Mest, afval en rioolslib. Groen gas: Duurzame n rgi 4 heeft g ldhong r. Magazine ter inspiratie van E.ON-relaties. MAART 2011newton.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Mest, afval en rioolslib. Groen gas: Duurzame n rgi 4 heeft g ldhong r. Magazine ter inspiratie van E.ON-relaties. MAART 2011newton."

Transcriptie

1 newton 1 MAART 2011newton Magazine ter inspiratie van E.ON-relaties kennis mensen zaken dialoog inspiratie e.on newton 11 Groen gas: Mest, afval en rioolslib Duurzame nrgi 4 heeft gldhongr Rotterdam ambitieus met transitie Alexandra van Huffelen 11 Duurzame energie heeft geldhonger een structurele verhoging van het investeringstempo in duurzame energie is nodig. of al die 14 investeringen ook plaatsvinden, hangt mede af van financiers. zij lijken niet al te happig om geld te steken in de energietransitie. Slimme m/v Jan van Betten van Nudge

2 newton 2 Newton Sir Isaac Newton, Brits natuurkundige, wiskundige, filosoof en alchemist (4 januari maart 1727). In de wiskunde ontdekte hij onder meer de differentiaalrekening en de integraalrekening (met Leibniz) en het Binomium van Newton. In zijn hoofdwerk Philosophiae Naturalis Principia Mathematica uit 1687 beschreef Newton onder andere de zwaartekracht en de drie wetten van Newton, waardoor hij de grondlegger van de klassieke mechanica werd. Op het gebied van optica schreef hij het standaardwerk Opticks, vond hij de Newtontelescoop uit en ontwikkelde hij een theorie over kleuren, gebaseerd op het prisma, dat van wit licht een zichtbaar spectrum maakt. Door de lezen van de Britse Royal Society is Newton in 2005 gekozen als de grootste geleerde in de hele geschiedenis van de wetenschap woorden van... Pier Nabuurs 04 Rotterdam ambitieus met transitie naar duurzaam Interview met Alexandra van Huffelen 06 Groengas geen proefbalon meer 11 Duurzame energie heeft geldhonger Over de financiering van de energietransitie 13 Aankondiging FD Debat 14 Slimme M/V Jan van Betten van Nudge 16 Inspiratie Biogas 18 Afval is wat waard 22 De droom van Gertjan Lankhorst 24 Dubbelinterview Kees Maas en Jelle van Everdingen 27 Je kunt niet milieuvriendelijk ontwerpen wanneer je zelf verspilt Interview Ontwerpbureau VanBerlo 30 Feiten en fabels over greenwashing 27 Colofon Newton is een publicatie van E.ON Benelux voor zakelijke relaties. Redactie Maxim Brouwer Ellen Hoogerdijk Edwin Kotylak Jacinta Janmaat Contactgegevens E.ON Benelux Postbus AP Rotterdam newton@eon-benelux.com Fotografie & beeldmateriaal Micha Marlissa, Rob Niemantsverdriet, Paulien de Gaaij, Van Berlo, Hollandse Hoogte, Thinkstock, NASA. Tekstbijdragen Jan Bletz, Wilmie Geurtjens, Maarten van der Schaaf, Veronique van der Waal, Michiel Zonneveld. Vormgeving LVB Networks, Amersfoort Productie Pilgrims Productions Drukwerk Mediacenter, Rotterdam Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van artikelen of beeldmateriaal is toestemming nodig van E.ON Benelux. In de meeste gevallen zal die graag worden verleend. De mening van personen of organisaties in de artikelen vertegenwoordigt niet het standpunt van E.ON Benelux, tenzij nadrukkelijk aangegeven.

3 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on newton woorden van... Pier Nabuurs In 1973 bracht de oliecrisis een schok in de energiewereld teweeg. Er kwam beweging, gevoed door betrokkenheid en verantwoordelijkheid: milieu, klimaat, geopolitiek en alternatieve energie. De liberalisering die eind jaren 90 begon was de eerste stap naar een vrije energiemarkt. De transitie van een monopolistische, door de overheid gedomineerde en gereguleerde markt naar een echt vrije markt duurt minstens een halve eeuw. Angst voor verlies van marktaandeel en bescherming van consumenten zijn niet de juiste reacties. Niet voor de consument noch voor het energiebedrijf, de politiek of het klimaat. We moeten nog de nodige stappen zetten op weg naar een volledig vrije en optimaal functionerende energiemarkt, waarin de consument actief kan participeren zowel als consument maar ook als producent. Een verandering die voor de zittende orde mogelijk niet geheel pijnloos zal verlopen.

4 newton 4 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on Wethouder Alexandra van Huffelen Rotterdam ambitieus met transitie naar duurzaam Enkele jaren geleden legde Rotterdam de lat hoog. De uitstoot van CO 2 moest volgens het Rotterdam Climate Initiative in 2025 met de helft zijn teruggebracht. De havenstad heeft haar ambities op het gebied van duurzaamheid sindsdien niet getemperd. Wethouder Alexandra van Huffelen (D66) van duurzaamheid, binnenstad en buitenruimte vertelt hoe de stad bezig is te vergroenen. De stelling van Alexandra Voor de transitie naar duurzaamheid is CCS onontbeerlijk. Bent u het eens of oneens met deze stelling. Laat het ons voor 27 april 2012 weten op com/newton. Hier vindt u later ook de uitslag. Ik geloof dat de CO 2 -reductie inderdaad nog steeds reëel is. Ik zeg dat omdat we ons niet alleen als stadsbestuur aan die doelstelling hebben verbonden. Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is een samenwerking met grote partners als het Havenbedrijf, de grote hier gevestigde bedrijven in de haven (verenigd in de brancheorganisatie Deltalinqs) en de milieudienst DCMR. Dat betekent dat het breed wordt gedragen. Bent u niet bang dat de steun voor het RCI afneemt nu het economisch slechter gaat? Nee, dat geloof ik niet. Op de eerste plaats zijn alle partijen doordrongen van het belang van de reductie van de uitstoot van CO 2 en de transformatie van hun activiteiten. Daarom willen we verder gaan dan internationaal is afgesproken. Rotterdam ligt niet alleen aan de zee, het is ook een deltagebied, waar al het water uit het achter land naartoe stroomt. Ook merken we dat de neerslag toeneemt. Dat betekent dat we direct met de gevolgen van de klimaatverandering te maken hebben. Ons beleid is er dus ook op gericht droge voeten te houden. Bovendien zie ik geen tegenstelling tussen economie en verduurzamen. Uit onderzoek van de Boston Consulting Group is gebleken dat naar schatting tot 2025 voor ruim 11 miljard aan investeringen moeten worden gedaan voor het verminderen van CO 2 -uitstoot. Het gaat om de aanleg van pijpen, installaties, netwerken etcetera. Dat is een enorme economische impact voor de regio, die jaarlijks banen zal opleveren. Die transitie is overigens ook nood zakelijk vanwege het schaarser worden van olie en gas. Om als haven en industriegebied ook op de lange termijn concurrerend te blijven, moeten we in deze transitie-fase voorop blijven lopen. Het Havenbedrijf speelt hier stevig op in met de uitgangspunten in Havenvisie 2030 die eind vorig jaar is gepresenteerd. Daarnaast zijn ook de emissierechten van belang. De uitstoot van CO 2 kost gewoon geld. Maar is zo n radicale reductie van CO 2 -uitstoot wel te realiseren? We verwachten veel van CCS, het afvangen en opslaan van CO 2 (Carbon Capture and Storage). En CCS is geen concept voor de verre toekomst. Op dit moment wordt een deel van de CO 2 zelfs al in de kassen in het Westland hergebruikt. We ontwikkelen plannen om CO 2 in oude olievelden in de Noordzee op te slaan. Een van de mogelijkheden waar aan wordt gewerkt is om CO 2 te gebruiken om restolie uit bijna lege olie- en gasvelden op te pompen. De grote uitdaging is om CCS grootschalig te gaan aanpakken. Dat zal nieuwe eisen stellen. Het betekent bijvoorbeeld dat CO 2 zal

