Pharos Jaarplan. Goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 28 september 2016

Transcriptie

1 Pharos Jaarplan 2017 Vastgesteld door de directie op 21 september 2016 Goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 28 september 2016

2 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Over Pharos 13 3 Stimuleringsprogramma Lokale aanpak gezondheidsachterstanden Gezond in Meerjarenprogramma 15 4 Preventie en zorg chronische aandoeningen Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Meerjarenprogramma 25 5 Gezond opgroeien Meerjarenprogramma 39 6 Ouderen en gezondheid Meerjarenprogramma 47 7 Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Meerjarenprogramma 53 8 Participatie en eigen regie Meerjarenprogramma 65 9 Vrouwelijke Genitale Verminking Meerjarenprogramma Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) Kennis- en informatieoverdracht 89 Bijlage Meten van output en outcome 3

4 4

5 1. Inleiding Voor u ligt het jaarplan van Pharos, het landelijk Expertisecentrum Gezondheidsverschillen. Actualiteit In 2017 zal het debat over migratie en vluchtelingen een belangrijke rol blijven spelen. Gemeenten, scholen en zorgverleners beraden zich op de vraag hoe ze de grotere groep vluchtelingen die ons land bereikt en als statushouders in de gemeenten komen, goed kunnen opvangen, begeleiden en de juiste zorg en ondersteuning kunnen bieden. Op verzoek van VWS heeft Pharos begin 2016 onderzoek gedaan naar de te verwachten gezondheid(srisico's) van statushouders1 en naar de benodigde zorg, ondersteuning en preventie van gezondheidsproblemen2. De belangrijkste aanbevelingen hieruit zijn: zorg voor een integrale aanpak, waarbij huisvesting, inburgering/integratie, wegwijs maken en versterken van veerkracht en gezondheid hand in hand gaan. Neem als gemeenten daarop de regie. Geef vluchtelingen zelf een centrale en actieve rol en praat niet over maar met hen. Ga naar de voorkant en investeer van meet af aan in preventie en vroegsignalering van gezondheidsrisico s en in activering. Uit de kennissyntheses komt naar voren dat in alle sectoren die met vluchtelingen te maken krijgen, behoefte is aan kennis, informatie en specifieke vaardigheden. Mede naar aanleiding van de kennissyntheses heeft VWS samen met de VNG besloten tot een ondersteuningsprogramma gezondheidsbevordering statushouders. Dat programma ondersteunt gemeenten in de integrale aanpak voor behoud gezondheid en vitaliteit van statushouders. Hiermee wordt invulling gegeven aan het Uitwerkingsakkoord Verhoogde instroom asielzoekers, d.d. 28 april jl. Het ondersteuningsprogramma bestaat uit directe praktische ondersteuning van gemeenten via de OTAV/regiocoördinatoren en daarnaast uit een programma dat kennis ontsluit voor lokale partijen. Pharos en GGD GHOR Nederland hebben een subsidievoorstel ingediend voor het kennisdelingsprogramma. De uitvoering zal in nauwe samenwerking met de VNG/OTAV en met inzet van expertise van andere kennisinstellingen vorm krijgen. Naast migratie en instroom van vluchtelingen, is ook de kloof tussen arm en rijk, hoog- en laagopgeleiden steeds zichtbaarder in het maatschappelijk debat. Steeds duidelijker wordt dat er gericht moet worden gewerkt aan een gelijke start voor kinderen, wil deze kloof niet groter worden. Het groeiende draagvlak voor terugdringen van de gezondheidsverschillen in ons land hangt samen met dit debat. In een maatschappij die steeds meer gebruik maakt van digitale communicatie, informatie en ondersteuning moeten we een fundamenteel risico niet over het hoofd zien: laaggeletterden en laagopgeleiden kunnen in dit opzicht de boot missen. Investeren in voorlichting, informatie en ehealth-toepassingen die geschikt zijn voor deze groepen is hoognodig om de tweedeling in de maatschappij niet onnodig groter te maken. Pharos zet zich samen met partners zoals Stichting Lezen & Schrijven in om de 1 Kennissynthese gezondheid van nieuwkomende vluchtelingen en indicaties voor zorg, preventie en ondersteuning. Haker et al Zorg, ondersteuning en preventie voor nieuwkomende vluchtelingen: Wat is er nodig? van Berkum et al

6 impact van laaggeletterdheid breed bekend te maken en professionals handvatten te geven om adequaat om te gaan met de mensen die laaggeletterd zijn. VWS wil ehealth inzetten om te komen tot meer zelfredzaamheid, zelfregie en zelfzorg van patiënten. Pharos levert in 2017 een bijdrage aan de ambities van VWS door toe te werken naar inclusive design. Inclusive design impliceert dat ehealth-toepassingen zo ontworpen zijn dat deze voor alle mensen toegankelijk zijn. Zeker nu Nederland digitaal gidsland wil zijn, lijkt het ons van belang hierin de komende jaren te investeren. Kerndoelen Pharos Vanuit het uitgangspunt gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen zet Pharos haar kennis in om Visie de grote gezondheidsverschillen te verminderen. de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg voor laagopgeleiden en migranten duurzaam te verbeteren. Gezondheidsverschillen Gezondheid is op de eerste plaats van belang voor de kwaliteit van leven en het welbevinden van mensen zelf. Gezondheid is een belangrijke voorwaarde voor sociale inclusie, stelt mensen in staat om mee te kunnen doen en hun talenten te benutten. De grote verschillen in gezondheid tussen hoog- en laagopgeleiden in Nederland dragen bij aan de maatschappelijke tweedeling. Terugdringen daarvan is van groot belang voor de vitaliteit van de samenleving en gemeenten, participatie, de economie, de arbeidsmarkt, kosten van zorg en een inclusieve samenleving. Het reduceren van die gezondheidsverschillen is een maatschappelijke opgave van formaat, die om gezamenlijke inzet van veel partijen vraagt, binnen en buiten de gezondheidszorg. Om daadwerkelijk succes te kunnen boeken is een duurzame integrale aanpak nodig. Hierbij gaat gezondheidsbevordering hand in hand met stimuleren van arbeidsdeelname, terugdringen van schooluitval en laaggeletterdheid, creëren van een gezondere fysieke en sociale leefomgeving en zorg en preventie die ook goed bij laagopgeleiden en migranten aansluiten. Essentieel binnen een succesvolle aanpak is een actieve- en hoofdrol daarbij van burgers/bewoners zelf en een accent op wat het verschil maakt voor mensen zelf, voor hun leefwereld en eigen regie. Kwaliteit van gezondheidszorg voor iedereen Pharos werkt vanuit de visie dat de gezondheidszorg en gezondheidsbevordering effectief en bereikbaar moeten zijn voor iedereen. Het reguliere stelsel voor gezondheidszorg dient voor alle burgers goed te werken, ongeacht herkomst, sociaal economische status of sekse. Dit vraagt om sensitiviteit voor verschillen, dat is nodig om het stelsel effectief te laten werken. Als we ons hiervoor inspannen, levert dat veel op: een diversiteits- en cultuursensitieve gezondheidszorg komt ten goede aan alle burgers en leidt tot gezondheidswinst en kostenbesparing. Laagopgeleide - en migrantencliënten zijn zelf ook verantwoordelijk voor een goed gebruik van ons zorgstelsel en het verbeteren van hun gezondheid. In de kennisprogramma s richten we ons steeds op beide invalshoeken: de rol van professionele partijen en de rol van burgers zelf. Opgave voor de komende jaren: doen doen doen Op beide terreinen (terugdringen gezondheidsverschillen en verbeteren kwaliteit van gezondheidszorg en preventie voor laagopgeleiden en migranten) zijn er al veel good practices. Veel is al bekend over werkzame elementen. Het gaat er de komende jaren om deze gericht en op grotere schaal te benutten, in te zetten en al doende verder te onderbouwen. Het motto is doen, doen, doen, met een duurzame insteek. Pharos zet zich hier de komende jaren voor in, samen met collega instellingen. 6

7 Strategie en prioriteiten Onze strategie is erop gericht om de duurzame aanpak van gezondheidsverschillen en verbetering van preventie en zorg voor kwetsbare groepen in het DNA van lokale partijen en netwerken te krijgen. Als zij weten wat de werkzame elementen daarin zijn, kunnen ze de verschillen op korte en lange termijn zelf blijven bestrijden, afgestemd op de lokale of regionale situatie en vraagstukken. Hierbij is het van belang inzicht te geven in wat dit oplevert in termen van gezondheid en kosten. Een dergelijke duurzame aanpak vraagt om meerjarige samenwerkingstrajecten met de probleemeigenaren, degenen die verantwoordelijk zijn voor deze opgaven: gemeenten, beroepsgroepen op diverse domeinen, aanbieders, verzekeraars en cliënten- en burgerorganisaties. Centraal in onze strategie staat de actieve betrokkenheid van laagopgeleiden en migranten zelf. Niet het systeem, de aanpak of het lokale aanbod moeten het vertrekpunt zijn, maar degenen waar dit alles voor bedoeld is: de mensen met gezondheidsachterstanden. We maken samen met hen zichtbaar wat voor hen het verschil maakt, in hun leefwereld en voor hun eigen regie. Steeds vaker vragen gemeenten en andere partijen om kennis te helpen vertalen naar hun specifieke situatie. One size fits all bestaat niet. Voor lokale en regionale partijen willen we een vanzelfsprekend partner zijn, die kennis inzet om in co-creatie bij lokale opgaven te helpen. De lokale vraag is daarbij leidend. We verplaatsen ons in de betreffende klant die bij zijn integrale opgaven vaak kennis nodig heeft uit diverse hoeken en deze niet overal vandaan wil hoeven halen. Dat vraagt om goede samenwerking met lokale en regionale kennisnetwerken, afstemming, het samen optrekken met collegakennisinstellingen en het benutten van landelijke en internationale kennis. Last but not least: de komende jaren staat co-creatie, gebruik en implementatie van kennis, interventies en instrumenten centraal, en het op veel grotere schaal inzetten daarvan. Extra aandacht krijgt daarbij de toepasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid van digitale informatie en ehealth toepassingen voor laaggeletterden, laagopgeleiden en migranten. De kennisprogramma s van Pharos vertalen deze strategie en prioriteiten naar hun aanpak en werkwijze. Focus ligt daarbij op het gericht toewerken naar maatschappelijke outcome, samen met andere partijen. Nationaal Programma Preventie en pledges Pharos Gezondheidsverschillen staan op de agenda. Bewoners van achterstandswijken leven gemiddeld 7 jaar korter en zo n 19 jaar minder in goede gezondheid. Steeds meer partijen realiseren zich de impact hiervan en willen een bijdrage leveren aan de oplossing ervan. In het NPP is de ambitie opgenomen de grote gezondheidsverschillen te reduceren. Pharos ondersteunt die ambitie van harte. Tijdens de startconferentie van Alles is gezondheid heeft Pharos een pledge ondertekend, waarin we onze bijdrage hebben verwoord: Gemeenten en professionals zullen we op maat adviseren over wat wel en niet werkt in de integrale wijkgerichte aanpak van gezondheidsverschillen en hoe de samenwerking en dialoog met laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten aan te gaan. Samen met de NHG, de LHV en het CGL verzamelen en verspreiden we goede voorbeelden van samenwerking tussen preventie en zorg, tussen de publieke gezondheidszorg, huisartsenvoorzieningen en het sociale domein. Pharos besteedt daarbij extra aandacht aan voorbeelden die inzetbaar zijn bij laagopgeleiden en migranten. Samen met de KNMP voeren we een 4-jarig programma uit gericht op veiliger en beter geneesmiddelengebruik bij laaggeletterden en migranten. De vele instrumenten voor het herkennen en goed hanteren van laaggeletterdheid en geringe gezondheidsvaardigheden zullen we zo goed mogelijk verspreiden en het gebruik ervan stimuleren. 7

8 In mei 2015 hebben we een tweede pledge ondertekend van de Alliantie Gezondheid en Geletterdheid. Daarbij hebben we toegezegd: De invloed van laaggeletterdheid op gezondheid breed te blijven agenderen. Professionals te blijven trainen in het herkennen van laaggeletterdheid en in het verbeteren van hun communicatie met laaggeletterden. Via zorgprofessionals en gemeenten laaggeletterden helpen toe te leiden naar taalscholing. Onze toezeggingen zijn vertaald in concrete activiteiten binnen diverse programma s. Decentralisaties en gemeenten Gemeenten zijn vooral bezig met het goed vormgeven van de transformatie die beoogd wordt met de decentralisaties. Velen van hen vragen zich af hoe ze de aanpak van gezondheidsachterstanden kunnen verbinden aan het sociaal domein. Een integrale aanpak vraagt daarom. Diverse gemeenten zijn daarmee aan het experimenteren. Ook in 2017 ondersteunen we gemeenten daarin via het programma Gezond in In de transformatie en de decentralisaties staan gemeenten voor stevige opgaven. Voor een integrale benadering is samenhangende kennis nodig. Kennisinstellingen bewegen hierin mee en dienen vanuit de vraag en opgaven van gemeenten kennis goed af te stemmen en samen te werken. Er zijn diverse initiatieven op dit terrein. Pharos werkt daar in 2017 van harte aan mee. Wat gaan we doen in 2017? Een korte impressie van onze programma s. Stimuleringsprogramma Gezond in In het Stimuleringsprogramma lokale aanpak gezondheidsachterstanden Gezond in dat gestart is in juni 2014 als onderdeel van het NPP, werken we samen met Alles is Gezondheid aan hetzelfde doel: een gezonder en vitaler Nederland. In dit programma ondersteunen we samen met Platform31 de 164 GIDS- gemeenten in hun duurzame integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. We adviseren en inspireren gemeenten bij hun eigen aanpak en reiken instrumenten en goede voorbeelden aan. Vanaf 2016 geven we een aantal thema s extra aandacht zoals het actief betrekken van burgers, kansen in de fysieke omgeving, de relatie tussen armoede/ schulden en gezondheid en de impact van laaggeletterdheid. In 2017 komen daar drie actuele thema s bij: De samenwerking tussen gemeenten en zorgverzekeraars, waarbij de ambities in de brief van VWS Preventie in het zorgstelsel als stimulans worden benut. De rol van de gemeente bij de nieuwe groep vluchtelingen, waarbij wordt samengewerkt met het Ondersteuningsprogramma gezondheidsbevordering statushouders. Het vergroten van onderwijskansen van kinderen uit lage SES gezinnen. Met de thema-instituten en andere kenniscentra intensiveren we de samenwerking rondom het ondersteunen van gemeenten en lokale partners bij het reduceren van gezondheidsachterstanden. Gezond in werkt samen met hen, het CGL en een breed scala aan partners op de diverse domeinen van de integrale aanpak. In 2017 delen we de lessen en opgedane ervaringen tot nu toe en we verrijken die in een gezamenlijke reflectie. Uiteraard worden de lessen ook gedeeld met gemeenten en lokale partners. In het Vijfde Programma Preventie van ZonMw, dat is opgesteld in het verlengde van het NPP, is een aantal onderzoeksthema s specifiek gericht op de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. We stemmen met ZonMw af rond de inhoud en richtlijnen bij het opstellen van de call-teksten zodat ze goed aansluiten bij de huidige opgaven en mogelijkheden in de gemeentelijke praktijk en bij de nu gangbare begrippen bij gemeenten rond het integraal werken. Dit hebben we gedaan bij de call Wonen en werken in een gezonde wijk, 8