5 newton 5 PERSONALIA NAAM: Alexandra van Huffelen FUNCTIE: Wethouder Duurzaamheid, Binnenstad, Buitenruimte en Groen Rotterdam (D66) MEER INFORMATIE moeten worden gezuiverd voordat het kan worden opge slagen en hergebruikt. Een belangrijk initiatief vind ik het project ROAD (Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject). Dat is een plan van onder andere E.ON om jaarlijks 1,1 miljoen ton CO 2 van een nieuwe elektriciteitscentrale op de Maasvlakte af te vangen en op te slaan. Als we er in slagen CCS op grote schaal van de grond te trekken, zal Rotterdam zich echt van haar concurrenten blijven onderscheiden. Een van onze voordelen is dat grote industrieën en energieproducenten hier zijn geconcentreerd. Dat betekent dat het eenvoudiger is samen te werken. Niet alleen met CCS overigens, maar ook door co-siting. Wat moeten we ons bij co-siting precies voorstellen? Bedrijven kunnen duurzamer produceren door samen te werken. Bijvoorbeeld door energievoorzieningen te delen. Je kan ook denken aan concepten waarbij gebruik wordt gemaakt van restwarmte. Nu al wordt een deel van de Rotterdamse huishoudens verwarmd met de restwarmte van de Afvalcentrale Rijnmond. Een ander mooi voorbeeld van wat co-siting kan opleveren is een project waarbij we de overtollige warmte van een energiecentrale gebruiken voor de LNG installaties. (newton: LNG wordt op zeer lage temperatuur verscheept. Het dient te worden verwarmd om per pijpleiding verder te kunnen vervoerd). Is het huidige college van Rotterdam ambitieuzer dan het vorige? Die vraag kan ik met nee en ja beantwoorden. Het RCI loopt al een aantal jaar. Maar dit college verbindt de doelen van het RCI nog concreter aan een beleid dat het leef klimaat en de gezondheid van de burgers in de regio verbeteren én de economie versterkt. Je moet dan denken aan het verbeteren van luchtkwaliteit en verminderen van geluidsoverlast en het bieden van ruimte aan innovatieve bedrijven. Zo zijn we bijvoorbeeld bezig met het stimuleren van elektrisch rijden en hebben we het eerste landelijke elektrisch vervoercentrum. Hier kan men kan proefrijden in een elektrische auto, maar ook voorlichting krijgen over de aanschaf ervan. Wat de Rotterdammers ook heel direct merken zijn de maatregelen waarmee we ons aan de klimaatveranderingen aanpassen. Aan wat voor maatregelen moeten we dan denken? Het afgelopen jaar hebben we al een enorme ondergrondse waterberging onder het Museumpark in gebruik genomen. Die kan het water bij zware regenbuien gaan opvangen. We ontwikkelen verder zogeheten waterpleinen. Dat zijn speelpleinen die bij extreem nat weer als waterbassin gebruikt kunnen worden. Een ander concept zijn de groene daken. Die maken de stad niet alleen mooier en groener, maar ze helpen ook regenwater vast te houden. Een vervolgstap is de daken te gebruiken voor de ontwikkeling van stadslandbouw.

6 newton 6 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on GroenGas geen proefballon meer Groengas is de meest recente toevoeging aan het rijtje duurzame energiebronnen die de energietransitie moeten gaan vormgeven. Wordt Nederland na Slochteren een groengasland?

7 newton 7

8 newton 8 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on De tijd dat de Nederlandse gasindustrie een bescheiden rol speelde in het debat rondom de verduurzaming van de energievoorziening is voorbij. De gassector, die 50 procent van de totale Nederlandse energievoorziening verzorgt, heeft zijn troefkaart op tafel gelegd: groengas. En plots gaat het dan snel. De Green Deal over groengas die afgelopen najaar werd gepresenteerd door het kabinet is bijzonder ambitieus: een brede alliantie van energiebedrijven, overheden en kennisinstellingen hebben toegezegd de mouwen op te stropen om de productie van groengas de komende 20 jaar op te voeren van de huidige 30 miljoen naar 3 miljard m 3 in In 2014 moet de huidige productie al zijn opgeschroefd tot 300 miljoen m 3, een vertienvoudiging in twee jaar tijd. Niet alleen de gassector, maar ook andere energiebedrijven, de automobielindustrie en milieuorganisaties geloven dat groengas de energietransitie kan versnellen. Groengas wordt gezien als een belangrijk middel om de Europese doelstelling van 14 procent duurzame energie in 2020 te halen. Bovendien draagt de ontwikkeling van groengas bij aan het overheidsbeleid om Nederland te positioneren als de gasrotonde van (Noordwest-) Europa en aan de totstandkoming van een bio based economie. Maar hoe realistisch zijn deze voorspellingen eigenlijk? Bram van der Drift van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) erkent dat er een beetje hyperig wordt gedaan over groengas. De verwachtingen van vergassing, de nieuwe technologie om groengas te maken uit biomassa, zijn hooggespannen. Iedereen maakt elkaar nu enthousiast en wil bij de ontwikkeling betrokken zijn. Zelf geloof ik ook in de mogelijkheden van groengas. Ik hoop dus niet dat het een hype is, maar ik kan het niet uitsluiten. Van biogas naar groengas Groengas is eigenlijk niets nieuws. Sinds 1987 onttrekt afvalverwerkingsbedrijf Attero DOSSIER Klimaatneutrale kassen met behulp van groengastechnologie Afgelopen najaar werden er verschillende Green Deals gesloten over groengas. Zo reikte het kabinet subsidie uit aan vijf jonge Zeeuwse boeren die gas gaan produceren uit de resten van uien, tomaten en mest. De inzet van het project, genaamd Groen Poort, is een jaarlijkse productie van 31,5 miljoen m 3 biogas door middel van vergisting. Het biogas wordt opgewerkt tot 21 miljoen m 3 groengas. Een deel daarvan gaat direct naar het aardgasnet, de rest wordt geleverd aan glastuinbouwbedrijf Lans in Maasland. De energievraag van Lans wordt hierdoor in een klap voor 80 procent duurzaam. Maar er is meer: bij de opwaardering van biogas naar groengas komt jaarlijks 28,8 miljoen kilo CO 2 vrij die tijdens het groeiproces van de bewuste biomassa uit de atmosfeer is gehaald. De zuivere CO 2 zal worden geleverd aan het naastgelegen glastuinbouwgebied. Daarmee wordt nog eens 5 tot 8 procent energie bespaart. Groene Poort streeft naar een klimaatneutrale glastuinbouw en wordt ondersteund door het Productschap Tuinbouw, LTO Glaskracht Nederland en het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie.

9 newton 9 De groengasproductie kan oplopen tot maar liefst 20 miljard m 3, de helft van de Nederlandse gasbehoefte. al gas aan een stortplaats in Tilburg. Het biogas wordt daar in een speciale installatie opgewerkt tot groengas en ter plekke geïnjecteerd in het regionale aardgasnetwerk. Begin 2011 passeerde Attero, dat inmiddels op vier locaties groengas opwekt, de productie mijlpaal van 100 miljoen m 3. De nieuwe ontwikkelingen rondom groengas hebben volgens een woordvoerder van Attero alles te maken met het nieuwe subsidiestelsel. Vanwege de forse aanvangsinvesteringen is subsidie onontbeerlijk. Sinds 2009 is groengas toegevoegd als categorie bij de SDE-regeling. Dat heeft geleid tot hernieuwde aandacht. Ook op boerderijen wordt er al lang gas gewonnen. Boeren verzamelen mest in biogasinstallaties waar bacteriën door middel van vergisting organische stoffen omzetten in biogas. Die techniek is met name geschikt voor natte biomassa, zoals mest, organisch afval en rioolslib. Bram van der Drift: Dat gas wordt echter niet toegevoegd aan het aardgasnet. Dat gaat immers niet zo maar. Het biogas moet eerst worden gezuiverd van vocht, zwavel en C0 2. Vervolgens moet het gas op druk worden gebracht. Voor veel boeren is dat proces te ingewikkeld en te duur. Daarom zetten zij het biogas nu om in elektriciteit met behulp van een WKK-installatie. Die zijn helaas niet zo efficiënt: er gaat veel warmte verloren. Een ander nadeel van deze manier van gaswinning uit biomassa is de versnippering: er zijn relatief veel kleine bronnen, waardoor het lastig is om de productie op te schalen. Een van de plannen om deze obstakels te overwinnen behelst het aanleggen van een pijpleiding tussen boerenbedrijven waarin het biogas kan worden getransporteerd naar een centrale plek (zogenaamde Groengas Hubs) waar het gas kan worden gezuiverd en op druk gebracht. Op die pijpleiding zouden ook rioolwaterzuiveringsinstallaties kunnen worden aangesloten want die installaties wekken ook al langer gas op door organische stoffen uit het afvalwater te vergisten. Net als op boerderijen wordt dat gas nu nog voornamelijk omgezet in elektriciteit. Doorbraak in vergassingtechnologie De productie van groengas uit natte biomassa kan oplopen tot pakweg twee miljard m 3 per jaar. Dat lijkt veel, maar gezien de totale Nederlandse gasbehoefte van 40 miljard per jaar is die bijdrage bescheiden. Het huidige enthousiasme over groengas is vooral te danken aan de ontwikkeling van een andere technologie waarmee groengas kan worden opgewekt: vergassing van droge biomassa. Van der Drift: Bij ECN hebben we een unieke technologie ontwikkeld om droge biomassa, zoals sloophout, snoeiafval en gemaaid gras, om te zetten in groengas. Twee facetten van de nieuwe technologie zijn cruciaal. Allereerst hebben we een zeer efficiënte methode ontwikkeld om teer te verwijderen, waardoor er geen schadelijke milieueffecten ontstaan bij het vergassen. Ten tweede haalt de vergasser een zeer hoog rendement van pakweg 70 procent. Daardoor loont het om droge biomassa te importeren uit andere landen. Met behulp van vergassing kan de groengasproductie oplopen tot maar liefst 20 miljard m 3, de helft van de Nederlandse gasbehoefte. Import van biomassa Kiezen voor groengas door middel van vergassing van droge biomassa, betekent kiezen voor de import van droge biomassa uit landen als Brazilië, Canada en Rusland. Houtsnippers op een schip de oceaan oversturen om in Nederland te vergassen, heel duurzaam klinkt het niet. Toch kan dat een goede optie zijn, zegt Van der Drift. Vijf procent van de biomassa verlies je >> Profiel E.ON en groengas E.ON beheert de grootste biomassavergister van Europa in Schwandorf, Duitsland. De vergister in Beieren heeft een productiecapaciteit vergelijkbaar met 10 MW. Het groene gas wordt sinds 2008 direct aan het Duitse aardgasnet toegevoegd. Pakweg huishoudens worden zo volledig voorzien van groengas. E.ON bekijkt de mogelijkheden om dit groengas ook in Nederland te gaan leveren. De biomassa die wordt vergist in Schwandorf is afkomstig van circa honderd boeren uit de omgeving. Energiegewassen zijn voor hen een interessante nieuwe bron van inkomsten. Zowel uit economisch als ecologisch perspectief is het vergisten van biomassa alleen interessant als de biomassa niet over een grote afstand hoeft te worden getransporteerd naar de fabriek. De brandstof van de vergister bestaat niet alleen uit maïs, maar uit een echte biomassamix. Gras, en zogenaamde catch crops, allerhande groen dat tussen gewassen groeit, behoren tot de voornaamste vormen van biomassa die de vergister verwerkt tot biogas. Het grote voordeel daarvan is dat deze biomassa niet concurreert met voedselgewassen en dus niet voor inflatie zorgt op de mondiale voedselmarkt. Bovendien zorgt de groei van deze gewassen tussen de voedselgewassen voor de verhoogde vruchtbaarheid van de bodem en voor toegenomen kwaliteit van de akkers. E.ON beschouwt groengas als een aantrekkelijke duurzame energiebron, die van grote waarde kan zijn in de transitie naar een duurzame energievoorziening. E.ON behoort tot de mondiale voorhoede als het gaat om de exploitatie van groengas. De totale output van alle biomassavergisters van E.ON in Duitsland is ongeveer 30 MW.