9 Preventie in de zorg en bij de call die dit najaar wordt uitgeschreven rond het Voorkomen en verkleinen sociaal economische gezondheidsverschillen via lokaal integraal beleid. Preventie en goede zorg dichtbij huis Een van de prioriteiten in het beleid is versterken van preventie en zorg dichtbij huis én zorgen dat deze meer hand in hand gaan. Intensievere samenwerking tussen gemeenten, eerste lijn en wijkteams is daarbij van belang. Het programma Preventie en zorg chronische aandoeningen draagt daaraan bij, onder andere door visie op, kennis en goede voorbeelden van integrale samenwerking rond gezondheidsachterstanden te verspreiden. Het programma ondersteunt de eerstelijnszorg bij het effectiever maken van de preventie en zorg aan laagopgeleiden en migranten. Dit gebeurt o.a. door trainingen in effectieve communicatie met deze groep patiënten, consult-ondersteunend materiaal en begeleiding van zelfmanagement. Het programma werkt al jaren goed samen met NHG, LHV en huisartsen in achterstandswijken. In 2017 is een van de speerpunten in deze samenwerking het borgen van kennis rond gezondheidsverschillen in de huisartsopleidingen, in de huisartsgeneeskundige standaarden en bij de kennispleinen en Verantwoord medicijngebruik Met de KNMP continueren we het 4 jarig programma Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden( ). Doelstelling is dat aan het eind van dit programma de therapietrouw bij laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening substantieel is verbeterd en dat bij 80% van de patiënten die deelnamen aan pilotstudies een toename heeft plaatsgevonden in het volgens voorschrift innemen van medicatie. In dit programma werken we hieraan door verbetering van de informatie, begeleiding en ondersteuning van patiënten bij hun medicijngebruik. De afgelopen jaren hebben we een groot deel van de apothekers bereikt en het vraagstuk op hun agenda gekregen. In 2017 willen we 2000 apothekers laten kennismaken met een toolkit die voor hen is ontwikkeld, met goede voorbeelden en succesfactoren voor verantwoord en veilig medicijngebruik onder laaggeletterden en migranten. Ook wordt ingezet op versterking van de samenwerking tussen apotheekteams, huisartsen, wijkverpleegkundigen rond de zorg aan laaggeletterden en migranten. Gezond opgroeien Het ministerie van VWS, landelijke en lokale partijen spannen zich in om het gezond opgroeien van alle kinderen in ons land te stimuleren en faciliteren. Juist bij kinderen is nog van alles mogelijk en zijn kansen te beïnvloeden. Kinderen uit gezinnen met een lage ses en/of een migrantenachtergrond hebben daarbij extra aandacht nodig. Een positief schoolklimaat, gezondheidsbevordering en preventieve vormen van jeugdhulp die goed aansluiten op deze kinderen, kunnen hierbij benut worden. Het programma Gezond opgroeien levert hieraan in 2017 op drie manieren een bijdrage: Ondersteuning van jeugd en buurtteams en de JGZ bij het bijtijds bereiken van gezinnen met een lage ses en migrantengezinnen. We doen dit onder andere door begrijpelijk voorlichtingsmateriaal en gesprekondersteunende informatie te ontwikkelen dat ingezet kan worden in het contact van professionals met deze gezinnen. Het bundelen van de kennis die er is over het tegengaan van gezondheidsverschillen van jongs af aan. Samen met Trimbos instituut en in afstemming met de Gezonde School en de onderwijsraden ondersteunen we scholen bij het op een positieve manier stimuleren van de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen. Door een landelijke conferentie, docententrainingen en lesmethoden voor vluchtelingenkinderen ondersteunen we scholen bij het creëren van een positieve schoolervaring voor vluchtelingenkinderen met het oog op behoud van hun veerkracht. 9

10 Programma Ouderen Dit programma zet kennis in om gemeenten en lokale partijen te helpen bij de zorg en ondersteuning van migranten- en laagopgeleide ouderen, met name bij dementie. We dragen bij aan het vergroten van vaardigheden van verzorgenden in het omgaan met deze groep ouderen. Daarbij werken we samen met het netwerk van Deltaplan Dementie en het Landelijk Netwerk Dementie. Daarnaast werken we aan bestrijding van overbelasting bij migrantenmantelzorgers, dit is ook voor gemeenten van belang. Pharos past in 2017 een bestaand instrument aan zodat het geschikt is om de belasting van migrantenmantelzorgers in kaart te brengen en zal dit instrument aanbieden aan de CGL database. En we onderzoeken hoe initiatieven voor langer thuis wonen, ehealth en eenzaamheidsbestrijding beter kunnen aansluiten bij deze groepen. Extra aandacht besteden we aan ouderen in krimpregio s. Rond eenzaamheid werkt Pharos samen met het programma Coalitie Erbij en draagt bij aan de doelen van dit programma met expertise op het gebied van laagopgeleiden en migranten. Asielzoekers en vluchtelingen Het programma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen zal in 2017 parallel aan, en in nauwe afstemming met het Kennisdelingsprogramma Gezondheid en Vitaliteit Vluchtelingen uitgevoerd worden. Het programma heeft, vergeleken met het kennisprogramma, een bredere focus qua doelgroepen: naast de statushouders en gezinsherenigers richten we ons ook op asielzoekers, terugkeerders en ongedocumenteerden. In 2017 zal een aantal lopende projecten binnen het programma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen voortgezet worden. Daarnaast ondersteunen we begeleiders (zowel professionals als vrijwilligers) en beleidsmakers die betrokken zijn bij kwetsbare groepen zoals gezinsherenigers, Eritrese nieuwkomers en alleenstaande minderjarige vreemdelingen. Activiteiten worden goed afgestemd op het kennisdelingsprogramma en voeden dat programma. Ervaringen die in het tijdelijke kennisdelingsprogramma worden opgedaan, worden geborgd in het reguliere programma van Pharos. We gaan de succesvolle aanpak van Aan de slag!, gericht op activering van asielzoekers middels het doen van vrijwilligerswerk, opschalen naar 25 gemeenten en verbreden naar statushouders die gehuisvest zijn in de gemeenten. Tevens adviseren we lokale partijen over zorg, (psychosociale) begeleiding en opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers, terugkeerders en ongedocumenteerde vreemdelingen. Participatie en eigen regie Gezondheidsachterstanden worden niet teruggedrongen als mensen er zelf niet de hoofdrol inspelen. En de gezondheidszorg functioneert beter als patiënten zelf aan het roer staan, al dan niet ondersteund via de vele gezondheidsapps, ehealth- en zelfmanagementinstrumenten, voorlichtingssites én patiëntenorganisaties. De huidige ehealth- hulpmiddelen zijn niet altijd goed te gebruiken voor laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten. Het programma werkt samen met partners toe naar inclusive design zodat ehealth voor alle mensen toegankelijk wordt. We ontwikkelen in 2017 kwaliteitscriteria en een stappenplan voor het ontwikkelen van toegankelijke ehealth-toepassingen ten behoeve van ontwikkelaars (uit ICT en Zorg). Ook werken we met diverse partners mee aan de (door)ontwikkeling van 10 ehealth-toepassingen en maken we een training Hoe maak ik een app die geschikt is voor laaggeletterden en laagopgeleiden? ten behoeve van ehealth ontwikkelaars & zorg/hulpverleners. Het programma werkt daarnaast de komende jaren nauw samen met Gezond in en levert kennis die daarbinnen praktisch inzetbaar is, met name over de wijze waarop laagopgeleiden en migranten bij de aanpak van gezondheidsachterstanden actief betrokken kunnen worden. Daarnaast werken we ook in 2017 toe naar een grotere vertegenwoordiging van migranten en laagopgeleiden in patiëntenorganisaties en cliëntenraden. Dat doen we door deze organisaties te adviseren over inzet van andere vormen van participatie die beter passen bij migranten en laagopgeleiden (zoals gebruik van quick polls en social media). 10

11 Vrouwelijke Genitale Verminking We hebben in Nederland een Zero Tolerance-beleid rondom vrouwelijke genitale verminking. De Nederlandse ketenaanpak van VGV staat internationaal als good practice bekend. De afgelopen jaren werd duidelijk dat VGV waarschijnlijk in meer landen voorkomt dan aanvankelijk gedacht. Daaronder bevinden zich landen van waaruit veel mensen in Nederland asiel aanvragen of eerder gemigreerd zijn. In 2016 verzamelden we kennis over het voorkomen van VGV in het Midden Oosten en deden we een vervolgonderzoek naar VGV in Indonesië. Deze kennis verspreiden we onder relevante beroepsgroepen. In 2017 ondersteunen we weer sleutelpersonen in risicogroepen in hun preventiewerk en werken we samen met partijen aan het verbeteren van de zorg aan vrouwen die reeds besneden zijn. Tot slot verzamelen, produceren en verspreiden we actuele kennis via onze website, nieuwsbrieven n netwerken. Samenwerking met het RIVM/CGL, thema-instituten en andere kenniscentra Pharos werkt samen met diverse kenniscentra en participeert in het samenwerkingsverband met de themainstituten (LOT-i) en het CGL. De activiteiten die daarbinnen gezamenlijk opgepakt worden zijn beschreven in het gezamenlijke werkplan 2017 van de thema-instituten. In 2017 staat in de samenwerking de reductie van gezondheidsachterstanden en de gezondheid van de jeugd centraal. Leidend in de samenwerking tussen kennisinstellingen dient steeds de vraag van gemeenten, professionals en andere partijen te zijn. Ter ondersteuning van die vraag dient kennis geïntegreerd en goed samengebracht te worden en goed vindbaar te zijn. Er zijn diverse initiatieven om de vraag van gemeenten nog gerichter te koppelen aan kennis binnen de landelijke kennisinstituten. Pharos ondersteunt deze beweging en draagt daar in 2017 aan bij. Tot slot De afgelopen jaren heeft Pharos haar programmering op een aantal momenten gewijzigd om flexibel in te kunnen springen op de actualiteit en vragen uit het veld of van VWS. Als er zich in 2017 ontwikkelingen voordoen die daar aanleiding toe geven, gaan we hierover in gesprek met het ministerie van VWS. Drs. M.T.M. van Berkum MSM Directeur Pharos 11

12 12

13 2 Over Pharos Pharos, landelijk Expertisecentrum Gezondheidsverschillen, zet haar kennis en expertise in om: Gezondheidsverschillen te verminderen. De kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg voor laagopgeleiden, migranten en vluchtelingen duurzaam te verbeteren. Pharos is ook landelijk expertisecentrum op het terrein van de preventie van vrouwelijke genitale verminking. Missie Vanuit het uitgangspunt gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen, zet Pharos kennis in om de grote gezondheidsverschillen terug te dringen, de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg voor laagopgeleiden en migranten te verbeteren en preventie en het zelfmanagement bij deze groepen te versterken. Profiel Pharos is een onafhankelijk en landelijk expertisecentrum. Zij is zowel kennisproducent als kennismakelaar. Zij werkt op geleide van de vraag en gelooft in het in co-creatie met betrokkenen ontwikkelen en bruikbaar maken van kennis, in samenwerking en verbinding. Pharos beschikt over in ruim 30 jaar opgebouwde expertise en brede netwerken. Zij is daardoor bij uitstek de organisatie waar je terecht kunt als je wilt weten hoe je ervoor kunt zorgen dat de kwaliteit en effectiviteit van gezondheidszorg ook gegarandeerd zijn voor laagopgeleiden en migranten en hoe gezondheidsverschillen aan te pakken. De kennis van Pharos steunt op drie bronnen: Wetenschappelijke kennis. Praktijkkennis van zorg- en hulpverleners en andere actoren. Ervaringskennis van cliënten. Diensten en producten Informatie, advies en ondersteuning op geleide van de vraag en op maat. Onderzoeken en quick scans. Beschikbaar stellen state of the art kennis en informatie over: o gezondheidsverschillen en de aanpak ervan. o de gezondheid van laagopgeleiden/laaggeletterden, migranten en vluchtelingen. o de toegankelijkheid, kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg voor deze groepen. Interventies, good practices en werkzame elementen op het gebied van: o gezondheid van laagopgeleiden/laaggeletterden, migranten en vluchtelingen. o het bevorderen van de toegankelijkheid, de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg en voorzieningen voor deze groepen. o preventie van meisjesbesnijdenis. Het gaat hierbij doorgaans om het aanpassen en aanvullen van reguliere en reeds bestaande interventies, zodat deze ook bruikbaar zijn voor deze groepen. Verspreiding en ondersteuning bij implementatie van methodieken en interventies. 13

14 Aanvulling van bestaande richtlijnen en kwaliteitscriteria zodat ze ook toepasbaar zijn voor zorg aan laagopgeleiden en migranten. Ondersteuning op het terrein van samenwerking met en actieve participatie van laagopgeleide en migranten-burgers Bijdragen aan curricula van opleidingen. Stimuleren en organiseren van kennisuitwisseling en kennisnetwerken. Deskundigheidsbevordering, trainingen en (bij)scholing op maat. Publicaties. Debatten, congressen, expertmeetings, werkconferenties en dergelijke. Beleidssignalering en -advisering. Samenwerkingspartners en klanten Pharos werkt gezondheidszorgbreed en heeft een groot en gevarieerd netwerk. Wie onze partners en klanten zijn, kunt u lezen in de volgende hoofdstukken. 14

15 3 Stimuleringsprogramma Lokale aanpak gezondheidsachterstanden Gezond in Inleiding Gemeenten hebben baat bij gezonde burgers. Ze participeren meer, zijn zelfredzamer, maken minder gebruik van uitkeringen en leveren een grotere bijdrage aan de economie. Niet iedereen is echter even gezond en we weten dat als we niets doen de gezondheidsachterstanden verder op lopen. Gemeenten hebben de verantwoordelijkheid om deze gezondheidsachterstanden op lokaal niveau terug te dringen en kiezen daarbij hun eigen aanpak. Via de decentralisatie-uitkering Gezond in de Stad (GIDS) krijgen 164 gemeenten vier jaar lang middelen om een extra impuls te geven aan een integrale aanpak. Ter stimulering is het programma Gezond in gestart om GIDS gemeenten hierbij te adviseren en inspireren op basis van actuele (inter)nationale kennis. Vanuit landelijk overzicht van ontwikkelingen en good practices, kunnen de adviseurs van Gezond in... lokale processen helpen versnellen. Het stimuleringsprogramma wordt uitgevoerd door Pharos en Platform31 en gefinancierd door VWS. Terugblik In 2016 zijn de gemeenten volop aan de slag gegaan met de mogelijkheden die GIDS en Gezond in... boden. Het stimuleren van een doordacht proces en de ruimte die de GIDS-middelen bieden om zorgvuldig te werk te gaan, werpen vruchten af. De integrale ambitie is versterkt en in zeker driekwart van de GIDS gemeenten is men n.a.v. GIDS in gesprek gegaan met andere domeinen. We horen en zien terug dat dit traject hen weliswaar wat uit hun comfortzone heeft gehaald, maar ook gestimuleerd heeft om creatief en geïnspireerd te investeren in een doelgerichte en integrale aanpak. Een brede en duurzame aanpak van gezondheidsachterstanden tot stand brengen is geen sinecure en kost tijd. Dat betekent dat een flink aantal gemeenten nog in het stadium zit van doelen opstellen, plannen maken en deze bespreken met bewoners en lokale partners. Anderen zitten al in de uitvoeringsfase en stuiten op vraagstukken die zich voordoen in de weerbarstige praktijk. Integraal werken; dat is iets voor gevorderden, zo verzuchtte een gemeentelijk beleidsadviseur. Kortom; we zijn een eind op weg, maar er is ook nog een weg te gaan! De behoefte aan een vervolg op het Gidsprogramma wordt dan ook veelvuldig geuit. Zoals afgesproken wordt daarover besloten in het voorjaar van In het komende jaar gaan we door met advisering van gemeenten, kennisdeling en stimuleren van monitoren en onderbouwing van de integrale aanpak. Daarnaast leggen we de volgende accenten. Lessons learned Tijdens het work in progress tekenen zich steeds meer lessen af: wat werkt nu belemmerend of juist stimulerend bij de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden? Het jaar 2017 staat in het teken van het delen van deze lessen en de opgedane ervaringen met gemeenten, GGD en, en met collega-instellingen. Eind 2017 organiseren we daartoe een landelijk congres. 15

16 Extra aandacht thema s In 2016 zijn we gestart met verdieping op een aantal thema s binnen de sporen en pijlers van de Gezond in aanpak die in gemeenten nog wat onderbelicht bleven zoals armoede en schuldhulpverlening, fysieke omgeving, bewoners in de hoofdrol en laaggeletterdheid. Ook in 2017 blijven dit thema s waar we in investeren. Op basis van de actualiteit voegen we nieuwe thema s toe: Samenwerking gemeenten en zorgverzekeraars. Gezond in zal hier in 2017 extra aandacht aan besteden op lokaal dan wel regionaal niveau, in samenwerking met het CGL, AIG, VNG en ZN. De brief Preventie in het zorgstelsel van VWS, het vormen van preventiecoalities en de samenwerkingsagenda van de VNG en Zorgverzekeraars Nederland, kunnen we hierbij benutten. Vluchtelingenstroom. We constateren behoefte aan kennis over hoe om te gaan met deze nieuwe groepen inwoners bij gemeenten en hun samenwerkingspartners. Het Impulsprogramma/ Kennisprogramma Vluchtelingen en het programma Gezond in gaan samenwerken en maken daarbij gebruik van de netwerken en infrastructuur in de GIDS gemeenten opdat voorkomen wordt dat vluchtelingen gaan behoren tot de bevolkingsgroep met gezondheidsachterstanden. Onderwijskansen voor kinderen. Opleiding is een van de belangrijkste determinanten van gezondheid. Kansen op een goede opleiding zijn juist vroeg in het leven te beïnvloeden door passend onderwijs. We gaan gemeenten stimuleren om extra aandacht te besteden aan het vergroten van onderwijskansen in lage SES gezinnen. We benutten daarbij de groeiende aandacht in het maatschappelijk debat voor de tweedeling: de kloof tussen arm en rijk, hoog- en laagopgeleiden. Ook bij gemeenten staat het thema op de agenda, zij het nog niet vaak in combinatie met gezondheidsachterstanden. Gezond in wil deze tendens in het maatschappelijk debat aangrijpen om het belang van primaire preventie van gezondheidsachterstanden verder te agenderen. Doelen De doelstelling blijft ongewijzigd in 2017, en is afgeleid van de ambitie van het Nationaal Programma Preventie : de verschillen in levensverwachting tussen groepen inwoners zijn in 2030 gelijk of kleiner dan de verschillen op dit moment. De verschillen in het aantal jaren in goede (ervaren) gezondheid zijn in 2030 significant verminderd. Doel van het programma Gezond in... Een bijdrage leveren aan een duurzame, lokale aanpak van gezondheidsachterstanden door gemeenten te adviseren, goede voorbeelden en kennis te verspreiden en door bestaande aanpakken te versterken. Het programma stimuleert een procesmatige aanpak waarbij initiatieven ondergebracht worden in regulier beleid en financiering. Dit is een voorwaarde voor een duurzame en langademige aanpak. Specifieke doelstellingen Stimuleren dat in veel meer gemeenten een duurzame, integrale en doelgerichte aanpak van gezondheidsachterstanden wordt gerealiseerd. Advies op maat en ondersteuning van gemeenten en lokale partijen, afgestemd op de lokale situatie. Verspreiden, delen en integreren van kennis. Stimuleren dat integrale aanpakken beter worden onderbouwd. Stimuleren van monitoring van de ontwikkeling van gezondheidsachterstanden. 16

17 Doelgroep Gemeenten die GIDS- middelen ontvangen. Lokale professionals betrokken bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. Samenwerkingspartners We werken bij Gezond in samen met tal van partijen en programma s zoals RIVM/CGL, Stichting Lezen & Schrijven, AIG, GGD GHOR Nederland, Platform Gezond Ontwerp en Agenda Stad. Deze worden uitgebreid beschreven bij paragraaf 5: Verbinding met externe partners en netwerken en waar relevant bij de activiteiten. Samenvatting: wat gaan we in 2017 doen? Op basis van de lange termijn doelen, de terugblik en de actuele ontwikkelingen zal in 2017 de focus van het programma Gezond in...liggen op de volgende onderdelen: 1. Voortzetten van de advisering van de gemeenten bij het proces en de borging van een lokale, doelgerichte, integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. Doorgaan met kennisdeling en instrumentontwikkeling waar nodig. Lessen die tot nu toe zijn geleerd delen. 2. Extra aandacht voor thema s: Voortzetten activiteiten rond thema s 2016: bewoners in de hoofdrol, samenwerking met de eerste lijn, armoede en schuldhulpverlening, laaggeletterdheid, het fysieke en sociale domein. Opstarten activiteiten nieuwe thema s 2017: samenwerking met zorgverzekeraars, vluchtelingen en onderwijskansen voor kinderen uit lage SES- en migrantengezinnen. 3. Stimuleren van de monitoring en onderbouwing van de lokale aanpak van gezondheidsachterstanden. De opbrengsten van de integrale aanpak worden zichtbaar gemaakt door op een aantal thema s bij gemeenten businesscases te ontwikkelen. 1. Advisering van de gemeenten bij het proces en de borging van een lokale, doelgerichte, integrale aanpak van gezondheidsachterstanden Lokaal en regionaal adviseren, ondersteunen en kennisdelen De gemeenten zijn ondersteund via de accounthouders, landelijke en regionale bijeenkomsten, communicatie-uitingen en instrumenten. Contacten met de gemeenten blijven vraaggericht en op maat. Stimulering vindt plaats op: o het proces en de context van de lokale aanpak, waarbij blijvend aandacht is voor het betrekken van bewoners en de inzet van versterkende elementen zoals aangegeven in de pijlers. o het behouden van de focus en commitment ten aanzien van de aanpak van gezondheidsachterstanden bij bestuurders en lokale samenwerkingspartners. o het bewaken en bevorderen van de integraliteit van de lokale aanpak. o het delen van goede voorbeelden, lessen en (tussen-)resultaten met andere gemeenten en landelijke partners. Bestuurders en gemeenten zijn ondersteund bij de monitoring van de integrale aanpak. Gemeenten zijn op thema met elkaar in contact gebracht om kennis en ervaringen uit te wisselen. Gemeenten en hun lokale en regionale partners zijn verbonden door regionale bijeenkomsten waarbij verdieping en uitwisseling centraal staan. 17

18 Landelijke en internationale kennisdeling Er zijn workshops aangeboden op thema s voor wethouders, management en ambtenaren. Er is een studiedag georganiseerd voor GIDS- en andere gemeenten en hun partners. Een landelijk congres is georganiseerd voor gemeenten, zorgprofessionals, wijkteams, verzekeraars, samenwerkingspartners, collega-instellingen en andere betrokkenen bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. Gezond in... is proactief vertegenwoordigd in relevante landelijke netwerken op de sporen en bij bijeenkomsten van partners op het gebied van of met relatie tot gezondheidsachterstanden zoals bijvoorbeeld conferenties rond armoede en schuldhulpverlening. Een buitenlandse expert is uitgenodigd als gastspreker over de Health Gap en hoe deze aan te pakken. Een werkbezoek is georganiseerd voor VWS en zorgverzekeraars bij een goed voorbeeld van de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden in het buitenland. Gezond in is in 2016 lid geworden van Euro Health Net om inspiratie op te doen en omgekeerd onze kennis te delen met het Buitenland. Dit wordt voortgezet in Instrumenten en materialen Er blijft behoefte aan gebruiksvriendelijke instrumenten om vat te krijgen op de complexe opgave rond gezondheidsachterstanden. Het RIVM heeft een overzicht gemaakt van tools voor integraal werken met advies van Gezond in en is bezig wijkprofielen uit te werken waar geschikte interventies aan te koppelen zijn. Op basis hiervan en op geleide van actuele behoeften van gemeenten bekijken we welke tools aanvullend nodig zijn. We werken hierbij samen met CGL en kenniscentra zoals Trimbos. Gemeenten kunnen blijvend gebruik maken van bestaande en nieuwe instrumenten: o de gebiedsindicatoren Gezond in... zijn digitaal beschikbaar. o de website biedt alle instrumenten, voorbeelden en een platform voor gemeenten en partners om contact met het programma en elkaar te onderhouden. o de checklist hoe ver ben ik met mijn integrale aanpak is op papier, web-based en als workshopvorm beschikbaar. o de training voor gebiedsteams om de rol en relatie met gezondheidsachterstanden inzichtelijk te maken is gevolgd door tenminste 4 gemeenten en landelijk aangeboden. o de kennisdossiers zijn geupdated en aangevuld met dossiers gerelateerd aan de thema s. Goede voorbeelden van het vergroten van onderwijskansen bij kinderen uit lage SES/ migrantengezinnen zijn verzameld in samenwerking met programma Gezond opgroeien van Pharos en zijn vervolgens gedeeld met gemeenten. Hetzelfde geldt voor relevante informatie en goede voorbeelden rond de Gezonde school aanpak. Er is een E-book met goede voorbeelden en inspirerende interviews. Gedurende het jaar worden onderdelen van het E-book in wording al gepubliceerd via de z.g. parelpublicaties. Relevante instrumenten van andere kenniscentra zijn verspreid zoals de tools van het RIVM en instrumenten van het Loket Gezond Leven; dit gebeurt ook vice versa. Aanvullende instrumenten zijn, vraaggericht, ontwikkeld voor de verschillende thema s. Gezond in... heeft experts aan zich verbonden die ingezet zijn bij de gemeenten om het proces te stimuleren of kennis te vergroten. 2. Extra aandacht voor thema s In 2016 is op een aantal thema s ingezet omdat bleek dat gemeenten tegen vraagstukken aanliepen, of omdat sommige, in onze ogen essentiële, onderwerpen binnen de sporen of pijlers van Gezond in nog onderbelicht zijn bij de lokale aanpakken. In 2017 is zoals gezegd een aantal nieuwe thema s toegevoegd. Doel is innovatieve aanpakken in het land rond deze thema s verzamelen en deze te delen. Ook worden de lessen getrokken uit alle ervaringen die tot nu toe zijn opgedaan in gemeenten rond deze thema s. 18

19 We werken hierbij samen met relevante partijen zoals onder andere CGL, AIG, VNG, ZN, ROS-en, Vektis, Stichting Lezen & Schrijven, Verweij Jonker Instituut, Platform Gezond Ontwerp en Agenda Stad. Tevens wordt deskundigheid vanuit de programma s van Pharos en Platform 31 ingezet. Bewoners in de hoofdrol Op basis van de contacten die in 2016 zijn gelegd, is een netwerk opgezet, bestaande uit inwoners met een lage opleiding en/of een migrantenachtergrond en vertegenwoordigers van burgerinitiatieven. Deze dient als vraagbaak en spiegel voor de GIDS- contacten bij gemeenten en het programma Gezond in. Dit inwonersnetwerk is ingezet voor blogs, bij advies en trainingen aan gemeenten, op studiedagen, etc. Het in 2015 gemaakte overzicht van goede voorbeelden en succesvolle initiatieven uit binnen- en buitenland om laagopgeleide en migrantenbewoners lokaal een actieve(re) rol te geven in het terugdringen van gezondheidsachterstanden, is up-to-date gehouden en aangevuld met nieuwe voorbeelden. Het overzicht is gedeeld met gemeenten via Gezond in, CGL en andere informatiekanalen die door gemeenten worden benut. Er is een toolkit beschikbaar voor het bevorderen van co-creatie, bereiken, betrekken en samenwerken met inwoners tijdens de lokale aanpak GIDS. Samenwerking met de eerste lijn GIDS gemeenten met actieve samenwerking met de eerste lijn zijn gevolgd en geadviseerd, lessen die daarbij worden opgedaan zijn gedeeld via het Online Platform. Een overzicht van goede voorbeelden van integrale aanpakken met een sterke rol van de eerste lijn is beschikbaar en is verspreid onder gemeenten. Een bijdrage is geleverd aan het door CGL geleide traject Preventie in de Buurt door inzet van een Gezond in adviseur die zorg draagt voor kennisdeling en adviseert. Het belang van samenwerking met de eerste lijn is geagendeerd door een debat over de populatiegerichte benadering bij de samenwerking tussen medisch domein, sociaal domein en gemeenten, een visie document/artikel over de populatiegerichte benadering bij gezondheidsachterstanden en blogs van actieve huisartsen en andere eerste lijn aanbieders. Partners die zich richten op de eerste lijn zoals de ROS-en, Zorggroepen en Achterstandsfondsen zijn bereikt met het gedachtegoed van Gezond in en gestimuleerd tot versterken van de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden in hun regio. Zorgverzekeraars Goede voorbeelden van samenwerking tussen gemeenten en zorgverzekeraars en de programma s, contracten en convenanten die daaruit voortkomen zijn verzameld en gedeeld. Samenwerking met zorgverzekeraars rond het terugdringen van gezondheidsachterstanden is verder gestimuleerd, onder meer door een aantal Gidsgemeenten te helpen bij het vormen van preventiecoalities en bij het samenwerken vanuit het Triple Aim gedachtegoed. Experts zijn ingezet om op lokaal niveau de samenwerking tussen zorgverzekeraars en gemeenten te faciliteren. Op regionale bijeenkomsten die in samenwerking met CGL, AIG, VNG en ZN worden georganiseerd rond relevante thema s, is de dialoog tussen gemeenten en zorgverzekeraars gestimuleerd. Armoede en schuldhulpverlening De leerkring Gecombineerde aanpak armoede, schulden en gezondheid voor gemeenten, die is gestart in 2016, is voortgezet en afgesloten met een slotbijeenkomst. Samen met de deelnemende gemeenten 19

20 zijn uit de leerkring lessen getrokken en via het online platform van Gezond in verspreid. In een publicatie worden de werkzame elementen en voornaamste uitkomsten uit de leerkring beschreven. Afhankelijk van cofinanciering is aanvullend een actie-begeleidend onderzoek opgestart in 10 gemeenten in samenwerking met het Verweij Jonker Instituut. Er is een module over gezondheid ontwikkeld die kan worden ingevoegd in trainingen op het gebied van armoede en schuldhulpverlening. Laaggeletterdheid In Nijmegen is de gecombineerde aanpak gezondheidsachterstanden en laaggeletterdheid voortgezet in de vorm van een pilot met de JGZ en Wijkgezondheidscentrum Lindenholt. Ingezet wordt op zaken zoals een training coachende vaardigheden bij laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening, ondersteunend materiaal bij consulten en informatiemateriaal dat goed aansluit bij laaggeletterden. We werken hierbij samen met de GGD Gelderland Zuid en Stichting Lezen & Schrijven. Afhankelijk van externe financiering zijn nog twee of drie pilots uitgevoerd die inzicht opleveren in de randvoorwaarden en succesfactoren voor een effectieve gecombineerde aanpak van laaggeletterdheid en gezondheidsachterstanden. Er zijn actuele kennisdossiers met voorbeelden en tips uit gemeenten rond dit thema. Waar mogelijk is een bijdrage geleverd aan initiatieven rond laaggeletterdheid (zoals bij gemeenten in de Veenkoloniën). Kennis over hoe ehealth ook geschikt gemaakt kan worden voor mensen met een lage opleiding/weinig digitale vaardigheden is gedeeld via het online platform. Bestaand voorlichtingsmateriaal - geschikt voor laaggeletterden dat is ontwikkeld voor de JGZ en de jeugdhulp over gezondheidsgerelateerde thema s, is gedeeld met gemeenten. Samenwerking in het sociale domein In 2017 is als vervolg op de pilot die is uitgevoerd in 2016, in vier gemeenten de training Sociale wijkteams en de aanpak van gezondheidsachterstanden ingezet en breed onder de aandacht gebracht bij andere gemeenten en wijkteams. Gemeenten, onder andere de gemeenten die de training hebben gehad, zijn gevolgd om lessen te trekken op het gebied van gezondheid in relatie tot het sociale domein. De resultaten hiervan worden gepubliceerd. Fysieke omgeving De in 2016 gestarte Leerkring Gezonde ruimte is in 2017 gecontinueerd en afgerond, een tweede leerkring met dezelfde opzet is opgezet en gedraaid. In deze leerkring hebben gemeentelijke duo s (eventueel aangevuld met GGD) hun eigen casussen uitgewerkt tot een stevig plan van aanpak om een gezonde ruimte in te zetten bij de aanpak van gezondheidsachterstanden en dit plan in gang gezet. De resultaten van de leerkringen worden landelijk gedeeld. We doen dit in nauwe samenwerking met het RIVM. Landelijke afstemming met partijen die actief zijn binnen het fysieke domein is gestimuleerd. We doen dit in samenwerking met TNO, Platform Gezond Ontwerp en RIVM. In het kader van de Omgevingswet zijn gemeenten geadviseerd om kansen te benutten die de aanpak van gezondheidsachterstanden vanuit het fysieke domein versterken (en visa versa). Er is een overzicht van voorbeelden van gemeenten waarbij ingezet is op het fysieke domein. In het kader van de Krimp en vergrijzing zijn gemeenten geadviseerd kansen te benutten op het gebied van woonomgeving en voorzieningen, zoals de inzet van ehealth en domotica. 20