10 newton 10 bij het transport, dat is te overzien. Een andere optie is ter plekke vergassen en dan verschepen in de vorm van LNG. Maar verschepen moet je toch. Hans Overdiep, namens GasTerra bestuurslid bij de Stichting Groengas Nederland, is geen voorstander van het verschepen van biomassa. Als we biomassa in Rusland vergassen kunnen we dat via het gasnet hierheen transporteren. In tegenstelling tot het transport van elektriciteit zijn de verliezen bij gastransport met pijpleidingen nihil. Van der Drift is zich daarvan bewust, maar hij wijst ook op de risico s. Door in een ander land een installatie te bouwen, ben je afhankelijk van de lokale (politieke) situatie. Die kan veranderen. Kijk naar Shell, dat ooit heeft gekozen voor een grote raffinaderij in Pernis. In eerste instantie lijkt het goedkoper om een raffinaderij op te zetten op de plek waar de olie uit de grond komt, maar dat is niet altijd zo. De problemen van Shell in Nigeria laten dat duidelijk zien. Voor deze discussie is gelukkig nog tijd genoeg, want de vergassingstechnologie moet eerst nog een paar ontwikkelingsfasen doorlopen. De eerste demonstratie-installatie wordt momenteel gebouwd in Alkmaar door ECN, energie en afvalnutsbedrijf HVC en TAQA Energy. In 2013 moet de proefvergasser, genaamd MILENA, klaar zijn. Rondom MILENA wordt ook het Nederlandse Expertisecentrum Biomassavergassing opgezet waar bedrijfsleven en wetenschap aan de slag kunnen met de verdere ontwikkeling van de technologie. Naar verwachting volgt in 2017 een commerciële installatie met een vermogen van 50 tot 100 MW. DOSSIER Rijden op groengas of elektrisch rijden? Ruud Lubbers rijdt in een elektrische auto, Ed Nijpels rijdt op groengas. De oplaadpaaltjes voor elektrische auto s komen als paddenstoelen uit de grond, evenals het aantal groengas tankstations. Maar welke techniek is nu groener? En welke techniek wordt door de nieuwe belastingregels nu gestimuleerd of tegengewerkt? Auto s die minder dan 50 gram CO 2 per kilometer uitstoten zijn volgens de nieuwe regels bijtellingsvrij tot Elektrische auto s vallen in die categorie, ongeacht de manier waarop de elektriciteit die ze gebruiken is opgewekt. Vreemd, want de elektriciteit uit een kolencentrale is toch minder duurzaam dan van een zonnepaneel. Auto s die op (groen) gas rijden komen niet in aanmerking voor 0 procent bijtelling want die auto s overschrijden de 50 gram CO 2 -uitstoot per kilometer ruimschoots. Ook dat is vreemd, want de CO 2 die groengasauto s uitstoten is eerder onttrokken uit de atmosfeer door de groei van biomassa en dus CO 2 neutraal.

11 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on newton 11 Duurzame nrgi heeft gldhonger Een structurele verhoging van het investeringstempo in duurzame energie is nodig om het gestelde doel van 14 procent te halen. Of al die investeringen ook plaatsvinden, hangt mede af van financiers. Zij lijken niet al te happig om veel geld te steken in de energietransitie.

12 newton 12 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on afdoende is; er wordt te weinig geïnvesteerd om te voldoen aan de eis dat de Nederlandse CO 2 -emissies in 2020 twintig procent lager liggen dan in Martijn Broekhof (links) en Sweder van Wijnbergen in discussie tijdens FD-Energiedebat. Het aandeel hernieuwbare energie in de totale Nederlandse energievraag bedraagt nog geen 4 procent, terwijl het Europese gemiddelde bijna 12 procent is. Om te voldoen aan de Europese doelstelling van 14 procent in 2020, moet er in Nederland de komende acht jaar rond de 12 miljard euro (uitgaande van 1 GW tot 2020) worden geïnvesteerd, schat Marc Schmitz, Senior Vice President van Rabobank International, afdeling Renewable Energy & Infrastructure Finance. Een voorzichtige schatting: de Energieraad denkt dat er voor uitbreiding van de productiecapaciteit 35 tot 40 miljard euro nodig is, ING gaat zelfs uit van 56 miljard tussen 2010 en Waar moet al dat geld vandaan komen? Het was een vraag die aan de orde kwam tijdens het Energiedebat van Het Financieele Dagblad en E.ON afgelopen december over de financiering van de energietransitie. De discussie werd gedomineerd door de bekende econoom Sweder van Wijnbergen, die een CO 2 -tax als belangrijkst oplossing ziet voor dit vraagstuk. Hierdoor wordt de energie die gewonnen wordt uit kolen, olie en gas structureel duurder, en kan er een gelijk speelveld ontstaan voor duurzame en fossiele energie. De investeringen in hernieuwbare energiebronnen zullen dan toenemen, aldus Van Wijnbergen. In theorie heeft Van Wijnbergen gelijk. Alleen is de CO 2 - tax politiek gezien niet haalbaar. We hebben tenslotte al een systeem van handel in emissierechten, zegt Martijn Broekhof, Power Programme Associate van het European Climate Foundation, een organisatie die zich inzet voor maatregelen tegen het broeikaseffect. Het probleem is alleen dat het handelssysteem niet Verzwakt Sterker nog, de investeringen in duurzame energie blijven over de hele linie achter. Niet alleen in Nederland trouwens, in heel Europa zijn er enorme bedragen nodig om duurzame energie verder te ontwikkelen. Alleen al voor de opwekking van duurzame energie in Europa is de komende acht jaar rond de 500 miljard euro nodig, verwacht Schmitz. De energieproducenten gaan dat niet zelf betalen, daarvoor zijn hun balansen in de afgelopen jaren te zeer verzwakt. De gebruikelijke externe financiers, de banken en verschaffers van risicodragend vermogen, lopen bovendien niet over van enthousiasme voor energie, en al helemaal niet voor duurzame energie. Schmitz denkt dat deze partijen slechts 120 miljard van de benodigde 500 miljard beschikbaar zullen stellen. Ik voorzie dat dit een groot probleem wordt voor de sector. Weliswaar is er op termijn een redelijk rendement te behalen windenergie zal rond 2030 bijvoorbeeld goed kunnen concurreren met fossiele brandstoffen maar toch Benodigde nvesteringen per toepassing tot 2020 (in mld) Gebouwen 44 Land en tuinbouw 7 Geothermie 7 De investeringen zijn vooral nodig voor energiebesparende maatregelen (44 miljard euro). Van de resterende 56 miljard gaat het grootste deel naar windturbines op zee en biomassainstallaties. Jaarlijks wordt er nu 2 miljard euro geïnvesteerd. Er is dus een investerings- en financieringsgat van circa 8 miljard euro per jaar, aldus ING. Bron: Ecofys/ING, rapport Hernieuwbare energie in Nederland tot Windenergie 21 Biomassa 18 Zonne-energie 2 Warmtepompen 6

13 newton 13 hebben financiers koudwatervrees. Ze schatten de risico s vaak veel te hoog in. Duurzame energie is voor hen ook nog een nieuw, onbekend terrein, verklaart Broekhof. De laatste (crisis)maanden komt daarbij dat banken en andere verschaffers van vreemd vermogen steeds meer aversie krijgen tegen het uitlenen van geld, zeker als het gaat om langlopend vermogen, constateert Schmitz. En als ze over de brug komen, doen ze dat tegen een veel hogere rente dan enkele jaren geleden. Dit is weer direct van invloed op de verschaffers van eigen vermogen. Immers: als van een project het rendement gelijk blijft, dan daalt het rendement op eigen vermogen. Private Equity-huizen en andere verschaffers van risicodragend kapitaal zullen dus nog kritischer zijn bij de selectie van projecten in duurzame energie dan ze al waren. Helpende hand Misschien kunnen andere partijen de benodigde financiering opbrengen, hopen Broekhof en Schmitz. Particulieren, bijvoorbeeld, die hun eigen zonne- of windenergie opwekken. Of institutionele partijen zoals de pensioenfondsen en kredietverzekeraars in navolging van PGGM, dat een minderheidsbelang heeft genomen in een offshore-windpark van DONG Energy. Of leveranciers van turbines en andere hardware, zoals General Electric, die geld in energiebedrijven steken. Maar de belangrijkst kandidaat om de sector een helpende hand te reiken lijkt toch de overheid. Om te beginnen kan de overheid indirect een bijdrage leveren: De Nederlandse overheid kan een consistent beleid voeren. Ik denk zelfs dat dat de belangrijkste manier is om de risicoperceptie bij financiers terug te dringen. Nu handelt de overheid inconsistent. Zo wordt de offshore-industrie als een topsector aangemerkt, maar wind op zee valt buiten de boot bij de SDE+-regeling om duurzame energie te stimuleren, zegt Broekhof. Om het investeringsklimaat nog verder te verbeteren, kunnen overheden uiteraard ook zelf geld beschikbaar stellen voor duurzame energie. In diverse Europese landen hebben overheden in aanvulling op allerlei subsidieregelingen bijvoorbeeld investeringsbanken opgericht, waarvan de Duitse KfW de bekendste is. In Nederland is de Groene investeringsmaatschappij (GIM) in de maak. Een goed initiatief, zegt Broekhof. Als de GIM investeert in een project, zullen andere partijen eerder meedoen. Maar of partijen met elkaar de benodigde miljarden zullen opbrengen is de vraag. Het is haalbaar, denkt Schmitz. Maar het moet wel uit de tenen komen. 27 maart 2012 De Witte Dame - Eindhoven Doe mee aan het FD Energiedebat op 27 maart in Amsterdam Gaan innovaties de haperende transitie naar een duurzame energieproductie redden? Moeten we de energieproductie helemaal decentraliseren met een smart grid? Visionairs beweren dat parkeergarages vol auto s met brandstofcellen de nieuwe krachtcentrales zullen worden. Dat een op de vier huizen in Nederland straks zijn eigen energievoorziening zal hebben. En veel apparaten hun eigen ingebouwd Wordt onze auto de krachtcentrale van de toekomst? energiesysteem zullen krijgen. Maar hoe haalbaar zijn deze opties? Is het niet verstandiger om te focussen op het verbeteren van de efficiency op bestaande technologie? Over deze vragen kruisen drie topsprekers de degens tijdens het derde FD Energiedebat. Debatteer mee en meld u aan op fd.nl/fdenergiedebat Doe mee aan het FD-Energiedebat op 27 maart in Eindhoven Gaan innovaties de haperende transitie naar een duurzame energieproductie redden? Moeten we de energieproductie helemaal decentraliseren met een smart grid? Visionairs beweren dat parkeergarages vol auto s met brandstofcellen de nieuwe krachtcentrales zullen worden. Dat een op de vier huizen in Nederland straks zijn eigen energievoorziening zal hebben. En veel apparaten hun eigen ingebouwd energiesysteem zullen krijgen. Maar hoe haalbaar zijn deze opties? Is het niet verstandiger om te focussen op het verbeteren van de efficiency op bestaande technologie? Over deze vragen kruisen drie topsprekers de degens tijdens het derde FD Energiedebat. Debatteer mee en meld u aan op fd.nl/fdenergiedebat

14 newton 14 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on Slimme m/v Jan van Betten BOTTOM UP Nudge wil een duurzame samenleving sneller dichterbij brengen door op een economisch verantwoorde manier allerlei initiatieven op te pakken. Wij zoeken de samenwerking tussen het bedrijfsleven, de overheid, de wetenschap en de consumenten om het initiatief sneller van de grond te krijgen. De Nudge-aanpak is geïnspireerd door mensen in Duitsland die iets vergelijkbaars deden. Zij waren succesvol door van onder af - bottom up - een verandering te bewerkstelligen. Dat is ook hoe Nudge werkt. SWITCH Bij Reed Elsevier werkte ik ook aan duurzaamheid, maar dan vanuit een economisch perspectief. Uit kostenoverwegingen en de wens om je winstdoelstellingen te halen, ga je slimmer en efficiënter werken. Door efficiënter met energie om te gaan, ben je goed bezig in economisch opzicht, maar help je ook het klimaat. Nu heb ik een bewuste switch gemaakt, waarbij de wereld en het klimaat op één staan, en het economisch aspect op de tweede plaats komt. SCHRIK Kijk eens naar de wereld alsof het een bedrijf is. De cijfers zijn zo zorgwekkend dat ik onmiddellijk mijn aandeelhouders bij elkaar zou roepen. Waarom komen we bij een bedrijf wel in actie en blijven we bij de wereld aan de kant staan? Ik kan dat niet en heb besloten te gaan werken aan een duurzame economie. CLICHé Dit is het leukste werk dat ik ooit heb gedaan. Er ging een nieuwe wereld voor me open met inspirerende, leuke en intelligente mensen. Mijn clichébeeld dat hier veel geitenwollensokkentypes zouden werken, heb ik fors moeten bijstellen. Het ondernemerschap loont en is leerzaam. HOOGTEPUNT Dat zijn er veel. Een hoogtepunt was toen Albert Heijn besloot om Nudge-suggesties op hun verpakkingen te gaan zetten. Een ander hoogtepunt is het succes van de Actie Zonnekracht. Een meneer in Leidsche Rijn wilde zonnepanelen op zijn dak, en eigenlijk ook voor zijn hele wijk. Hij liep tegen veel lastige vragen aan over terugverdientijd, welk soort panelen, wel of niet garantie, gezamenlijk inkopen, enzovoorts. Wij hebben samen een buurtbewoners bijeenkomst belegd en het project opgepakt. Inmiddels worden zonnepanelen voor de wijk geregeld. Vervolgens zijn we deze actie breder in gaan zetten: Nudge stelt een basispakket beschikbaar met informatie over installatie van zonnepanelen, waarmee wijken nu alles zonder ons kunnen regelen. Binnen 2 maanden hebben zich 123 buurtburgemeesters gemeld die daarmee aan de slag zijn. NIET GELUKT Ons plan om zwerfafval op te ruimen in de buurt van kantoren via snelle acties tijdens de lunchpauze met de collega s. Het bottom up principe werkt hier blijkbaar nog niet. Nederland Schoon is kennelijk beter thuis op dat domein. GELD Onze partners zijn commerciële relaties. Zij betalen ons voor opdrachten. Wij werven klanten voor Greenchoice en doen marktonderzoek voor Alliander. Onze Nudge-on-tour trekt door het land om mensen te laten kennismaken met duurzame producten van partners zoals zonnepanelen of elektrische auto s. We genereren ook inkomsten met ons jaarlijkse evenement Nudge Live, dat bol staat van presentaties, muziek, proeven, drinken en netwerken. PEOPLE Naast een duurzame planet, richten we ons ook op people. Mensen dichter bij elkaar brengen en beter integreren in de samenleving. Denk bijvoorbeeld aan allerlei projecten die in de wijk kunnen worden uitgevoerd door vrijwilligers, zoals bijvoorbeeld het wegwerken van taal achterstand of integratieprojecten. TOEKOMST Plannen genoeg voor We willen op de zakelijke markt aan de slag. De tweede helft van 2012 richten we ons op de wirwar van labels en keurmerken en onderzoeken we of dat duidelijker kan. Dat is belangrijk omdat goed geïnformeerde klanten een betere (zelfstandige) keus voor een merk of product kunnen maken.