21 3. Stimuleren monitoring en onderbouwing van de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden Om inzicht te vergaren in de effectiviteit en resultaten van de aanpak van gezondheidsachterstanden wordt in 2017 actief ingezet op monitoring en evaluatie. Het gaat om het monitoren op drie niveaus: de voortgang van het programma Gezond in de voortgang van de integrale aanpak gezondheidsachterstanden bij gemeenten. de voortgang ten aanzien van het einddoel: het terugdringen van gezondheidsachterstanden. Waar nodig laten we ons hierbij adviseren of huren we expertise in bij de uitvoering. Voortgang van het programma Gezond in is in kaart gebracht Najaar 2016 is een tevredenheidonderzoek uitgevoerd bij gemeenten waarbij GIDS gemeenten feedback hebben gegeven over de geboden ondersteuning. Op basis hiervan zijn onderdelen van het programma van Gezond in en/of de ondersteuning mogelijk bijgesteld. De begeleidingsgroep wethouders en de adviesraad hebben hun reflectie gegeven op bijeenkomsten die voor beide groepen tweemaal per jaar plaatsvinden. De begeleidingsgroep wethouders is om feedback gevraagd op de ondersteuning van gemeenten door Gezond in. Landelijke studiedagen, regionale bijeenkomsten en trainingen zijn geëvalueerd ten aanzien van de opzet, inhoud en opbrengst voor de deelnemers. Resultaten van het programma Gezond in zijn in kaart gebracht ter voorbereiding van de aangekondigde evaluatie van het programma. Voortgang integrale aanpak gezondheidsachterstanden bij gemeenten wordt gemonitord In gemeenten is monitoren en evaluatie actief gestimuleerd. Hiervoor zijn instrumenten beschikbaar en zijn stimulerende activiteiten uitgevoerd. Enkele voorbeelden: o De Gezond in gebiedsindicatoren. o De checklist Hoe ver ben ik met de integrale aanpak is beschikbaar als offline tool. o Instrumenten om maatschappelijk rendement in kaart te brengen: in drie gemeenten is een effectenarena uitgevoerd en begeleid. o Op een aantal thema s worden bij gemeenten businesscases ontwikkeld om de opbrengsten van hun integrale aanpak in kaart te brengen. o Contacten met gemeenten die via de calls van ZonMw en Fonds NutsOhra meedoen met actiebegeleidend onderzoek. Ervaringen en opgedane kennis worden in overleg met Fonds NutsOhra verspreid. o Ondersteuning van gemeenten die een aanvraag willen doen bij de ZonMw call rond SEGV binnen het vijfde Preventie programma. o Voortzetting van actie-begeleidend onderzoek van Gezond in waarbij een aantal gemeenten actief wordt gevolgd om te achterhalen wat belemmerende en stimulerende factoren zijn bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. De reeds verzamelde lessen worden tijdens het proces ingebracht. Resultaat is een overzicht van de werkzame elementen en lessen die vervolgens landelijk worden gedeeld. Voortgang in het terugdringen gezondheidsachterstanden is inzichtelijk voor gemeenten In gemeenten zijn gestimuleerd om gegevens uit de bestaande (gezondheids)monitoren van onder andere de GGD en VTV actief te benutten bij hun eigen monitoring en beleid. Inmiddels is samen met partners als GGD GHOR Nederland en RIVM een landelijk gedeelde set van gebiedsindicatoren tot stand gekomen. 21

22 In 2017 blijven we stimuleren dat er - gebruiksvriendelijk cijfermatig inzicht is in de ontwikkeling van gezondheidsachterstanden op lokaal en wijkniveau. Dit doen we door: o lancering van de dataset gebiedsindicatoren op zodat onderliggende data voor de gebiedsindicatoren vrij toegankelijk zijn. Inzet is dat alle gemeenten (dus niet alleen de GIDS gemeenten) met één druk op de knop toegang hebben tot deze achterliggende gegevens over hun gemeente. Gezond in trekt de werkgroep bestaande uit deelnemers van VNG, KING, GGD GHOR Nederland, Vektis en RIVM. o een aantal gemeenten te volgen in een pilot om lokale toepassing en relevantie na te gaan: hoe worden gegevens voor beleid geduid, wat kunnen gemeenten ermee en wat levert het hen en andere (zorggerelateerde) partijen op. De regio Veenkoloniën heeft interesse getoond. o overleggen met GGD en in hoeverre gegevens van lokale gezondheidsmonitoren ook op wijkniveau/postcode beschikbaar kunnen worden gesteld. 4. PR, communicatie en bestuurlijke agendering Communicatie speelt een belangrijke rol bij het informeren, inspireren en verbinden van de verschillende partijen en zetten we in om de impact van de activiteiten van het programma Gezond in te vergroten. Niet alleen de GIDS- contactpersonen maar ook wethouders, gemeenteraadsleden, strategische beleidsadviseurs, het management en alle beleidsdomeinen binnen gemeenten en de burgers zelf zijn van belang om de lokale verantwoordelijkheid in deze aanpak voortvarend in te vullen en het belang ervan op de agenda te houden. Ook landelijk draagvlak en enthousiasme zijn nodig: hierbij spelen de begeleidingsgroep van Wethouders, de ambassadeur van Gezond in, de Adviesraad, de bestuurlijke netwerken van de VNG en vele andere partijen een belangrijke rol. Het doel van PR en communicatie binnen het programma is dan ook tweeledig: 1. Op de kaart houden van de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden met de 5 sporen en 8 pijlers (de Gezond in aanpak). 2. Ondersteunen van een duurzame agendering van het thema gezondheidsachterstanden. Doel 1 Op de kaart houden van de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden met de 5 sporen en 8 pijlers (de Gezond in aanpak) Lessons learned vanuit GIDS-gemeenten en het programma Gezond in (opgehaald in 2016 en 2017) zijn gepubliceerd op het online platform en verspreid. Publicatie van een online magazine/e-book, dit bevat o.a. verhalen van wethouders, zorgprofessionals, wijkteams en inwoners betrokken bij de lokale integrale aanpak. Storytelling wordt gebruikt om ervoor te zorgen dat de boodschap beklijft. Hierin zijn ook de lessons learned en overtuigende voorbeelden van gemeentelijke aanpakken ( parels ) opgenomen. Naast ambassadeur Rinda den Besten zijn wethouders, leden uit de Tweede Kamercommissie Zorg en Welzijn en leden van de Adviesraad actief als ambassadeur voor Gezond in Het online platform Gezond in wordt actief gebruikt door gemeenten. Op sites en platforms die gemeenten veel bezoeken is content over het programma continue gedeeld en beschikbaar gesteld. Op het online platform verschijnen ook in 2017 gastblogs op actuele thema s. Via social media is hiervoor aandacht gegenereerd en is verbinding gezocht met partijen die op deze thema s werken. Gezond in nieuwsbrieven en digitale verslagen van landelijke Gezond in studiedagen met daarin links naar goede voorbeelden van integraal werken zijn verschenen. 22

23 Doel 2 Ondersteunen van een duurzame agendering van het thema gezondheidsachterstanden. Een mediastrategie is ontwikkeld en uitgevoerd om het thema Gezondheidsachterstanden onder de aandacht te brengen in de landelijke media. Het netwerk van inwoners waar in 2016 de eerste contacten mee zijn gelegd, is ingezet voor het programma als vraagbaak en spiegel. Van hen verschijnen blogs op het online platform en zij zijn gevraagd mee te werken aan o.a. een documentaire en een debat. Doel: vanuit inwonersperspectief laten zien wat nodig is voor een succesvolle, duurzame aanpak. Onderzocht is een co-creatie met de publieke omroep om brede media aandacht te genereren. Een landelijk congres is georganiseerd over het thema gezondheidsachterstanden en de lessons learned. Onderzocht is of dit mogelijk en wenselijk is in co-creatie met bv. AiG en VNG. De AB-leden(wethouders) van de regionale GGD en zijn gestimuleerd om zich actief in te zetten voor de integrale aanpak. Op congressen en bijeenkomsten van anderen en gemeentelijke netwerken is aandacht gevraagd voor gezondheidsachterstanden en zijn inzichten over en weer gedeeld. In 2017 gaat dit o.a. om het AiGcongres, VNG congres en NCVGZ. Daarnaast is de mogelijkheid onderzocht van representatie van Gezond in op het 1 ste lijns congres, een congres over Armoede en het Raadsleden congres. Vervolggesprekken zijn gevoerd met leden van de Tweede Kamer die in de commissie Welzijn en Gezondheid zitten. Een aantal van hen is op werkbezoek geweest bij GIDS-gemeenten. Landelijk en lokaal is gestimuleerd dat het thema gezondheidsachterstanden een goede plek krijgt in de collegeakkoorden bij de verkiezingen, hiertoe is o.a. een debat gevoerd met Kamerleden. 5. Verbinding met externe partners en netwerken Duurzame resultaten in het reduceren van gezondheidsachterstanden worden alleen bereikt door een gezamenlijke inspanning en betrokkenheid van veel partijen. We werken samen met collega instellingen die allen een stukje van de puzzel in handen hebben. Waar mogelijk worden vanuit Gezond in opdrachten gegeven aan deze partijen en kennis wordt over en weer gedeeld. Rond de integrale aanpak is het RIVM/ CGL een onmisbare partner; zowel bij het verzamelen als bij het ontsluiten van kennis voor gemeenten trekken we regelmatig samen op. In 2017 is daarbij bijzondere aandacht voor samenwerking van gemeenten en zorgverzekeraars bij preventie voor risicogroepen. Contacten zijn onderhouden en waar mogelijk verbindingen gelegd met landelijk en regionale partijen en netwerken: Alles is Gezondheid (AIG), VNG, GGD GHOR Nederland, RIVM/CGL, Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG), ZonMw, Zorgbelang, organisaties van huisartsen /eerstelijns, Ineen, ROS-netwerk, Gezondheidsfondsen, NHG, Zorgverzekeraars Nederland, andere kenniscentra en thema-instituten, migrantenorganisaties, verschillende directies van VWS, ministerie van SZW, Stichting Lezen & Schrijven, Lectoraat Schulden en incasso, Armoedefonds, DIVOSA, Krimp, Kans voor de Veenkoloniën en KDT, G4/G32, netwerken in het sociaal domein en rond schuldhulpverlening en armoedebestrijding, Agenda van de Zorg, Netwerk Omgevingsvisie, Platform Gezond Ontwerp, academische werkplaatsen, universiteiten en WMO-werkplaatsen. 23

24 Met enkele organisaties en aanverwante programma s zoals AIG, Kenniscentrum Sport, Sportimpuls, JOGG, LOT-I, Preventie in de buurt van CGL, het stimuleringsprogramma Publieke Gezondheid, de Integrale Aanpak, Preventie in het zorgstelsel van VWS, wordt in co-creatie samengewerkt aan het stimuleren van de aanpak van gezondheidsachterstanden. Ook wordt relevante expertise ingezet vanuit programma s van Pharos en Platform31. Enkele voorbeelden: o Met CGL faciliteren we samen lokale en regionale bijeenkomsten voor gemeenten en zorgverzekeraars over samenwerking bij preventie voor risicogroepen. Hierbij zal ook worden samengewerkt met VNG, ZN en AIG. Tevens organiseren we gezamenlijk een workshop over ehealth & gemeenten. o Gezond in... trekt de LOT-I werkgroep SEGV, die zich inzet voor het opleveren van gezondheidsinterventies die ook goed werken bij lage ses groepen. Zie hoofdstuk 10. o Pharos participeert in het project Preventie in de buurt rond de samenwerking eerste lijn en publieke gezondheidszorg. Hierbij worden verbindingen gelegd met de programma s Gezond in, Alles is Gezondheid en GezondNL. o De ambassadeurs van AIG worden ingezet voor Gezond in... bv. Pi de Bruin voor het spoor Fysieke omgeving. o Lessen van het programma Integrale Aanpak worden actief verspreid via onder andere de publicatie Integraal werken? Eenvoudig doen! van Platform31. o Met GGD GHOR Nederland en RIVM trekken we samen op bij het ontwikkelen van kennis m.b.t. de nieuwe Omgevingsvisie. o Samen met programma Gezond opgroeien van Pharos en Jantje Beton verkennen we hoe kennis van Jantje Beton over het betrekken van kinderen bij ontwerp van de wijk, kan worden ingezet bij Gezond in... o We trekken samen op met een aantal ROS en rond populatiemanagement en Triple Aim. Een aantal externe partners maakt deel uit van de expertpool en zijn ingezet in gemeenten of voor het programma, zoals adviseurs van Kenniscentrum Sport, Stichting Lezen & Schrijven en JOGG. Gezond in is actief betrokken bij de uitvoering van het amendement van Agnes Wolbert in de veenkoloniën en werkt samen met het programma Kans voor de Veenkoloniën. De WRR en het RIVM verkennen de oorzaken en consequenties van verschillen in gezondheid en de vraag welke mogelijkheden er zijn om de bepalende factoren te beïnvloeden. Gezond in levert hieraan een bijdrage. Daarnaast houden we onszelf scherp door van gedachten te wisselen en dilemma s voor te leggen op de volgende wijze: Met VWS is regelmatig overleg over de grote lijnen en accenten binnen het programma. De Adviesraad is twee keer bij elkaar geweest, is regelmatig geraadpleegd en heeft kritisch meegedacht over grote lijnen en accenten van het programma. De begeleidingsgroep Wethouders is twee keer bij elkaar geweest, is regelmatig geraadpleegd over de koers van het programma en de vraagstukken die zich binnen gemeenten aandienen. Met de ambassadeur is periodiek van gedachten gewisseld over het programma en haar rol daarbinnen. Totaal aantal uren Stimuleringsprogramma Lokale aanpak gezondheidsachterstanden Uren VWS

25 4 Preventie en zorg chronische aandoeningen Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterdheid Meerjarenprogramma Inleiding Mensen met een lage opleiding en migranten lijden vaker en ernstiger aan chronische aandoeningen zoals diabetes, hart- en vaatziekten, angststoornissen en depressies. Gezondheidsachterstanden worden groter indien we niet ingrijpen. Dit programma richt zich op versterken van de kwaliteit en effectiviteit van de preventie en zorg rondom chronische aandoeningen bij laagopgeleiden en migranten. Met als doel deze op hetzelfde niveau te brengen als voor andere Nederlanders (equity in zorg). Integraal werken aan preventie dichtbij huis In het Nationaal Preventie Programma is de ambitie opgenomen gezondheidsverschillen te reduceren onder andere door preventie en zorg hand in hand te laten gaan en door de samenwerking tussen eerstelijn, het sociale domein en publieke gezondheidszorg te versterken. Ook de samenwerking tussen gemeenten en zorgverzekeraars bij de aanpak van gezondheidsachterstanden kan meer winst opleveren. De brief Preventie in het zorgstelsel van VWS geeft een impuls aan deze samenwerking en het gesprek hierover. Het stimuleringsprogramma Gezond in... zal in 2017 de samenwerking tussen gemeenten en verzekeraars in een aantal GIDS gemeenten begeleiden. Het programma sluit daarbij aan door professionals in de eerstelijn te ondersteunen bij het invullen van hun rol in de wijk. In samenwerking met Gezond in verspreiden we visie, kennis en goede voorbeelden over stimulerende randvoorwaarden voor de huisarts en andere eerstelijnsprofessionals. Hierbij onderzoeken we de mogelijkheden van Triple Aim en Shared Savings. Integraal werken aan goede zorg dichtbij huis Voor het versterken van eigen regie en zelfmanagement is een geïntegreerde (wijk)aanpak nodig met daarin een centrale rol voor de huisartsenpraktijk, wijkverpleegkundige en/of het gezondheidscentrum. Voor migranten en laagopgeleiden is de huisartsenpraktijk toegankelijk en laagdrempelig. Het is de eerste plaats waar zij met hun problemen naar toe gaan. Zij geven aan dat adviezen van de huisarts voor hen belangrijk zijn, ook als het om leefstijl gaat3. Het programma stimuleert professionals om de heart sink patients niet op te geven door een alternatief handelingsrepertoire aan te reiken. Pharos ondersteunt de zorgverleners die werken in en rond de huisartsenpraktijk bij het effectief communiceren met deze patiënten, bij het begeleiden van zelfmanagement (ehealth) en bij het invullen van hun rol in een integrale wijkgebonden aanpak van gezondheidsachterstanden. We inventariseren en verspreiden de ervaringen en behoeften van zorgverleners die werken volgens een populatiegerichte aanpak in een achterstandswijk. 3 Erasmus MC, Het terugdringen van gezondheidsachterstanden,