15 newton 15 Naam Jan van Betten Beroep oprichter en directeur Nudge Prestatie 22e plaats duurzame top 100 Geboren 10 maart 1962, Den Haag Opleiding Universiteit van Amsterdam, jurist. Meer informatie

16 TITEL newton newton KENNIS KENNISMENSEN mensenzaken zaken DIALOOG dialoog INSPIRATIE inspiratie E.ON e.on

17 newton newton Biogas PROFIEL: MEST, AFVAL en RIOOLslib Biogas bestaat hoofdzakelijk uit methaan en koolstofdioxide. Het gas ontstaat als gevolg van vergisting van organisch materiaal zoals mest, rioolslib of gestort huisvuil. Biogas dat op natuurlijke wijze ontstaat is bijvoorbeeld moerasgas. Vanwege de biologische oorsprong is biogas een duurzame energiebron. Het gebruik van (gereinigd) biogas wordt daarnaast aangemoedigd vanwege de gunstige verbrandingseigenschappen van methaan. Ook kan door het gebruik van biogas het vrijkomen van het sterke broeikasgas methaan worden beperkt. In Nederland en België wordt steeds meer biogas gebruikt van zowel afvalwaterzuiveringen als afvalstortplaatsen. Door reiniging van biogas kan de kwaliteit worden verbeterd, met name door verwijdering van water en waterstofsulfide. Toepassing vindt bijvoorbeeld plaats in WKK s en als autobrandstof. In Nederland wordt opgewaardeerd biogas, het zogeheten groengas, bijgemengd in het aardgasnet. Ook het maken van LNG van biogas heeft de belangstelling. De LNG is dan bedoeld als transportbrandstof voor zware voertuigen.

18 newton 18 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on Afval is wat De Napolitaanse protesten tegen de stijgende berg rotzooi of de beelden van kinderen in de sloppenwijken van Calcutta doen soms anders vermoeden, maar toch gaat het goed met het afval. In ieder geval in Nederland. Van de ruim 63 miljoen ton afval die wordt geproduceerd, wordt 84 procent hergebruikt, o.a. om energie op te wekken. De overige 16 procent, ruim 9 miljoen ton, wordt op een zo verantwoord mogelijk manier verwerkt. Slim, want dat is niet alleen goed voor het milieu, onze economie is er ook bij gebaat. PROFIEL E.ON Energy from Waste We produceren wereldwijd heel wat afval. Exacte getallen zijn moeilijk te geven, het is erg lastig om betrouwbare data te achterhalen. Cijfers maken wel keer op keer duidelijk dat er een directe relatie is tussen economische groei en hoogte van het inkomen enerzijds en de hoogte van de afvalberg. De blijvende trek van de wereldbevolking naar verstedelijkt gebied leidt ook tot meer afval. Voeg daar de groei van de wereldbevolking aan toe en de noodzaak van structurele oplossingen voor het afvalvraagstuk in alle delen van de wereld laat zich raden. Met een structureel tekort aan vuilverwerkinginstallaties in Italië is dat land voor Nederlandse afvalverwerkers een interessante groeimarkt geworden. E.ON Energy from Waste in Delfzijl, sloot recentelijk een contract met de stad Napels om een jaar lang tot maximaal ton afval te verwerken. Het gaat per schip naar de afvalverbrandingcentrale in Delfzijl waar het wordt omgezet in warmte. Het opwekken van energie door het verbranden van afval wordt in Italië alleen in het noorden op grote schaal gedaan. De capaciteit is echter onvoldoende, waardoor gemeenten een hoge prijs moeten betalen voor elke afgeleverde ton afval. Hierdoor belandt veel afval op stortplaatsen. Meer informatie: De westerse wereld is zich al jaren bewust van het belang van goed afvalmanagement. Het besef van een kleine groep dat verwoord werd in het eerste rapport van de Club van Rome in 1968 is inmiddels gemeengoed in het denken van bestuurders, de top van het bedrijfsleven, en van ook steeds meer consumenten. Het inzicht om verstandig met ons afval om te gaan is van alle tijden, zou je kunnen zeggen. Sinds mensenheugenis gebruiken we etensresten en andere biologisch afbreekbaar afval voor dierenvoeding of bemesting. De afvalberg begon snel te groeien toen we dankzij onze snelle industriële vooruitgang via massaproductie steeds goedkopere gebruiksvoorwerpen konden maken. Met de welvaart kwam ook de wens om ons voedsel zo hygiënisch mogelijk te verpakken. Gebruiksvoorwerpen werden wegwerpartikelen. Zonder het ons altijd goed te beseffen, groeide de afvalstroom de samenleving letterlijk boven het hoofd. Industrieel afval, uitstoot van gevaarlijke stoffen, maar ook het grote en overvloedige aanbod van producten. De samenleving kwam er in de jaren 60 achter dat dit niet zo door kon gaan. Daar waren soms keiharde confrontaties voor nodig met de rampzalige gevolgen van het ontbreken van verantwoord afvalmanagement, zoals het gifschandaal in Lekkerkerk in de jaren 80. Hoewel voorbeelden als Plastic Soup of Probo Koala aantonen dat afvalmanagement een grensoverschrijdend vraagstuk is, een zaak van lange adem dat over vele schijven loopt, is er in Nederland de laatste decennia grote vooruitgang geboekt. Het Nederlands afvalbeleid vindt een belangrijke basis in het denken van parlementariër Ad Lansink. Hij introduceerde in 1979 via een Tweede Kamer motie het begrip de Ladder van Lansink. Kort gezegd bestaat zijn ladder uit vier treden: preventie, hergebruik, verbranden, storten. Het idee is dat het ultieme lot van producten (en daarmee het verlies van alle gebruikte grondstoffen voor toekomstig (her)gebruik) moet worden uitgesteld door materialen voortdurend opnieuw te verwerken in nieuwe toepassingen. Afvalbeleid op basis van de ladder geeft prioriteit aan de meest milieuvriendelijke wijze van verwerking. Nederlands afvalbeleid stimuleerde marktpartijen om de ladder zoveel mogelijk te beklimmen. Impliciet heeft het zo flink geholpen aan de sterke afname van om storten en verbranden van Nederlands afval. In 2010 werd van de ruim 54 miljoen ton industrieel afval en 9 miljoen ton

19 newton 19 waard Schatting hoeveelheid gegenereerd afval (in kg, per hoofd van de bevolking, per jaar) in 25 landen, gegroepeerd naar hun inkomensniveau) Duitsland Verenigde Staten Frankrijk Zwitserland Libanon Pakistan Nepal China Japan Mexico Colombia Ecuador Brazilië Peru Paraguay Argentinië Egypte Zuid Afrika Vietnam India Thailand Filipijnen Maleisië Sri Lanka Indonesië Gegenereerde hoeveelheid afval (kg/per persoon/jaar) Inkomensniveau Hoog inkomen Gemiddeld inkomen Laag inkomen huishoudelijk afval maar liefst 84 procent hergebruikt. Boost Nieuwe duurzame visies zoals Cradle to Cradle van McDonough en Braungart of The Natural Step van Karl Henrik Robert gaven het nieuwe denken over afval een forse innovatieve injectie. Afval is verleden tijd. Zeker sinds Van Gansewinkel Afval bestaat niet lanceerde. Het credo kreeg snel navolging. Afval is een grondstof. En dus handelswaar en financieel kapitaal. In het streven naar een afvalloze wereld komen veel inspirerende ontwikkelingen voorbij die het industrieel landschap de komende jaren fors zullen veranderen. Van Gansewinkel zit bijvoorbeeld mee aan de tekentafel van nieuwe Philips consumentenproducten om al bij het ontwerp met een effectieve, efficiënte en duurzame afvalverwerking rekening te houden. Piet Hein Eek brak zo n 10 jaar geleden door met het meubilair van gebruikt steigerhout. Zijn succes deed volgen. Het zogenaamde b-hout vindt nu via allerlei massakanalen afzet bij een groot publiek. De befaamde Nederlandse ontwerpclub DROOG Design ontwikkelt samen met grote retailer Marko het concept UP. Daarin krijgen producten die aan het eind van het seizoen onverkoopbaar blijken verrassende een nieuwe functie en een nieuw leven. Het Nederlandse bedrijf Sea2Cradle is bijzonder succesvol in de grootindustrie met de verantwoorde verwerking van afgedankte schepen. Het zijn slechts een paar bekende voorbeelden waarmee doorbraken in hergebruik worden bereikt. Verwerking In Nederland wordt jaarlijks zo n 63 miljoen ton afval geproduceerd. De hoeveelheid industrieel afval is met ruim 54 miljoen ton aanzienlijk groter dan de meer dan 9 miljoen ton huishoudelijk afval die de 16 miljoen consumenten produceren. Per jaar produceert de gemiddelde consument meer dan 550 kilo afval. Ingezameld afval wordt naar verwerkingscentrales gebracht. Daar wordt ons afval zoveel mogelijk uitgeplozen. >>