26 Versterken van persoonsgerichte zorg en effectieve communicatie Artsen en andere hulpverleners hebben behoefte aan specifieke kennis en vaardigheden om adequaat in te spelen op verschillen in opleiding en gezondheidsvaardigheden. De consult-ondersteunende interventies Ik heb diabetes wat kan ik doen en Onzichtbare pijn (interventie bij behandeling van niet-westerse migrantenpatiënten met SOLK) en de training Zorg op maat van Pharos helpen hen hierbij. In 2017 richten we met netwerkpartners in de Long Alliantie Nederland de focus van het nationale actieprogramma chronische longziekten op mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Met de beroepsgroepen en het Longfonds onderzoeken we hoe we beleid en interventies in dit programma kunnen afstemmen op de doelgroep. Met name COPD komt vaker voor bij lage SES. Het nationaal actieprogramma hield tot nu toe weinig rekening met dit gegeven. In 2017 bereiken we in samenwerking met de achterstandsfondsen met scholing wederom een heel aantal huisartsen (waaronder net afgestudeerden) en andere beroepsgroepen binnen de eerste lijn, zoals praktijkondersteuners, (wijk)verpleegkundigen, fysiotherapeuten en diëtisten. Gezien het groeiende aantal statushouders in de gemeenten passen wij onze ondersteuningsprogramma s voor professionals aan met factsheets, kennisdossiers en trainingsmodules over gezondheid en zorg aan vluchtelingen. In het meerjarige ZonMw programma Palliantie werken we samen met diverse partners aan goede voorlichting voor niet-westerse migranten en beter passende zorg in de laatste levensfase voor deze doelgroep. In 2017 agenderen we daarnaast het thema gedeelde besluitvorming met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden in de laatste levensfase. Implementatie en borging van kennis Het daadwerkelijke gebruik van kennis en de borging hiervan in het dagelijks handelen van professionals heeft prioriteit in het werk van Pharos. In een NHG-werkgroep werken huisartsen en huisartsenopleidingen samen met Pharos, NHG en LHV verder aan het samenbrengen en borgen van expertise rondom gezondheidsverschillen in de huisartsgeneeskunde en de huisartsenopleidingen. Met het NHG is verder afgesproken dat alle huisartsgeneeskundige standaarden aan Pharos worden voorgelegd om daar waar nodig, aanvullende informatie te op te nemen over etnische en sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Dat doen we ook voor andere beroepsorganisaties en kwaliteitsinstituten. We merken dat we hiervoor steeds vaker worden benaderd. In 2017 ontwikkelen we een checklist voor het afstemmen van richtlijnen en standaarden op gezondheidsverschillen. Pharos neemt de coördinatie van de Alliantie Gezondheidsvaardigheden voor haar rekening. We organiseren met de partners twee netwerkbijeenkomsten en werken onder andere samen aan het agenderen van het thema gezondheidsvaardigheden en de aanpak van gezondheidsachterstanden op de zorgopleidingen. Binnen de Alliantie verkennen we met partners ook de mogelijkheden en randvoorwaarden voor inzet van ehealth voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Internationaal wisselen we samen met de partners in de NHG werkgroep- kennis uit over de integrale aanpak van gezondheidsverschillen in de eerstelijn via de WONCA en EFPC4. Tot slot: Ook dit jaar zorgen we ervoor dat nieuwe interventies beschikbaar komen in de CGL-database. Meerjarendoelen Het programma Preventie en zorg bij chronische aandoeningen zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat 4 European Forum of Primary Care 26

27 1. preventie van chronische ziekten bij laagopgeleide- en migrantenpatiënten effectiever verloopt doordat goede voorbeelden en werkzame elementen hiervoor zijn gebundeld, praktisch toegankelijk gemaakt en verspreid. 2. de effectiviteit van de zorg rondom chronische aandoeningen bij laagopgeleide- en migrantenpatiënten verhoogd wordt en zelfmanagement en therapietrouw versterkt worden. 3. de kennis die er is over preventie en zorg aan deze groepen geïmplementeerd wordt en geborgd in zorgstandaarden, richtlijnen, opleidingen en andere kwaliteits- en veiligheidsinstrumenten. Meerjarendoel 1 Kennis inzetten om te stimuleren dat preventie van chronische ziekten van laagopgeleide en migrantenpatiënten effectiever verloopt. Strategie Verzamelen goede voorbeelden en werkzame elementen, deze praktisch toegankelijk maken en verspreiden. 1.1 Preventie in de zorg: effectieve preventie voor laagopgeleiden en migranten in de wijk Doelgroepen huisartsen, huisartsen-in-opleiding en docenten huisartsenopleidingen. praktijkondersteuners en verpleegkundigen in de huisartsenpraktijk. docenten aan de beroepsopleidingen van verpleegkundigen, praktijkondersteuners en andere professionals in de eerstelijn. (wijk)verpleegkundigen en sociale professionals in het wijkteam. De in 2016 ontwikkelde PreventieGids met goede voorbeelden en werkzame elementen wordt in 2017 met de achterstandsfondsen verspreid onder huisartsen en huisartsen-in-opleiding. De PreventieGids ondersteunt huisartsen bij passende communicatie en het realiseren van een integrale aanpak in de (achterstands)wijk en is opgenomen in de database van CGL. We inventariseren en verspreiden de ervaringen en behoeften van zorgverleners die werken volgens een populatiegerichte aanpak in een achterstandswijk in samenwerking met regionale partners (ROS en en achterstandsfondsen). In samenwerking met Gezond in wordt een visiedocument of artikel gepubliceerd over deze aanpak gecombineerd met de triple aim doelstellingen. In samenwerking met Gezond in en de achterstandsfondsen wordt met een aantal huisartspraktijken verkend hoe zij kunnen bijdragen aan de populatiegerichte benadering in de integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. Aansluitend is met de betreffende gemeente en zorgverzekeraar in kaart gebracht welke faciliterende rol zij hierbij kunnen vervullen. Pharos adviseert CGL in het project Preventie in de buurt en legt daarbij verbinding met de activiteiten en vragen van GIDS gemeenten via Gezond in. Goede voorbeelden van een integrale aanpak van gezondheidsachterstanden door praktijkondersteuners, wijkverpleegkundigen en het wijkteam in de praktijk én in de opleidingen zijn geïnventariseerd en verspreid in samenwerking met V&VN M&G, V&VN praktijkondersteuners en beroepsopleidingen (HBO en MBO). 200 wijkverpleegkundigen, sociale professionals en POH s worden getraind in het herkennen van lage gezondheidsvaardigheden en verbetering van communicatie met deze cliënten. 27

28 100 praktijkondersteuners (GGZ) en professionals in wijkteams worden op verzoek en naar behoefte getraind in het bieden van goede preventieve zorg aan vluchtelingen en andere nieuwkomers in de gemeenten. Daarmee zijn zij toegerust adequate zorg en preventie te bieden aan nieuwkomers. De Utrechtse buurtorganisatie Al Amal en het gezondheidscentrum Kanaleneiland worden met interventies en voorlichtingsmateriaal ondersteund bij het voorkomen van chronische aandoeningen en het voorkomen van erger bij de risicogroep niet-westerse migranten. Ook dit jaar verschijnen actuele overzichten/ kennisdossiers met feiten en cijfers omtrent de belangrijkste gezondheidsproblemen onder laagopgeleiden. We screenen daartoe nieuw onderzoek uit binnen- en buitenland en raadplegen experts, thema-instituten en kenniscentra over hun meest actuele inzichten op de risico- factoren. Samenwerkingspartners CGL, NHG, LHV, V&VN, St. Lezen en Schrijven, huisartspraktijken in achterstandswijken, patiënten en patiëntenorganisaties, Ros en, GGD en, adviseur landelijke achterstandsfondsen, Lokale achterstandsfondsen, partners van Gezond in Al Amal, thema-instituten, universiteiten, hogescholen, kennisinstituten. Looptijd Gewenste outcome Meer huisartspraktijken participeren in programma s van geïntegreerde preventie, in samenwerking met de gemeente, publieke gezondheidszorg, de welzijnssector en/of andere gemeentelijke instanties. Huisartsen in achterstandswijken voelen zich ondersteund met de interventies en trainingen van Pharos en benutten deze bij de invulling van hun preventieve rol. Verpleegkundigen en POH ers herkennen laaggeletterdheid en weten hoe hiermee om te gaan. Meerjarendoel 2 Kennis ontwikkelen en inzetten om te stimuleren dat de effectiviteit van de zorg rondom chronische aandoeningen bij laagopgeleide- en migrantenpatiënten verhoogd wordt en zelfmanagement en therapietrouw versterkt worden. Strategie Professionals en patiënten met kennis, trainingen en praktische instrumenten ondersteunen om zelfmanagement en therapietrouw bij laagopgeleide en migrantenpatiënten met chronische aandoeningen te versterken. 2.1 Ondersteuning zelfmanagement en versterken therapietrouw bij Diabetes, Astma/ COPD en Kanker Doelgroepen praktijkondersteuners, huisartsen, diabetes- en longverpleegkundigen. oncologieverpleegkundigen, oncologen, longartsen. migrantenvoorlichters, docenten taalonderwijs (NT1 en NT2) ROC s, taalhuizen kennispartners. 28

29 De interventie Ik heb diabetes, wat kan ik doen? is gericht op zelfzorg bij laagopgeleide diabetespatiënten. In 2017 wordt deze interventie verspreid onder professionals in de huisartsenpraktijk en in de geëvalueerde vorm opgenomen in CGL database. Met ROC s, taalhuizen en migrantenorganisaties wordt geïnventariseerd of en op welke wijze deze interventie benut kan worden als lesmateriaal in het taalonderwijs aan laaggeletterden. Een groot deel van hen heeft diabetes of heeft familie met diabetes en heeft behoefte aan voorlichting hierover. Pharos begeleidt in samenwerking met HAN en AMC een promotieonderzoek naar dieetadvisering bij migrantenpatiënten. In 2015 en 2016 zijn de ervaringen van diëtisten en migranten met diabetes in kaart gebracht en zijn consulten geobserveerd. Deze zijn beschreven in twee artikelen die in 2017 gepubliceerd worden. Op basis hiervan wordt een training ontwikkeld in cultuursensitieve dieetadvisering voor diëtisten(in-opleiding). De in 2016 ontwikkelde trainingsmodule Zorg op maat. Coachende vaardigheden voor POH wordt geïntegreerd in het trainingsaanbod van Pharos. 200 praktijkondersteuners volgen de training en leren hiermee hoe ze laaggeletterde en migrantenpatiënten adequaat kunnen ondersteunen bij zelfmanagement van diabetes, Astma/ COPD en andere chronische aandoeningen. Het in 2016 ontsloten voorlichtingsmateriaal over Astma en COPD ( wordt onder de aandacht gebracht bij longprofessionals in eerste en tweede lijn om effectief voorlichting te kunnen geven aan laagopgeleide en migrantenpatiënten. Met de partners in het kennisnetwerk oncologie (IKNL) en chronische longaandoeningen (Long Alliantie Nederland) wordt in kaart gebracht met welke (ehealth) instrumenten de informatievoorziening en communicatie verbeterd kan worden met het oog op versterking van zelfmanagement en therapietrouw van mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Op basis van deze verkenning worden bestaande instrumenten en beleid eind 2017 aangepast. De voor huisartsen ontwikkelde interventie Onzichtbare pijn ter ondersteuning van de behandeling van migrantenpatiënten met SOLK wordt verder verspreid onder professionals buiten de huisartsenpraktijk zodat zij profiteren van de opgedane kennis en ontwikkelde tools. Samenwerkingspartners Stichting Voorlichters Gezondheid Rotterdam, NHG, DVN, NDF, EADV (Beroepsvereniging voor diabeteszorgverleners en praktijkondersteuners met aandachtsgebied diabetes), diabetespolikliniek in het Slotervaartziekenhuis, Huisartsen Utrecht Stad werkgroep diabetes (HUS), AMC, HAN. Radboudumc, oncologen, verpleegkundig specialisten oncologie, oncologieverpleegkundigen, V&VN Long, V&VN Oncologie, Universiteit van Amsterdam, IKNL, Long Alliantie Nederland (met daarin Longfonds, Longverpleegkundigen en CAHAG). Looptijd Gewenste outcome De interventie Ik heb diabetes- wat kan ik doen wordt gebruikt door betrokken patiënten en zorgverleners en verbetert de zelfzorg bij laagopgeleide diabetespatiënten. Het met NHG uitgegeven boek Zorg voor laaggeletterden, migranten en sociaal kwetsbaren in de huisartsenpraktijk, praktische kennis en inspirerende voorbeelden wordt benut in de huisartsenopleidingen en door huisartsen. De ontwikkelde interventies hebben bijgedragen aan verbetering van de eerstelijnszorg voor en het zelfmanagement van laagopgeleide en migranten met diabetes, SOLK en kanker. 29

30 Meerjarendoel 3 Stimuleren dat de kennis over preventie en zorg aan laagopgeleiden en migranten geïmplementeerd en geborgd wordt. Strategie Integreren van kennis in kwaliteitsinstrumenten van professionals (beroepsopleiding, bij- en nascholing, richtlijnen, standaarden, kwaliteitsbeleid, websites, vakbladen en wetenschappelijke artikelen) en/of gerichte meerjarige samenwerkingstrajecten met beroepsverenigingen. 3.1 Implementatie en borging door samenwerking met NHG-werkgroep In 2012/2013 is de NHG- werkgroep Diversiteit and global health (DIGHH) opgericht. Hierin hebben huisartsen en huisartsenopleidingen samen met Pharos, NHG en LHV hun krachten gebundeld om expertise op sociaaleconomische en etnische gezondheidsverschillen een plek te geven in de huisartsgeneeskunde. In 2016 en 2017 zetten we samen met de partners in de werkgroep DIGHH de stap naar borging in opleidingsbeleid en in de curricula. Doelgroep Huisartsen, huisartsen-in-opleiding en huisartsenopleiders. Resultaten themagroep opleiding o o In 2016 is met Huisartsen Opleidingen Nederland verkend welke landelijke afspraken gemaakt kunnen worden over training aan huisartsen in opleiding en huisartsenopleiders in effectieve communicatie met laaggeletterden en anderstaligen. In 2017 worden deze afspraken geïmplementeerd. Samen met Huisartsen Opleidingen Nederland wordt in 2017 onderzocht of en welke barrières huisartsen in opleiding met een migrantenachtergrond ervaren, in hoeverre de huisartsenopleiding etnocentrisch is en zo ja, op welke wijze hierin verandering kan worden gebracht. Resultaten themagroep communicatie o o o Het gebruik van de voor de huisartsenpraktijk bruikbare versie van de Kwaliteitsnorm Tolkengebruik (ontwikkeld door Pharos) wordt gemonitord. Voor het NHG is doorontwikkeling van het informatieplatform Thuisarts.nl voor betrouwbare medische informatie en zelftriage van belang. Pharos helpt ook in 2017 het NHG met het geschikt maken van dit platform voor gezondheidsbevordering en informatievoorziening aan laaggeletterden en andere mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en draagt geschikte inhoud aan waar mogelijk in samenwerking met CGL. In 2017 wordt verkend welke mogelijkheden er zijn om aandacht voor laaggeletterden en migranten te integreren in de NHG- praktijkaccreditatie (NPA). Samenwerkingspartners Het NHG, de acht huisartsopleidingen, LOVAH (Landelijke Organisatie van Artsen in opleiding tot Huisarts) de LHV, de achterstandsfondsen, de WIGH (Werkgroep Huisarts en Internationale Gezondheid), Sanitas (organisatie van Turkse artsen) en AMAN (organisatie van Marokkaanse artsen in Nederland). Looptijd