20 TITEL newton 20 KENNIS mensen zaken dialoog inspiratie e.on 9 miljoen ton afval van ruim 7 miljoen nederlandse huishoudens 2009 (totaal kiloton) Huishoudelijk restafval 642 Grof huishoudelijk restafval 87 Verbouwings restafval GFT-afval Oud papier en karton 345 Verpakkingsglas 65 Textiel 21 Klein chemisch afval 26 Kunststof verpakkingen 82 Wit- en bruingoed 445 Grof tuinafval 38 Bruikbaar huisraad 83 Metalen 327 Houtafval 431 Schoonpuin 108 Schone grond 108 Overig Bron: Vereniging Afvalbedrijven Omdat consumenten blik nog niet scheiden wordt dit bij AVI s van het afval gescheiden met speciale magneten. 90 procent van het blik is staal en 10 procent is aluminium. Dit materiaal wordt na scheiding als grondstof geleverd aan hoogovens. In Nederland wordt ongeveer 85 procent van de 215 duizend ton blikverpakkingen gerecycled. GFT-afval maakt de helft uit van ons huishoudelijk afval. Prima basismateriaal voor nuttige producten als compost of energie. GFT wordt gescheiden ingezameld en gaat naar speciale installaties voor compostering. De land- en tuinbouw neemt de helft van het compost af, de andere helft gaat voor een deel naar de groensector en de particulier. GFT wordt ook gebruikt voor vergisting waarbij naast compost ook biogas ontstaat. Dit biogas is ideaal voor duurzame energie. Nederland heeft forse ambities op het gebied van biogas. Het ligt voor de hand dat de afvalsector naast energieproductie door AVI s ook op dit vlak de komende jaren een grotere rol zal gaan spelen. Productie Groengas door AFVALSECTOR (miljoen m 3 ) Jaarlijkse groei in milj. m 3 20 Glas staat al decennia lang symbool voor recycling. Veertig jaar geleden werd het misschien nog niet zo genoemd, maar statiegeld leverde natuurlijk meer op dan de kleine aanvulling op het zakgeld van late babyboomers of geld voor inzamelingsacties voor hongerend Afrika. Glas heeft de fijne eigenschap dat het eindeloos hergebruikt kan worden. 80 procent van al ons glas vindt zijn weg wel naar de glasbak en herverwerking. Een ander traditioneel inzamelingsproduct is papier. Oud papier heeft in Nederland menige ijsclub en fanfare voorzien van extra financiële middelen. Vele zaterdagen zijn er opgeofferd voor plaatselijke inzameling. Inmiddels is er op veel plaatsen de papierbak voor in de plaats gekomen. Toen al, en nu nog steeds, loopt Nederland voorop op het gebied van papierrecycling. Van alle vezelgrondstoffen voor papier komt 75 procent van gebruikt papier. Sinds een paar jaar is Nederland een extra inzamelingsstroom rijker: plastic. Vele criticasters zijn verrast door de snelheid waarmee Nederland Bron: Vereniging Afvalbedrijven, 2010 de scheiding heeft omarmd. In 2009 werd al 38 procent van het kunststof verpakkingsafval ingezameld, in 2010 was dat al 48 procent. Het resultaat is opmerkelijk omdat de Plastic Heroes campagne in 2009 pas goed van de grond kwam en er in het begin scepsis was over de inzamelbereidheid van consumenten. Consumenten betalen sinds 1999 bij de aankoop van een elektrisch apparaat een verwijderingsbijdrage. De overheidsmaatregel die wordt ingerekend in de prijs is zonder veel tegenspraak alom geaccepteerd. De opbrengsten van deze bijdrage gaan naar milieuverantwoorde verwerking van het restafval en hergebruik van materiaal. Nederland dankt per jaar heel wat apparaten af, zo n koel- en vriesapparaten, televisies, ruim wasmachines en drogers, en daar bovenop ook nog eens een berg van zeker 10 miljoen kleine apparaten, van scheerapparaten tot tosti-ijzers. Al met al vindt dus een steeds groter deel van het Nederlands huishoudelijk afval zijn weg naar een nieuwe volwaardige toepassing. Alles hergebruiken lukt voorlopig nog niet. Het restafval dat echt niet meer hergebruikt kan worden zal naar de stortplaats verdwijnen, of, als het brandbaar is, liever nog verbrand worden in 1 van de 13 AVI s die ons land rijk is. Want dan levert het bij verbranding in ieder geval nog warmte en elektriciteit op.

Les Biomassa. Werkblad

Les Biomassa. Werkblad LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne-energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Masterclass Afval en Grondstof. Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie

Masterclass Afval en Grondstof. Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie Masterclass Afval en Grondstof Het Nederlandse Afvalbeleid in vogelvlucht, gemeenten in de circulaire economie Gemeentelijk Afvalcongres, 19 maart 2015 AGENDA 1. 2. 3. 4. 5. Afvalmanagement Ladder van

Nadere informatie

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

Waarom doen we het ook alweer?

Waarom doen we het ook alweer? Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

Green Gas Technology. Duurzaam, betrouwbaar, betaalbaar. Shared Succes

Green Gas Technology. Duurzaam, betrouwbaar, betaalbaar. Shared Succes Green Gas Technology Duurzaam, betrouwbaar, betaalbaar Shared Succes Imtech en Green Gas Technology Imtech is de technologie partner voor bedrijven die biogas willen opwaarderen naar aardgaskwaliteit.

Nadere informatie

Allereerst natuurlijk de beste wensen voor 2013.

Allereerst natuurlijk de beste wensen voor 2013. Speech van Commissaris van de Koningin en voorzitter Raad van Toezicht Energy Valley Max van den Berg, nieuwjaarsreceptie Energy Valley, Groningen, 8 januari 2013 Dames en heren, Allereerst natuurlijk

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012

Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Dames en heren, [Inleiding] Mensen die op inspiratie wachten

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen

Nadere informatie

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne- energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Nascheiding kunststoffen. Het heldere alternatief van Attero

Nascheiding kunststoffen. Het heldere alternatief van Attero Nascheiding kunststoffen Het heldere alternatief van Attero Sinds 1 januari 2010 moet elke gemeente in Nederland een fors deel van het kunststof verpakkingsafval scheiden van de rest van het huishoudelijk

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I Dertien vragen

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I  Dertien vragen RWE Power RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I www.rwe.com CCS Werbeagentur 10/07 Dertien vragen Een nieuwe elektriciteitscentrale op kolen en biomassa in Eemshaven RWE bouwt van 2008 tot 2013 een elektriciteitscentrale

Nadere informatie

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019 ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:

Nadere informatie

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin

Nadere informatie

Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA

Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA Kinderen die een spreekbeurt willen geven Wat een goed idee! Je wilt je spreekbeurt houden over afval, afvalscheiding of recycling. Een super interessant onderwerp

Nadere informatie

Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA

Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA Doe je spreekbeurt over afval en Attero COLA Kinderen die een spreekbeurt willen geven Waar op de wereld wordt het afval nog verwerkt op de manier van vroeger? Wat een goed idee! Je wilt je spreekbeurt

Nadere informatie

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst Transitie naar een CO -neutrale toekomst 2 CO 2 reductie van bron tot gebruiker Steeds méér duurzame energie, maar niet minder CO 2 -uitstoot KLIMAATVERDRAG VAN PARIJS In het verdrag van Parijs werd afgesproken

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456

Nadere informatie

http://enquete.groenepeiler.nl/admin/statistics.aspx?inquiry=47 1 van 13 5-7-2011 17:03

http://enquete.groenepeiler.nl/admin/statistics.aspx?inquiry=47 1 van 13 5-7-2011 17:03 1 van 13 5-7-2011 17:03 Enquête Enquête beheer Ingelogd als: aqpfadmin Uitloggen Enquête sta s eken Enquête beheer > De Klimaat Enquête van het Noorden > Statistieken Algemene statistieken: Aantal respondenten

Nadere informatie

Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming

Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming 26-06-2018 Wouter Schouwenberg Lieuwe Leijstra DE HISTORIE VAN ENNATUURLIJK Essent Local Energy Solutions (ELES); Een business

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

Eneco Groep. Duurzame energie voor iedereen

Eneco Groep. Duurzame energie voor iedereen Eneco Groep Duurzame energie voor iedereen Duurzame koploper Eneco is het grootste energiebedrijf van Nederland in publieke handen. Onze missie is betaalbare duurzame energie mogelijk maken die altijd,

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019 Raadsakkoord energietransitie Februari 2019 De energietransitie in Rotterdam Een klimaatneutraal en duurzaam Rotterdam. Dat is waar we naar toe willen. Een groene en gezonde stad met schone lucht, waarin

Nadere informatie

WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018

WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018 WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018 Inleiding Wat doet het Havenbedrijf Rotterdam? Hoe bouwen wij aan een duurzame haven? Wat doen wij aan waterstof? 2 Wat doet het