31 3.2 Borging en kennisoverdracht via Doelgroep Huisartsen, huisartsen-in-opleiding en huisartsenopleiders. Voor huisartsen is een website beschikbaar met up to date en gebruiksvriendelijke informatie over specifieke aspecten van ziekten en behandelingen bij migrantenpatiënten en patiënten met lage gezondheidsvaardigheden. Op geleide van wensen van de redactie, bestaande uit ervaren huisartsen, is de inhoud van de website geactualiseerd en uitgebreid in Streven is dat de website wordt bezocht door minimaal unieke bezoekers in Abonnees worden middels de Nieuwsflits 4 x per jaar op de hoogte gebracht van nieuwe of vernieuwde artikelen en informatie op de site. Samenwerkingspartners NHG, huisartsen werkzaam in achterstandswijken, redactieraad met huisartsexperts. Looptijd Bij- en nascholing voor zorgprofessionals Doelgroepen Zorgprofessionals in de eerstelijn zoals huisartsen, praktijkondersteuners, verpleegkundigen, fysiotherapeuten, tandartsen, verloskundigen en doktersassistenten in achterstandswijken, professionals binnen zorggroepen ketenzorg en professionals-in-opleiding. Pharos wil in 2017 tenminste 400 huisartsen, praktijkondersteuners, fysiotherapeuten, verloskundigen, praktijkassistenten en/of verpleegkundigen scholen over gezondheidsverschillen, communicatie met laagopgeleiden/laaggeletterden, cultuursensitieve palliatieve zorg, cultureel interview en laagopgeleide en migrantenpatiënten met kanker. 50 huisartsen en huisartsen in opleiding en 4 multidisciplinaire teams volgen de NHG-STIP cursus SOLK. 50 fysiotherapeuten, bedrijfsartsen en andere zorgprofessionals worden getraind in passende persoonsgerichte en integrale zorgverlening aan migrantenpatiënten met SOLK. Pharos heeft op basis van de actuele behoefte een scholings- en trainingsaanbod aan professionals in de eerstelijn, gericht op effectieve zorg en preventie voor nieuwkomers. Voor de door Pharos getrainde professionals wordt een aantal terugkombijeenkomsten georganiseerd waarop gelegenheid is voor intervisie én het effect en verdere leerbehoeften in kaart gebracht worden. Samenwerkingspartners NHG, V&VN, KNGF, KNOV, NVDA, Vereniging van Psychosomatisch Fysiotherapeuten, beroepsorganisaties van praktijkondersteuners, zorggroepen (ketenzorg) en achterstandsfondsen. Looptijd

32 3.4 Coördinatie Alliantie Gezondheidsvaardigheden Doelgroep De netwerkpartners in de Alliantie. De Alliantie Gezondheidsvaardigheden groeit uit van 50 tot 100 partners (opleidingen, patiëntenorganisaties, beroepsverenigingen, gemeenten, zorgorganisaties, kennisinstituten, universiteiten en private partners). Partners hebben kennis en informatie uitgewisseld op twee netwerkbijeenkomsten, waarvan één in samenwerking met de Alliantie Gezondheid & Geletterdheid. Het thema ehealth is een speerpunt. In drie werkgroepen wisselen partners kennis en informatie uit: gezondheidsvaardigheden in opleidingscurriculum, patiëntenparticipatie en patiëntenervaringen en onderzoek. De site is actueel en partners ontvangen vier maal per jaar een informatieve digitale nieuwsbrief. Samenwerkingspartners Partners aangesloten bij de Alliantie. Looptijd Kennis borgen via zorgstandaarden, richtlijnen en kennispleinen Doelgroep Zorgprofessionals via de beroepsorganisaties, opleidingen en kennisinstituten. Advies wordt uitgebracht over hoe kennis rondom gezondheidsverschillen in tenminste 2 NHG richtlijnen/standpunten kan worden opgenomen. Beroepsorganisaties van professionals (NHG, V&VN, KNOV, KNGF en KNMP) worden naar behoefte geadviseerd over herziening van standaarden, richtlijnen of kwaliteitsindicatoren. Kennisinstituten en ziektegerelateerde fondsen/ belangenorganisaties (ZIN, IKNL, NDF, LAN, Longfonds) worden naar behoefte geadviseerd over standaarden, richtlijnen of kwaliteitsindicatoren. Via de kennispleinen en worden de kennis en instrumenten over gezondheidsverschillen voor professionals ontsloten. Samenwerkingspartners NZI/Kwaliteitsinstituut, VWS, NHG, KNGF, KNOV, V&VN, KNMP, KNMT, Huisartsenopleidingen, IKNL, NDF, Longfonds, Vilans. Looptijd

33 3.6 Internationale kennisuitwisseling Doelgroep Internationaal georganiseerde huisartsen, (kennis)professionals in de Primary Care, nationale en internationale kennisinstituten. Pharos geeft leiding aan de Special Interest Group (SIG) on Migrant Care, international health and travel medicine van de WONCA. Op de WONCA Europe conferentie in Praag wordt tenminste één workshop verzorgd over de zorg voor migranten, en een workshop over huiselijk geweld en migranten samen met de Special Interest group on Domestic violence. Met de Europese Organisatie van Psychiaters wordt de samenwerking verkend op het gebied van mental health bij migranten, en wordt een gezamenlijke workshop georganiseerd. Samen met andere WONCA netwerken worden onderwijsprogramma s over etnische en sociaal economische gezondheidsverschillen uitgewisseld en verder ontwikkeld. We nemen deel aan de kennisuitwisseling via de WONCA SIG on Health Equity. Deze groep is gericht op het bereiken van equity in de huisartsgeneeskundige zorg. Ook participeren we actief in het European Forum Primary Care (EFPC). Een overzicht wordt gepubliceerd van internationale best practices en de nieuwste ontwikkelingen in onderzoek, zorg en beleid rondom gezondheidsvaardigheden met daarin onder andere aandacht voor The Patient Education Materials Assessment Tool (PEMAT). Looptijd Actuele zaken en beleidsadvisering Door het jaar heen krijgt Pharos veel ongeplande vragen, vaak naar aanleiding van actuele ontwikkelingen, bijvoorbeeld rondom het thema E- Health. Partijen die met vragen aankloppen worden op adequate wijze voorzien van advies en kennis. We nemen actief deel aan kennisuitwisselings-bijeenkomsten van andere expertisecentra. In de programmacommissie Borstkanker van het RIVM brengt Pharos, bij het vernieuwen van het voorlichtingsmateriaal, kennis in over toegankelijkheid en effectiviteit van screening bij vrouwen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Pharos brengt kennis in bij het RAAK onderzoek van Hogeschool Zuyd. Dit onderzoek richt zich op het verbeteren van verloskundig handelen bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. We zijn aangesloten bij een aantal relevante regionale Academische Werkplaatsen, onder andere bij Amphi in Nijmegen. Pharos draagt bij aan de klankbordgroep van TB-Endpoint, een gezamenlijk project van het KNCV Tuberculosefonds, GGD en, RIVM-CIb, GGD GHOR Nederland, COA, UvA en EMC. Hierin wordt gezocht naar de beste manier om screening en preventieve behandeling van latente tbc-infectie onder migranten in Nederland uit te voeren. Het project wordt gesubsidieerd door het ZonMw programma Infectieziektebestrijding

34 Looptijd (Deels) Extern gefinancierde projecten Professionals in drie huisartspraktijken worden begeleid bij een verbetertraject gericht op adequate ondersteuning van zelfmanagement van laaggeletterde kansarme gezinnen met overgewicht, in samenwerking met deze gezinnen. Vilans is projectleider van het traject dat wordt gefinancierd door Fonds NutsOhra en een kleine bijdrage vanuit VWS-middelen. Meerjarig door ZonMw gefinancierd project Passende zorg voor niet-westerse migranten en laagopgeleiden in de laatste levensfase. Samen met migrantenorganisaties geven we voorlichting over de palliatieve zorg en het behoud van eigen regie in de laatste levensfase aan tenminste 200 niet-westerse migranten. Samen met docenten uit het MBO (Albeda College), HBO (HAN) en academische onderwijs (NHG, AMC en LUMC) ontwikkelen we cultuursensitief onderwijs- en bijscholingsmateriaal voor professionals. In opdracht van HAN leveren we een bijdrage aan de ontwikkeling van de richtlijn eenzaamheid voor wijkverpleegkundigen. Pharos adviseert VUMC bij de ontwikkeling van een module gericht op ondersteuning van de communicatie met migrantenpatiënten met kanker binnen de interventie Health Communicator. De Health Communicator is een digitaal hulpmiddel bij het overbruggen van taal- en culturele barrières tussen migrantenpatiënten en hun zorgverleners. Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Inleiding Sinds 2014 werken Pharos en de KNMP nauw samen in het meerjarenprogramma Verantwoord medicijngebruik bij laaggeletterden en migranten aan het verbeteren van de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van farmaceutische zorg voor deze groepen. Doelstelling is dat eind 2017 de therapietrouw van laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening is gestegen en dat meer patiënten volgens voorschrift medicatie innemen. Achtergrond Het percentage medicijngebruikers dat niet therapietrouw is, wordt in Nederland geschat op 30-40%. In de HARM-studie uit 2006 tonen onderzoekers aan dat 22% van alle potentieel vermijdbare geneesmiddelgerelateerde ziekenhuisopnamen verband hield met therapie-ontrouw of incorrect gebruik van medicijnen. In de eerstelijn is het percentage medicatie-incidenten meer dan 40%. Booz & Company becijferden dat het verhogen van therapietrouw de samenleving een bedrag van circa 2,4 miljard oplevert. Uit onderzoeken blijkt steeds weer dat de voorlichting en ondersteuning van patiënten voor juist gebruik van geneesmiddelen beter kan. De praktijk wijst uit dat artsen en het apotheekteam het moeilijk vinden om laaggeletterdheid te herkennen en op maat voorlichting te geven aan mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Daarnaast is bekend dat de effectiviteit van medicijnen tussen etnische groepen kan verschillen. De kennis hierover is nog onvoldoende geborgd in medische en farmaceutische richtlijnen en in de opleiding van artsen en apotheekmedewerkers. 34

35 Met dit meerjarenprogramma dragen we bij aan het beleid van VWS om doelmatig gebruik van medicijnen te bevorderen. Belangrijke thema s daarin betreffen de verbetering van de informatie, begeleiding en ondersteuning van patiënten bij hun medicijngebruik en versterking van de samenwerking tussen zorgverleners in de eerste en tweede lijn. De uitvoering en aansturing van het programma gebeurt in nauwe samenwerking tussen KNMP en Pharos. Pharos is partner van de Alliantie Gezondheid en Geletterdheid en is trekker van de Alliantie Gezondheidsvaardigheden waaraan ook KNMP deelneemt. Best practices uit dit programma worden via deze Allianties breder landelijk gedeeld. Waar staan we nu? In 2014 en 2015 is het thema laaggeletterdheid op de agenda gezet bij apotheekteams, mede dankzij de publiekscampagne Kunt u dat even uitleggen? (gestart in september 2015 en doorlopend tot in ieder geval eind 2016). Er is een toolkit5 en een ondersteunende training ontwikkeld die in 2015 en 2016 is geïmplementeerd. Vanuit het door ZonMw gefinancierde STIP-project 'Samen werken aan veilig medicijngebruik onder laaggeletterde patiënten in de eerstelijn' is een impuls gegeven aan de wijkgerichte aanpak van veilig medicijngebruik. Het is verheugend te zien dat de achterstandsfondsen in Utrecht en Amsterdam deze aanpak ook waarderen en Pharostrainingen en adviestrajecten financieren voor FTO s.6 Daarnaast is aandacht voor laaggeletterdheid en culturele achtergrond vastgelegd in het nieuwe kwalificatiedossier voor apothekersassistenten en in het raamplan voor de universitaire farmaceutische opleidingen. In 2017 richten we ons op de vertaling daarvan in MBO, HBO en WO-opleidingen. Accenten voor de komende jaren In 2017 en 2018 blijft de ondersteuning van apotheekteams en huisartsenpraktijken bij de bevordering van therapietrouw onder laaggeletterde patiënten belangrijk. De Wijkgerichte samenwerking tussen apotheken, huisartspraktijken en de thuiszorg ondersteunen we met de ontwikkelde STIP interventie die vanaf eind 2016 beschikbaar is als FTO-module en verspreid wordt via IVM7. Dit vergroot het bereik van de interventie aanzienlijk. Zowel apothekers, huisartsen en wijkverpleegkundigen als laaggeletterde patiënten geven aan dat een zorgvuldige medicatieoverdracht bij ziekenhuisontslag veelal ontbreekt. In 2017 zoeken we middelen om met partners hierop een passende interventie te ontwikkelen en te implementeren. Tenslotte is in 2016 een onderzoek uitgevoerd naar de wensen en behoeften ten aanzien van farmaceutische zorg voor statushouders. De bevindingen uit dat onderzoek worden in 2017 omgezet in concrete interventies. Meerjarendoel Het programma zet haar kennis in om te stimuleren dat de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van farmaceutische zorg voor migranten en laaggeletterden wordt bevorderd. Strategie We bereiken dit doel door apotheekteams met behulp van een toolkit en trainingen toe te rusten om laaggeletterdheid te herkennen en communicatie aan te passen. We ondersteunen verbetering van de samenwerking tussen huisartsen, apothekers en wijkverpleegkundigen rondom veilig medicijngebruik. Tot slot borgen we kennis en interventies in kwaliteitsinstrumenten zoals richtlijnen, standaarden, opleiding en nascholing. 5 zie en 6 Farmacotherapeutisch overleg over medicijngebruik tussen huisartsen en apothekers 7 Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik 35

36 1. Toerusten van zorgverleners in de eerste lijn om laaggeletterdheid te herkennen en om op maat te communiceren met laaggeletterden en migranten bij uitleg over medicatie Doelgroepen Apothekers, apotheekassistenten, huisartsen en wijkverpleegkundigen. De doelgroep wordt geïnformeerd over de beschikbare toolkit, trainingen en resultaten van de interventies via de netwerken en kanalen van KNMP en Pharos. In vaktijdschriften en websites voor apothekers en apothekersassistenten wordt structureel aandacht besteed aan het thema laaggeletterdheid. Tijdens landelijke symposia, congressen, regiobijeenkomsten van de KNMP presenteren we de resultaten van het programma, praktische handvatten en veelbelovende lokale initiatieven. Hiermee bereiken we tenminste 2000 apothekers met goede voorbeelden en succesfactoren voor verantwoord en veilig medicijngebruik onder laaggeletterden en migranten. Samenwerking in de eerstelijn rond de zorg aan laaggeletterde patiënten wordt versterkt door inzet van een training, toolkit en adviestraject die in 2016 door Pharos zijn ontwikkeld i.s.m. apothekersverenigingen en de KNMP. De materialen en adviezen worden verspreid onder huisartsen, apotheekteams en wijkverpleegkundigen en in samenwerking met de lokale achterstandsfondsen geïmplementeerd bij tenminste twintig apotheekteams en huisartsenpraktijken. Op basis hiervan maken Pharos en IVM een FTO module. Ook deze wordt geïmplementeerd bij tenminste 20 apotheekteams en huisartsenpraktijken. Met deze interventie komt een integrale aanpak van het voorkomen van medicatiefouten tot stand. Tenminste 20 apotheekteams en huisartsenpraktijken zijn getraind in herkennen van laaggeletterdheid en communiceren op maat. De mogelijkheden voor ontwikkeling van interventies rond medicatieoverdracht bij ontslag (van patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden) uit het ziekenhuis worden verkend, daarbij wordt de expertise benut van het OLVG8 in Amsterdam waar al pilots rond medicatieoverdracht gelopen hebben. Een interventie wordt ontwikkeld waarmee apotheekteams beter toegerust zijn om farmaceutische zorg te verlenen aan asielzoekers en statushouders. 2. Borgen van kennis en vaardigheden in richtlijnen, interventies en reguliere opleidingen in de farmacie Doelgroepen Mbo-opleidingen apothekersassistente, Hbo-opleidingen farmaceutisch consulent, Wo-opleidingen openbaar apotheker. In relevante farmaceutische richtlijnen van de KNMP worden kennis, competenties en attituden in relatie tot zorgverlening aan migranten en laaggeletterden geborgd. Praktische kennis en vaardigheden zijn in de vorm van modules beschikbaar voor de opleidingen. Op verzoek van partners vindt advisering of het invullen van nascholing en bijscholing plaats (bv Arcus College (MBO), Saxion (HBO), universiteiten, IVM, ontwikkelaar e-learning CME-online, brancheorganisatie drogisterijen). 8 Onze Lieve Vrouwen Gasthuis 36

37 3. Actuele zaken, beleidsadvisering en advies op maat Pharos neemt deel in de adviesgroep van het RALPH- instrument (van NIVEL en UPPER), waarmee apotheken medicatievaardigheid meten onder patiënten. Kennis en ervaring wordt ingebracht bij een promotietraject aan de Universiteit van Groningen: Development and evaluation of an individual pharmaceutical care plan for polypharmacy patients. Focus on diabetes patients. Pharos adviseert Health Base bij het ontwikkelen van medicijnetiketten die beter begrepen worden door mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Het Longfonds en Long Alliantie Nederland worden door Pharos geadviseerd bij het aanpassen van instructiefilmpjes voor correct inhalatorgebruik. Samenwerkingspartners KNMP, FBA (Farmaceutisch Bureau Amsterdam), SBA (Stichting Bedrijfsfonds Apotheken), Stichting Lezen & Schrijven, LHV, NHG, Service Apotheken, Apothekersvereniging Midden Nederland, Hogeschool Utrecht, NIVEL, Universiteit Utrecht (UPPER netwerk), Cliëntenbelang Amsterdam, ROHA, Nationale Trombose Dienst (Kijksluiter), Health Base, Erasmus Universiteit, Universiteit Maastricht (Global Health), IVM, ZonMw, AOF Amsterdam (Achterstands Ondersteunings Fonds) (AOF) en het UFA (Utrechts Fonds Achterstandswijken). Looptijd Gewenste outcome De therapietrouw onder migranten en laaggeletterden is substantieel verbeterd. Bij 80% van de patiënten (die deelnamen aan de pilotstudies) heeft een toename plaatsgevonden in het volgens voorschrift innemen van medicatie. Voor apotheken is een toolkit beschikbaar ter ondersteuning van het verbeteren van therapietrouw onder migranten en laaggeletterden. 80% van de apotheken is bekend met deze toolkit en toegerust om migranten en laaggeletterden goed te begeleiden bij - in elk geval - het eerste uitgiftegesprek. In de KNMP richtlijnen die in de periode herzien worden, is de relevante kennis over verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden geborgd. In de curricula voor opleiding en nascholing van het apotheekteam (van een nader aantal te bepalen aanbieders) is kennis over verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden geborgd. Totaal aantal uren meerjarenprogramma Preventie en zorg chronische aandoeningen, Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterdheid Uren VWS Uren derden Totaal aantal uren

38 38

39 5 Gezond opgroeien Meerjarenprogramma Inleiding Gezond en met positieve aandacht opgroeien is van wezenlijk belang als basis voor een zelfstandige en actieve deelname aan de maatschappij. Ook het voorkomen van sociaal economische gezondheidsachterstanden begint met een gezonde start. Juist bij kinderen is nog van alles mogelijk en zijn kansen te beïnvloeden. Een gezonde jeugd, positieve schoolervaringen en het stimuleren van talenten vormen een ondergrond voor de latere ontwikkeling. Als we het risico op marginalisering en sociale exclusie later in het leven willen voorkomen, liggen hier volop aangrijpingspunten. Uiteraard is de praktijk weerbarstig: de gezondheid van kinderen is geen geïsoleerd gegeven. Kinderen met een verhoogde kans op gezondheidsproblemen groeien vaak op in een context van armoede en in een minder gezonde omgeving. Zij lopen het risico de ongezonde leefstijl van hun ouders over te nemen en deze later weer door te geven aan hun eigen kinderen. Gemeenten en professionals uit de jeugdhulp, JGZ, onderwijs, sport en welzijn spannen zich in om die cirkel te doorbreken. Pharos ontwikkelt in 2017 een kennisdossier en een handreiking voor gemeenten over het op vroege leeftijd bestrijden van gezondheidsachterstanden. Belangrijke uitdaging is om het huidige ondersteuningsaanbod juist ook goed te laten aansluiten op de kwetsbare gezinnen met een lage ses of migrantenachtergrond. De jeugdhulp, wijkteams of jeugd- en gezinteams zijn daarbij een belangrijke schakel. Uitgangspunten die na de decentralisatie van de jeugdzorg door gemeenten gehanteerd worden zijn onder meer: focus op preventie, bevorderen zelfredzaamheid en benutten van het eigen netwerk, de juiste hulp op maat en integrale hulp aan gezinnen. Deze uitgangspunten kunnen het beter bereiken van gezinnen met de grootste gezondheidsachterstanden in principe zeker ondersteunen. Uit het jaarbeeld van het Landelijk Toezicht Jeugd blijkt echter dat de uitwerking per gemeente sterk verschilt en dat er meer dan incidenteel opstartproblemen zijn9. De eerste cijfers10 over het gebruik van jeugdhulp laten vooralsnog geen trendbreuk zien in het beter bereiken van migrantengezinnen of gezinnen met lage ses. Wil de jeugdhulp bijdragen aan het verkleinen van de gezondheidsverschillen in Nederland dan moeten deze theoretische uitgangspunten nog veel sterker in de praktijk waargemaakt worden. Wij zijn ervan overtuigd dat het met extra aandacht, de juiste kennis en vaardigheden en een integrale benadering waarbij de mensen zelf betrokken worden, zeker mogelijk moet zijn om óók de gezinnen en kinderen te bereiken met de grootste gezondheidsachterstanden. Belangrijke voorwaarden zijn hierbij onder meer: een aanbod van jeugdhulp dat aansluit op vragen van alle gezinnen, een positief pedagogisch schoolklimaat. specifieke aandacht voor de meest kwetsbare kinderen. 9 Landelijk Toezicht Jeugd Jaarbeeld 2015 (2016) De Inspectie Jeugdzorg, de Inspectie voor de Gezondheidszorg en de Inspectie Veiligheid en Justitie 10 Jeugdbescherming en jeugdreclassering 2015 (2016) CBS 39

40 Het programma Gezond opgroeien wil hier met haar expertise graag een bijdrage aan leveren. We zoeken hierbij samenwerking met lokaal en regionaal georganiseerde netwerken. Bereik in de wijk Kinderen met een lage ses zijn ondervertegenwoordigd in de preventieve vormen van jeugdhulp maar juist oververtegenwoordigd in de zwaardere (gedwongen) vormen van hulp. Pharos wil de jeugd en buurtteams en de JGZ ondersteunen in het bijtijds bereiken van álle gezinnen. In het contact met de professionals wordt vaak aangegeven dat er behoefte is aan begrijpelijk voorlichtingsmateriaal en gesprek-ondersteunende informatie die ingezet kan worden in het contact met gezinnen met een lage ses en migrantengezinnen. Heel veel informatie bereikt deze groep onvoldoende of helemaal niet omdat het materiaal niet aansluit op het kennisniveau van de betreffende groepen. Pharos heeft inmiddels veel ervaring met het ontwikkelen en implementeren van begrijpelijk voorlichtingsmateriaal. Door het aanpassen van de schriftelijke, mondelinge en digitale communicatie kan het bereik van lage ses en migrantengezinnen sterk verbeterd worden. We gaan bij het ontwikkelen van materiaal met de mensen zelf in gesprek over een vorm van informatieoverdracht die hen wel aanspreekt. Naast het ontwikkelen van geschikte voorlichtingsmiddelen voor de jeugdhulp zetten we in op een duurzame oplossing door organisaties te ondersteunen en te motiveren om hun eigen informatie en voorlichtingsmateriaal eenvoudig en toegankelijk te maken. Sociaalemotionele ontwikkeling Het onderwijs kan een belangrijke rol spelen in het terugdringen van de gezondheidsachterstanden en het stimuleren van sociale inclusie voor kinderen. In samenwerking en afstemming met de Gezonde School en de onderwijsraden ondersteunen we scholen bij het op een positieve manier stimuleren van de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen. De sociaal emotionele ontwikkeling staat in wisselwerking met andere ontwikkelingsgebieden zoals de fysieke- en cognitieve ontwikkeling van kinderen. Kinderen die lekker in hun vel zitten zijn tevens eerder geneigd om gezonde keuzes te maken en weerstaan beter groepsdruk voor ongezond gedrag zoals roken. Juist voor kinderen die opgroeien in een omgeving die niet altijd ondersteunend is, kan dit van grote meerwaarde zijn. Programma Jeugd ondersteunt en stimuleert in samenwerking met het programma Gezond in de gezonde school aanpak in Gidsgemeenten als onderdeel van een lokale integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. Meest kwetsbare kinderen Vanwege de verhoogde instroom van asielzoekers geven we sinds het najaar van 2015 prioriteit aan vluchtelingenkinderen bij een van onze meerjarendoelen. In de door Pharos uitgevoerde kennissynthese komt duidelijk naar voren dat een positieve schoolervaring voor deze kinderen een belangrijke, helende rol kan spelen in het goed omgaan met alles wat zij hebben meegemaakt. Door een landelijke conferentie, docententrainingen en lesmethoden voor deze kinderen ondersteunen we scholen bij het creëren van een positieve schoolervaring voor vluchtelingenkinderen in het primair onderwijs. Onze eerder ontwikkelde methode Welkom op School wordt intussen op grote schaal gebruikt in het voortgezet onderwijs voor nieuwkomerskinderen. We willen dit succes herhalen met een methode die ingezet kan worden op de basisschool. Meerjarendoelen Samengevat zet het programma jeugd in op het terugdringen van SEGV door te stimuleren dat wijkteams in gemeenten ook de gezinnen met een lage SES en/of een migrantenachtergrond bereiken en hen effectief ondersteunen. 40

41 de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen op de basisschool structureel een op onderbouwde wijze aandacht krijgt, aansluitend op en in het verlengde van de Gezonde School aanpak. Een gezonde school draagt bij aan het terugdringen van gezondheidsverschillen en versterkt sociale inclusie. er gericht aandacht is voor de meest kwetsbare kinderen die een grote gezondheidsachterstand hebben of waarbij deze dreigen op te lopen. de bestaande kennis over het terugdringen van overgewicht bij kinderen uit migrantengezinnen in de huidige interventies wordt toegepast en bruikbaar is binnen de ketengerichte aanpak van overgewicht11. Meerjarendoel Het programma zet haar kennis in om te stimuleren dat wijkteams in gemeenten ook de gezinnen met een lage SES en/of een migrantenachtergrond (effectief) bereiken. Strategie We ondersteunen professionals in de jeugdhulp om hun schriftelijke, mondelinge en digitale communicatie beter te laten aansluiten op de behoefte en het kennisniveau van gezinnen met een lage ses. Wijkteams en gemeenten inspireren we door goede voorbeelden in het beter bereiken van kwetsbare gezinnen en een handreiking over primaire preventie van gezondheidsachterstanden. 1. Bereik in de wijk en vroege preventie gezondheidsachterstanden Doelgroep Professionals in de jeugdhulp zoals jeugdverpleegkundigen, jeugdartsen en generalisten van de jeugd- en buurtteams. Met onze handreiking bereik in de wijk richten we ons op de gemeente. In samenwerking met opvoeden.nl en aanbieders van jeugdhulp maakt Pharos rondom minimaal 5 onderwerpen ondersteunend materiaal dat door jeugdhulpprofessionals gebruikt kan worden bij hun gesprekken met ouders en kinderen. Dit zijn bijvoorbeeld verhalen waarin ouders stap voor stap worden meegenomen in een opvoed-advies of ondersteuningsaanbod door eenvoudig beeldmateriaal, makkelijk te volgen teksten en een ingesproken stem. De onderwerpen worden bepaald op basis van de meest gebruikte zoektermen op opvoeden.nl, een inventarisatie onder JGZ professionals in o.a. Nijmegen en onze contacten met wijkteams en aanbieders van jeugdhulp in o.a. Amsterdam. Ten behoeve van de implementatie analyseren we eerst de manier waarop en de kanalen waarmee professionals in de jeugdhulp nu innovatieve werkwijzen tot zich nemen. Dit is immers als gevolg van de decentralisatie veranderd en gebeurt op verschillende wijze. We werken bij de implementatie en verspreiding samen met koepelorganisaties en Gezond in. Daarnaast stimuleert Pharos het ontwikkelen van eenvoudig voorlichtingsmateriaal door de (zorg)organisaties zelf. In de periode hebben we daar zelf veel ervaring mee opgedaan. In 2016 is door Pharos een handleiding opgesteld waar organisaties rekening mee moeten houden bij het maken van materiaal. We vragen een jeugdhulporganisatie om de toepasbaarheid van de handleiding te toetsen en verspreiden deze na eventuele aanpassing. We organiseren tevens een expertmeeting over de noodzaak van aangepast materiaal voor lage SES en migrantengezinnen, hoe dit te ontwikkelen en te gebruiken in de praktijk. We streven naar een stijgend aantal views en downloads (minimaal +20%) van de door ons ontwikkelde producten. Op opvoeden.nl zijn de beeldverhalen nu al de meest bekeken items. We willen het bereik 11 Aan dit meerjaren doel is tot nu toe vooral met VWS financiering gewerkt. Vanaf 2017 werken we aan het doel door middel van grotendeels extern gefinancierde projecten. 41

42 sterk vergroten door uitbreiding van het aantal onderwerpen en het intensiveren van de communicatie over het bestaan van deze aangepaste tools. De nieuw ontwikkelde materialen en interventies worden waar passend aangemeld bij de CGL database. Via een artikelreeks over excellente professionals brengen we op inspirerende wijze een aantal wijkteamprofessionals in beeld. Zij laten zien hoe zij in staat zijn kwetsbare groepen goed te bereiken, welke professionele competenties zij daarbij inzetten en wat hun drijfveer en visie is. We ontwikkelen een kennisoverzicht van belangrijke inzichten die reeds bekend zijn over het ontstaan van gezondheidsachterstanden vanaf de kindertijd en inventariseren programma s, aangrijpingspunten en goede voorbeelden op het gebied van preventie van SEGV van jongs af aan. Op basis hiervan ontwikkelt Pharos een handreiking voor gemeenten met de belangrijkste kansen binnen de lokale aanpak op een rij. Via de studiedagen, het online platform en de nieuwsbrief van Gezond in bereiken we hiermee de Gidsgemeenten waarin gezinnen met de grootste gezondheidsachterstanden wonen. Pharos sluit aan bij internationale kennisnetwerken op het terrein van jeugd en SEGV. Een voorbeeld hiervan is het International Network for Research on Inequalities in Child Health. Samenwerkingspartners Laagopgeleiden en migranten, Stichting ABC, Stichting Lezen & Schrijven, Opvoeden.nl, Nederlands Centrum Jeugdgezondheidszorg (NCJ), Kenniscentrum Integratie en Samenleving, Nederlands Jeugd Instituut, CGL, Verweij Jonker instituut, Gezond in, Gemeente Amsterdam, Al Amal, GGD Nijmegen en lokale aanbieders van jeugdhulp zoals Youké en Lokalis, Academische werkplaatsen Jeugd, lokale en regionale kennisnetwerken. Looptijd Gewenste outcome De meerderheid van de wijkteams is op de hoogte van de werkzame elementen, laagdrempelige tools en goede voorbeelden om ook lage ses- en migrantenkinderen te bereiken en past deze ook toe. Gids gemeenten zijn geïnspireerd om primaire preventie van gezondheidsachterstanden vanaf de vroegste kindertijd te betrekken bij hun lokale aanpak. Meerjarendoel De sociaal emotionele ontwikkeling binnen het onderwijs krijgt structureel en op onderbouwde wijze aandacht, aansluitend op en in het verlengde van de Gezonde School aanpak. De Gezonde school draagt bij aan het terugdringen van gezondheidsverschillen en bevordert sociale inclusie. Strategie Op geleide van de behoefte van scholen en leerkrachten ontwikkelen en verspreiden we kennis en praktische handvatten over het stimuleren van het welbevinden van leerlingen. 2. Sociaal Emotionele Ontwikkeling Doelgroep Scholen, met name in het primair onderwijs. Samen met het Trimbos Instituut werkt Pharos aan het stimuleren van een positieve sociaal-emotionele ontwikkeling in het onderwijs. In 2017 wordt het reeds ontwikkelde ondersteuningsprogramma gelanceerd om scholen te ondersteunen bij het creëren van een schoolklimaat waarin kinderen zich 42