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Mark Frequin Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Energiebeleid: van context tot acties. Mark Frequin Rijks Universiteit Groningen Inhoud 1. Context 2. Richting

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. April 2019

Raadsakkoord energietransitie. April 2019 Raadsakkoord energietransitie April 2019 Inhoudsopgave De energietransitie in Rotterdam 1 De energietransitie als kans 1 Tegengaan energiearmoede 1 Klimaatakkoord van Parijs 2 Rotterdamse klimaatambitie

Nadere informatie

Startnotitie Energietransitie. November 2018

Startnotitie Energietransitie. November 2018 Startnotitie Energietransitie November 2018 Startnotitie Energietransitie Een klimaatneutrale stad. Dat is wat Rotterdam wil zijn. Een groene en gezonde stad met schone lucht voor iedereen. Met een economie

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

LAAT DE WIND WAAIEN

LAAT DE WIND WAAIEN LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd

Nadere informatie

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten)

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten) Samen Duurzaam DOEN! Leuk dat u samen met uw buren na wilt denken over duurzaamheid. Aan de hand van dit stappenplan helpen wij u graag op weg om het gesprek op gang te brengen. Dit stappenplan is bedoeld

Nadere informatie

Voorstel 2: Creëer grondstoffenhubs en recycle bedrijfsafval

Voorstel 2: Creëer grondstoffenhubs en recycle bedrijfsafval Gemeenteblad Initiatiefvoorstel voor de raadsvergadering van.. Jaar 2015 Nummer Publicatiedatum Agendapunt initiatiefvoorstel Onderwerp Initiatiefvoorstel van het raadslid

Nadere informatie

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0) Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:

Nadere informatie

1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% Er is helemaal geen klimaatprobleem. Weet niet / geen mening

1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% Er is helemaal geen klimaatprobleem. Weet niet / geen mening 1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% kunnen wel even wachten met grote maatregelen 17% 1 Een beetje dringend, we kunnen nog wel even wachten met grote maatregelen,

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

ARN, uw duurzame innovatieve partner!

ARN, uw duurzame innovatieve partner! ARN, uw duurzame innovatieve partner! WELKOM! 5 maart 2019 ARN als energie- en grondstoffenproducent Aandeelhouders/PPS-structuur Regio Nijmegen 37,5% Regio De Vallei 11,76% Regio Rivierenland 5,88% REMONDIS

Nadere informatie

De schillenboer komt terug

De schillenboer komt terug De schillenboer komt terug In Waalre loopt een afvalproef. Er is een fiets met een aanhangbak ontworpen waarmee we in een proefwijk afval inzamelen. Twee keer in de week haalt Roel het keukenafval (voedselresten),

Nadere informatie

Ontwerp Gezonde Systemen

Ontwerp Gezonde Systemen Ontwerp Gezonde Systemen Het huidige zonne-inkomen gebruiken De cycli van de natuur worden aangedreven door de energie van de zon. Bomen en planten vervaardigen voedsel op zonlicht. De wind kan worden

Nadere informatie

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw Hoe maak je biogas? Inhoud presentatie Wie en wat is Biogas Plus? Hoe werkt een biogasinstallatie? Voor wie is een biogasinstallatie interessant? Is een biogasinstallatie duurzaam? Zijn subsidies nodig?

Nadere informatie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities

Nadere informatie

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie. Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Enexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015

Enexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015 Enexis De veranderende rol van de netbeheerder Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis 12 november 2015 Rol Enexis in de elektriciteitsketen Elektriciteitscentrale voor de opwek van elektriciteit

Nadere informatie

De Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken;

De Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken; INTENTIEVERKLARING CO 2 AFVANG, TRANSPORT en OPSLAG Partijen 1. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, vertegenwoordigd door de heer ir. J. van der Vlist, Secretaris-Generaal

Nadere informatie

Alphenaren krijgen gas uit de schillen van bananen

Alphenaren krijgen gas uit de schillen van bananen Alphenaren krijgen gas uit de schillen van bananen Door Tessa de Wekker - 25-4-2014, 12:37 (Update 25-4-2014, 12:37) bron: Foto Ton Stanowicki ALPHEN AAN DEN RIJN - Nu is het terrein van Indaver Afvalverwerking

Nadere informatie

Biobased economy in het Groene Hart

Biobased economy in het Groene Hart Biobased economy in het Groene Hart Energie & Bio/Groen Gas 27 juni 2013, Langeraar, Michiel van Galen Inhoud Landelijke doelen energie en beleid Stimuleringsbeleid Groen Gas Het proces Stand van zaken

Nadere informatie

Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016

Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016 Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016 Waarom zijn we bijeen? Verduurzaming energievoorziening Samenwerking om de NL ambitie te verwezenlijken Samenwerking vanaf de start van initiatieven Draagvlak

Nadere informatie

Mono vergisting in Wijnjewoude?!

Mono vergisting in Wijnjewoude?! Mono vergisting in Wijnjewoude?! Jan Willem Bijnagte bijnagte@cocos.nl www.cocos.nl 06 82404591 Inhoud CCS Mono mestvergisting Gasverwaarding Noord Deurningen Bio-Up Kansen Wijnjewoude Mono mestvergisting

Nadere informatie

Verpakken in de circulaire economie. Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017

Verpakken in de circulaire economie. Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017 Verpakken in de circulaire economie Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017 2 Copyright 2016 KIDV 8 november 2016 3 Copyright 2017 KIDV 12-4-2017 Verpakkingen In Europa openen we ongeveer 7 verpakkingen

Nadere informatie

Onderzoek Omgekeerd Inzamelen tweede fase

Onderzoek Omgekeerd Inzamelen tweede fase Onderzoek Omgekeerd Inzamelen tweede fase Duurzaam van Afval naar Grondstof Bewonersonderzoek De vragenlijst bestaat uit verschillende delen. Het eerste deel gaat in op de situatie vóór de proef, het laatste

Nadere informatie

NEW BUSINESS. Guy Konings

NEW BUSINESS. Guy Konings 2015 Guy Konings Stedin is verantwoordelijk voor transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: Altijd energie voor onze klanten, vandaag en morgen. Simpel, betaalbaar en duurzaam KERNGETALLEN

Nadere informatie

Minder afval, minder CO2, minder kosten

Minder afval, minder CO2, minder kosten Minder afval, minder CO2, minder kosten Nog maar dertig jaar geleden kostte het storten van een ton ongesorteerd afval hooguit iets meer dan 4 euro. Nu is dat bijna vijftig keer zo veel: 200 euro. Het

Nadere informatie

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst.

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Duurzame biomassa Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Nuon Postbus 4190 9 DC Amsterdam, NL Spaklerweg 0 1096 BA Amsterdam, NL Tel: 0900-0808 www.nuon.nl Oktober 01 Het groene alternatief Biomassa

Nadere informatie

Denktank Grondstoffen uit reststromen. Startnotitie 9 december 2016

Denktank Grondstoffen uit reststromen. Startnotitie 9 december 2016 Denktank Grondstoffen uit reststromen Startnotitie 9 december 2016 1 Inhoudsopgave 1 3 12 19 Denktank recapitulatie startbijeenkomst 8 sept 2016 Inhoud komende sessies Wat is circulair? Bronnen 2 Denktank

Nadere informatie

Duurzaamheid. De voordelen van blikverpakkingen

Duurzaamheid. De voordelen van blikverpakkingen Duurzaamheid De voordelen van blikverpakkingen Duurzaamheid Duurzaamheid is één van de belangrijke aandachtspunten van het bedrijfsleven. Deze brochure is een initiatief van EMPAC, de organisatie van de

Nadere informatie

GEEN EIGEN DAK, WEL EIGEN ZONNEPANELEN? KOOP NU PANELEN OP ZONSTATION 1. EEN COLLECTIEF ZONNEDAK OP METROSTATION REIGERSBOS

GEEN EIGEN DAK, WEL EIGEN ZONNEPANELEN? KOOP NU PANELEN OP ZONSTATION 1. EEN COLLECTIEF ZONNEDAK OP METROSTATION REIGERSBOS ZONSTATION GEEN EIGEN DAK, WEL EIGEN ZONNEPANELEN? KOOP NU PANELEN OP ZONSTATION 1. EEN COLLECTIEF ZONNEDAK OP METROSTATION REIGERSBOS Amsterdam staat aan de vooravond van een energietransitie. Van vieze

Nadere informatie

Wat vraagt de energietransitie in Nederland?

Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen

Nadere informatie

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Nederland is verslaafd aan fossiele energie, zeker in vergelijking met landen om ons heen, vertelt Paul Korting, directeur van ECN. Er zijn genoeg scenario

Nadere informatie

Een nieuwe kijk op kunststof en rubber. Feiten & cijfers

Een nieuwe kijk op kunststof en rubber. Feiten & cijfers Een nieuwe kijk op kunststof en rubber Feiten & cijfers PRODUCTIE & PROCES -40% Economie NL 2014 bedrijven werknemers jaaromzet Innovaties en optimalisaties van de productieprocessen, hebben er in de afgelopen

Nadere informatie

het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water

het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water 100%eco & north river écht duurzaam produceren 100%eco 100% betrouwbaar - 100% transparant Ons doel is een kleurrijk voetspoor op

Nadere informatie

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld

Nadere informatie

Een nieuwe kijk op kunststof en rubber. Feiten & cijfers

Een nieuwe kijk op kunststof en rubber. Feiten & cijfers Een nieuwe kijk op kunststof en rubber Feiten & cijfers PRODUCTIE & PROCES -40% Economie NL 2016 bedrijven werknemers jaaromzet Innovaties en optimalisaties van de productieprocessen, hebben er in de afgelopen

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

Aandeelhoudende gemeenten van Cogas willen

Aandeelhoudende gemeenten van Cogas willen Aandeelhoudende gemeenten van Cogas willen Energie verduurzamen maar: Nationaal landschap leent zich minder voor zonne- en windenergie; Ondergrond minder geschikt voor WKO en geothermie; Inzet hout: beperkt

Nadere informatie

Duurzame. warmte in huis. Tot maar liefst 75% minder CO 2 -uitstoot vergeleken met warmte uit gas. Warmte van HVC comfortabel en duurzaam

Duurzame. warmte in huis. Tot maar liefst 75% minder CO 2 -uitstoot vergeleken met warmte uit gas. Warmte van HVC comfortabel en duurzaam Duurzame warmte in huis Tot maar liefst 75% minder CO 2 -uitstoot vergeleken met warmte uit gas Warmte van HVC comfortabel en duurzaam Warmte van HVC: slim, schoon en zorgeloos Een betrouwbare verwarming

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water

HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water 100%eco & NORTH RIVER ÉCHT DUURZAAM PRODUCEREN 100%eco 100% betrouwbaar - 100% transparant Ons doel is een kleurrijk voetspoor op

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie

Duurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie Duurzame Industrie De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

De ONBEKENDE KANT van PLASTIC. Waarom worden zoveel. producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt?

De ONBEKENDE KANT van PLASTIC. Waarom worden zoveel. producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt? De ONBEKENDE KANT van PLASTIC Waarom worden zoveel producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt? PLASTIC IS WAARDEVOL Tijdens de productie en gebruik EEN

Nadere informatie

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie

Nadere informatie

De toekomst is dichterbij dan je denkt

De toekomst is dichterbij dan je denkt Duurzaamheid begint bij jezelf Wij stellen ambitieuze doelen voor een duurzame toekomst. Wij streven ernaar om een zo duurzaam mogelijk assortiment aan te kunnen bieden. Wij geloven in een productieketen

Nadere informatie

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op? Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.

Nadere informatie

Op weg naar een circulaire economie

Op weg naar een circulaire economie Op weg naar een circulaire economie Agenda Afvalstromen Cijfers De Haarlemse aanpak Naar een circulaire economie Afval = Grondstof Afvalstromen GFT Kunststof Papier Glas Textiel Restafval GFT-stroom Inzameling

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014

Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Dames en heren, [Intro] Europa begint in Groningen. Zéker als het

Nadere informatie

Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat?

Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat? Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat? Hoe mooi zou het zijn als Ameland op een duurzame manier kan voorzien in zijn eigen behoefte aan elektriciteit, warmte en water? Stel je voor:

Nadere informatie

Energie uit afval, een schone zaak

Energie uit afval, een schone zaak Energie uit afval, een schone zaak Vergisten van GFT-afval ARN meer dan 25 jaar begaan met het milieu Aandeelhouders ARN B.V. Regio Regio Regio REMONDIS Nijmegen De Vallei Rivierenland (privaat) 37,5%

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

Omgekeerd afval inzamelen. Waar zijn we in Stichtse Vecht mee bezig?

Omgekeerd afval inzamelen. Waar zijn we in Stichtse Vecht mee bezig? Omgekeerd afval inzamelen. Waar zijn we in Stichtse Vecht mee bezig? 6 november 2017 GroenLinks Stichtse Vecht is al jaren een warm voorstander van omgekeerd inzamelen. Wat is dat eigenlijk en wat zijn

Nadere informatie

Gemeente Ede energieneutraal 2050

Gemeente Ede energieneutraal 2050 De gemeente Ede wil uiterlijk in 2050 energieneutraal zijn. Dit betekent dat we alle energie die in onze gemeente wordt gebruikt op een schone (hernieuwbare) manier willen opwekken. Dat doen we het liefst

Nadere informatie

Naar een duurzame energievoorziening

Naar een duurzame energievoorziening Naar een duurzame energievoorziening De schone taak van aardgas 1 2 We staan voor belangrijke keuzes De wereld staat voor dringende keuzes. Neem het energievraagstuk. De wereldbevolking groeit in korte

Nadere informatie

De zin van afvalscheiding

De zin van afvalscheiding De zin van afvalscheiding (...en de onzin die u wel eens hoort)...alles gaat toch op één hoop... Hoe zit het écht? z.o.z. Gescheiden afval blijft gescheiden Gescheiden afval blijft gescheiden Alles wat

Nadere informatie

Sterker, Slimmer, Schoner

Sterker, Slimmer, Schoner Sterker, Slimmer, Schoner D66 visie op duurzaamheid en groei C100 01-11-2014 Stientje van Veldhoven Groene genen Van Mierlo Terlouw Club van Rome Richtingwijzer: streef naar een duurzame en harmonieuze

Nadere informatie

Vergisting anno 2010 Rendabele vergister onder SDE 2010. Hans van den Boom 22 april 2010 Sectormanager Duurzame Energie

Vergisting anno 2010 Rendabele vergister onder SDE 2010. Hans van den Boom 22 april 2010 Sectormanager Duurzame Energie Vergisting anno 2010 Rendabele vergister onder SDE 2010 Hans van den Boom 22 april 2010 Sectormanager Duurzame Energie Financieren Duurzame energie binnen Rabobank Groep Maatwerk Sustainability naast Food

Nadere informatie

Energieakkoord voor duurzame groei

Energieakkoord voor duurzame groei Energieakkoord voor duurzame groei Netwerkbijeenkomst Duurzame regionale energie Gelderland 15 januari 2014 Lodewijk de Waal Energieakkoord Wie zaten aan tafel? Inhoud presentatie Hoofdlijnen Energieakkoord

Nadere informatie

Energievoorziening Rotterdam 2025

Energievoorziening Rotterdam 2025 Energievoorziening Rotterdam 2025 Trends Issues Uitdagingen 9/14/2011 www.bollwerk.nl 1 Trends (1) Wereld energiemarkt: onzeker Toenemende druk op steeds schaarsere fossiele bronnen Energieprijzen onvoorspelbaar,

Nadere informatie

HR WKK met CO 2 winning

HR WKK met CO 2 winning HR WKK met CO 2 winning Door: Herman Klein Teeselink HoSt Sheet 1 of 22 Inhoud HoSt HoSt ImtechVonkV.O.F. - Reinigen van rookgassen - Rookgascondensor / Scrubber - Nat elektrostatisch filter - Waterbehandeling

Nadere informatie

Maak werk van zon & wind Schone energie voor heel Tynaarlo. Tynaarlo

Maak werk van zon & wind Schone energie voor heel Tynaarlo. Tynaarlo Maak werk van zon & wind Tynaarlo Aanleiding Najaarsnota 2008 aankondiging plannen voor duurzame energie Voorjaar 2009 ontwikkelen scenario s Mei 2009 raadpleging inwoners Tynaarlo Juni 2009 voorstellen

Nadere informatie

DEELSESSIE 3. Duurzame energie: Deelvoorzitter Marga Hoek, Groene Zaak

DEELSESSIE 3. Duurzame energie: Deelvoorzitter Marga Hoek, Groene Zaak DEELSESSIE 3 Duurzame energie: Van afvalinzamelaar tot energieleverancier Deelvoorzitter Marga Hoek, Groene Zaak Ger de Jong Meerlanden De Meerlanden N.V. Rijden op GFT NVRD 24 mei 2012 Duurzame energie

Nadere informatie

Werkstuk Wiskunde Gwa Huisafval

Werkstuk Wiskunde Gwa Huisafval Werkstuk Wiskunde Gwa Huisafval Werkstuk door een scholier 1447 woorden 3 juni 2003 5,4 85 keer beoordeeld Vak Wiskunde De tekst gaat over dat bijna alle gemeenten in Nederland aan gescheiden afval inzameling

Nadere informatie

VAN ONRENDABELE GROND NAAR DUURZAAM RENDEMENT

VAN ONRENDABELE GROND NAAR DUURZAAM RENDEMENT VAN ONRENDABELE GROND NAAR DUURZAAM RENDEMENT De overheid wil duurzame energie stimu leren en innovatie van duurzame energietechnieken bevor deren: meer duurzame energie in de toekomst. Doel is 16% duur

Nadere informatie