43 sociaal-emotioneel goed kunnen ontwikkelen. We werken hierin uiteraard intensief samen met de Gezonde school aanpak en de onderwijsraden. Dit project wordt gefinancierd vanuit een extra VWS opdracht12. Via de Gezonde school en het aantal aangevraagde vignetten op het thema welbevinden, wordt de aandacht voor het thema vanuit het onderwijs goed gemonitord. Programma Jeugd ondersteunt en stimuleert in samenwerking met het programma Gezond in de Gezonde school aanpak in Gidsgemeenten als onderdeel van een lokale integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. Hier betrekken we spelers in het veld bij die innovatief zijn op onderdelen van de aanpak zoals Stichting Jantje Beton en JOGG. Samenwerkingspartners Scholen, Trimbos Instituut, MBO raad, PO raad, VO raad, RIVM Centrum Gezond Leven, GGD GHOR Nederland, Lokale GGD en, JOGG en Stichting Jantje Beton. Looptijd Gewenste outcome De aandacht voor het thema sociaal emotionele ontwikkeling (SEO) is toegenomen binnen het onderwijsveld. Een belangrijke indicator is het aantal aangevraagde en toegekende vignetten SEO. De Gezonde school heeft een grotere plek in de lokale aanpak van gezondheidsachterstanden. Meerjarendoel Er is gericht aandacht voor de meest kwetsbare kinderen die een grote gezondheidsachterstand hebben of waarbij deze dreigen op te lopen. Op basis van de actualiteit richten we ons in 2017 op vluchtelingenkinderen. Strategie Door oog te hebben voor de meest kwetsbare kinderen en hen te betrekken bij de vorm van ondersteuning werken we aan selectieve preventie voor een groep kinderen met gezondheidsrisico s. 3. Meest kwetsbare kinderen Doelgroep Nieuwkomerskinderen en leerkrachten op zowel de eerste opvangscholen als in het reguliere basisonderwijs. Pharos actualiseert op basis van een behoeftepeiling onder leerkrachten in het nieuwkomeronderwijs een lesmethode voor vluchtelingenkinderen genaamd FC de Wereld 13, bedoeld voor het primair onderwijs. Hierbij worden zowel de leerkrachten als de kinderen zelf intensief betrokken. Door de lessen met hen samen te ontwikkelen en te testen wordt de gebruikswaarde sterk vergroot. De methode bevat lessen over onderwerpen als een nieuw land en een nieuwe school, belangrijke feesten, familie en vrienden maken en gaat op die manier in op de verschillen tussen daar en hier. Met deze modulaire methode kan worden gewerkt aan een prettig schoolklimaat en aan sociale vaardigheden. FC de Wereld kan ook worden toegepast in het reguliere onderwijs. Via het aantal bestellingen, downloads en trainingen van de 12 Nog onder voorbehoud van definitieve financiering 13 Deze methode is in 1998 door Pharos ontwikkeld en door vele scholen gebruikt. 43

44 lesmethode voor nieuwkomers op de basisschool monitoren we het bereik. Het project wordt gefinancierd vanuit VWS uren en een bijdrage van stichting Kinderpostzegels. Pharos verkent of het exporteren van de methoden Welkom op School en/of FC de wereld naar het buitenland kansrijk is. De herziene versie van de lesmethode FC de Wereld zal worden aangemeld bij de CGL database. In afstemming met LOWAN en met medewerking van ervaren leerkrachten uit het nieuwkomersonderwijs organiseren we een landelijke conferentie voor het reguliere onderwijs. Leerkrachten krijgen kennis aangereikt over wat er komt kijken bij vluchtelingenkinderen in de klas en hulpmiddelen bij het creëren van een positieve schoolervaring voor deze kinderen. Op de conferentie krijgen ook vluchtelingenkinderen en hun ouders een podium zodat zij over hun ervaringen met school, hun vragen en behoeften kunnen vertellen. Samenwerkingspartners Nieuwkomerskinderen en leraren in het eerste opvang onderwijs, LOWAN (koepelorganisatie eerste opvangscholen), Stichting de Vreedzame School, War Child, stichting Kinderpostzegels. Looptijd Gewenste outcome Leerkrachten voelen zich, ondersteund door hulpmiddelen, beter in staat om vluchtelingenkinderen een positieve schoolervaring te bezorgen. 4. Samenwerking LOT-i Pharos is een van de partners in het Landelijk Overleg Thema-instituten (LOT-i). De doelen van dit overleg zijn: Het bevorderen van een integraal gezondheids- en leefstijlbeleid bij onderwijs, overheden en gezondheidszorg. Het gezamenlijk bedienen van díe professionele doelgroepen die een gebundeld aanbod van gezondheidsinterventies prefereren boven een thema specifieke benadering. Het versterken van de capaciteit van de individuele instituten door te leren van elkaar en gebruik te maken van elkaars inzichten en kennis. Ook in 2017 zal Pharos bijdragen aan de realisatie van deze doelstellingen. Werkgroep Jeugd Pharos participeert in de werkgroep Jeugd van het LOT. Het doel van de werkgroep is om meer samenhang aan te brengen in de bevordering van een gezonde en veilige leefstijl van de jeugd en in de ondersteuning van de JGZ en het onderwijs. De thema instituten hebben op basis van een evaluatie en inventarisatie van de ondersteuningsbehoefte onder JGZ professionals afgesproken hun inzet in 2017 te richten op de leefstijlbrede (12- en 12+) toolboxen en op het ontwikkelen van een e-learning voor JGZ artsen en verpleegkundigen over het ondersteunen van jongeren bij een gezonde leefstijl. De e-learning richt zich op de artsen en verpleegkundigen die veel risicojongeren zien. De professionals krijgen daarbij ook handvatten om het gesprek met jongeren over gezonde leefstijl aan te gaan. De e- learning wordt gelanceerd tijdens de Digitale Leerweken voor professionals die Soa Aids Nederland met partners heeft geïnitieerd. Er vindt ook een evaluatie van het e-learning programma plaats. 44

45 De bijdrage van de thema instituten aan de Gezonde School aanpak zal zich in het bijzonder richten op scholen waar extra aandacht voor een gezonde leefstijl hard nodig is zoals op scholen in achterstandswijken en het speciaal onderwijs. Het thema ouderbetrokkenheid blijft daarbij een belangrijk aandachtspunt voor Pharos. Pharos zal ook blijven bijdragen aan het beoordelen van vignetaanvragen en het uitvoeren van audits. 5. Actuele zaken, beleidsadvisering en advies op maat Actuele vragen van landelijke en lokale organisaties, beleidsmakers en professionals over gezondheid, ontwikkeling en opvoeding van migranten- en lage SES jeugd worden beantwoord. Door de groeiende media-aandacht voor nieuwe stromen vluchtelingen en de spreiding over heel Nederland komen er meer vragen binnen over het omgaan met deze kinderen. Ook leidt de verhoogde instroom tot een stijging in het aantal vragen vanuit scholen en zorginstellingen over hun zorg- en diversiteitsbeleid. Kennis wordt overgedragen aan professionals in de zorg en de gemeenten via artikelen en presentaties. Kennisoverdracht gebeurt eveneens via de Pharos website, het Gezond in platform, websites van andere organisaties, factsheets en digitale netwerken. Er worden presentaties gehouden op congressen en studiedagen die georganiseerd worden door collegainstellingen en andere partners in de zorg voor jeugd. Pharos sluit met haar expertise aan bij de Academische werkplaatsen Jeugd zoals bijvoorbeeld de Academische werkplaats transitie jeugd in Utrecht en de Regionale Ondersteuningsstructuur voor de GGD (ROS). Op verzoek beoordeelt Pharos richtlijnen, bijvoorbeeld voor de JGZ, om te beoordelen of er voldoende rekening wordt gehouden met het bereiken van de lage ses groepen. Dit zijn er doorgaans ongeveer 4 per jaar. 6. (Deels) Extern gefinancierde projecten Samen met TNO en de Rijksuniversiteit Groningen werkt Pharos aan een onderzoek naar het gebruik van bestaande vragenlijsten die het welbevinden van kinderen en jongeren meten. De kernvraag is of veelgebruikte standaardvragenlijsten ook geschikt zijn voor jongeren met beperkte gezondheidsvaardigheden en of de uitkomsten in dit opzicht wel valide zijn. Pharos heeft aanwijzingen dat veel gebruikte instrumenten niet altijd goed ingevuld worden. Als een jongere bijvoorbeeld niet weet wat depressieve klachten betekent dan is het moeilijk om aan te geven hoe vaak je die hebt. Dit project wordt gefinancierd door ZonMw. Pharos is nauw betrokken bij de doorontwikkeling van de Samen Starten app; een applicatie die het door middel van icoontjes mogelijk maakt om een open gesprek te voeren waarbij de cliënt de leiding heeft over de onderwerpen. Oorspronkelijk bedoeld als communicatietool in het contact met kwetsbare zwangeren, wordt de App nu in Amsterdam doorontwikkeld tot een tool voor de sociale wijkteams. Dit project wordt gefinancierd door ZonMw. Pharos ondersteunt vanuit haar samenwerkingsrelatie met de stichting Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG) op lokaal niveau het bereiken van de lage ses- en migrantengezinnen met de grootste gezondheidsachterstanden. Inmiddels zijn meer dan 100 gemeenten aangesloten bij de JOGG aanpak. Deze werkzaamheden worden gefinancierd door stichting JOGG. In Zaanstad werkt Pharos samen met de GGD aan een wijkgerichte, integrale aanpak van overgewicht. Dit project Gezond gewicht kansrijk wordt gefinancierd door Fonds Nuts Ohra. Pharos werkt samen met andere gezondheidsbevorderende instituten aan het bevorderen van een gezonde voorschool. Pharos brengt haar expertise in over de thema s cultuursensitiviteit, bereiken van 45

46 lage ses gezinnen en ouderbetrokkenheid. Dit project wordt gefinancierd door VWS vanuit een extra opdracht. Samen met het Trimbos Instituut en het Longfonds werkt Pharos aan het verhogen van het aantal kinderen dat rookvrij geboren wordt. De verloskundige heeft hierin een centrale rol. Pharos heeft de taak om de leefwereld van de rokende, laagopgeleide vrouwen in beeld te brengen en om te zorgen dat de nieuwe aanpak daar goed op aansluit. Dit project wordt gefinancierd door Fonds Nuts Ohra. Analoog aan het project Syriërs Gezond zal Pharos Syrische vluchtelingen, die zelf een achtergrond hebben als pedagoog of docent, ondersteunen om een facebookpagina te creëren op het thema Opvoeden in Nederland. Dit project is onder voorbehoud van aanvullende financiering. Samenwerkingspartners Stichting Jongeren op Gezond Gewicht, GGD Zaanstreek, TNO, Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Totaal aantal uren meerjarenprogramma Gezond opgroeien Uren VWS Uren derden Totaal aantal uren

47 6 Ouderen & gezondheid Meerjarenprogramma Inleiding Nederland vergrijst en tegelijk wordt de populatie ouderen in de komende decennia steeds kleurrijker. Ouderen moeten zo lang mogelijk zelfstandig wonen, met zorg die dichtbij huis wordt georganiseerd, bij hen past, met hulp van hun omgeving en ondersteund door ehealth toepassingen. Het overheidsbeleid - decentralisatie van zorg- en ondersteuningstaken naar de gemeenten - is hierop gericht. Dementie In 2030 is dementie de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland (Toekomstverkenning voor de Volksgezondheid, juni 2014). Wereldwijd wordt er momenteel een inhaalslag gepleegd in onderzoek naar dementie om medicatie en kennis (over preventie en curatie) te ontwikkelen. Pharos stimuleert dat onderzoekers laagopgeleiden en migranten includeren in hun onderzoek zodat de opbrengsten ook voor deze groepen benut kunnen worden. Het aantal migrantenouderen met dementie in Nederland stijgt de komende jaren sneller dan het aantal autochtone ouderen met dementie o.a. door demografische ontwikkelingen en verhoogde risicofactoren zoals hart- en vaatziekten en diabetes. Dementie wordt door migranten niet goed herkend en erkend als ziekte, mede daardoor wordt er weinig over gesproken. Dit maakt dat er vaak (te) laat formele hulp wordt ingeschakeld en dat de belasting voor mantelzorgers extra hoog is. Pharos richt zich in dit programma op de professional in de dementiezorg. We dragen bij aan het vergroten van vaardigheden van verzorgenden in het omgaan met oudere migranten en laagopgeleiden met dementie. We bieden zorgorganisaties een training voor verzorgenden aan om met de methodiek Zorgen doe je samen de samenwerking tussen patiënt, mantelzorger en professional te verbeteren. We organiseren in 2017 weer regionale minisymposia over dementie en migranten voor professionals: naast (vroeg)signalering bij deze groep passeert ook cultuursensitief werken de revue. Ook is er altijd ruimte voor thema s en vragen die in de regio spelen. Daarnaast levert Pharos een bijdrage aan de actuele beleidsdoelstelling van VWS die gericht is op een dementievriendelijke samenleving. We doen dit door voorlichtingen (voor en door migranten, samen met zelforganisaties) over dementie aan migrantenouderen en hun mantelzorgers te organiseren. In de voorlichtingen komt het gesprek over de ziekte op gang en wordt het (tijdig) herkennen van signalen die op dementie duiden besproken en gedemonstreerd. Pharos is lid van Deltaplan Dementie. Via dat netwerk en via het Landelijk Netwerk Dementie ondersteunen wij de leden, de regionale dementienetwerken en casemanagers dementie. Wij informeren hen over specifieke aspecten over dementie bij migranten, trainen hen in cultuursensitief werken en bieden hen een methodiek die de samenwerking tussen formele en informele zorg versterkt. Daarnaast ondersteunen we de leden van de netwerken bij het ontwikkelen van ook voor laagopgeleiden en migranten toegankelijke informatie over hun diensten en producten. Daarbij is het testen van de materialen bij de doelgroep een vast onderdeel van de 47

48 werkwijze. We werken samen met Movisie, Trimbos, Vilans, Alzheimer Nederland en migrantenzelforganisaties om de dementiezorg in Nederland te verbeteren. Mantelzorg Overbelasting van mantelzorgers is een belangrijk aandachtspunt voor gemeentes. Volgens het Expertisecentrum Mantelzorg (maart 2014) is 1 op de 7 mantelzorgers in Nederland overbelast. Er zijn aanwijzingen dat migranten mantelzorgers het zwaarder hebben dan autochtone mantelzorgers (Kroese et al. 2011). Pharos deelt haar expertise op het gebied van mantelzorg aan migranten (onder andere geleverd door (jonge) migranten) onder meer via het Kennisplatform Integratie en Samenleving (KIS) en het netwerk van organisaties dat uit het programma In voor Mantelzorg voortkwam. Bestaande instrumenten om de belasting van mantelzorgers te meten werken vaak onvoldoende voor migrantenmantelzorgers. Pharos past in 2017 op basis van een onderzoek met en onder migrantenmantelzorgers een bestaand instrument aan zodat het geschikt is om hun belasting in kaart te brengen en zal dit instrument aanbieden bij de CGL database. Ouderen wonen zo lang mogelijk thuis Het streven en beleid om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen en functioneren, vraagt om woonzorgconcepten die ook aansluiten bij de (zorg)behoefte van laagopgeleide en migranten ouderen. Ouderen blijven het liefst in eigen huis wonen, met voorzieningen zoals winkels en OV in de directe omgeving. Deze behoefte is bij migrantenouderen niet anders. Dat bleek ook in het project Wonen & Zorg in een gezonde wijk ( ). Wel werd in dat project duidelijk dat migrantenouderen daarnaast ook behoefte hebben aan informatie op maat (eigen taal, eenvoudig, persoonlijk, m.n. voor 1 e generatie). Zij kunnen de weg naar zorg en ondersteuning niet vinden. Wijkteams bereiken hen onvoldoende. Pharos ondersteunt deze teams door hen te trainen in cultuursensitieve communicatie, communiceren met laaggeletterden en outreachend werken. Eenzaamheid In Nederland zijn naar schatting ouderen eenzaam. Eenzaamheid kan leiden tot depressie en heeft daarmee grote gevolgen voor welbevinden en gezondheid van ouderen. Uit gegevens van de GGD en van de G4 en uit het LASA-onderzoek14 blijkt dat ernstige eenzaamheid juist bij oudere migranten vaker voorkomt. De overheid erkent eenzaamheid als een groot probleem en heeft beleid op dit thema ontwikkeld. Pharos werkt samen met het programma Coalitie Erbij en draagt bij aan de doelen van dit programma met expertise op het gebied van laagopgeleiden en migranten. In 2017 ontwikkelen we methoden om beweging te stimuleren als manier om eenzaamheid te bestrijden. Krimpregio s Inwoners van krimpregio s hebben over het algemeen een minder goede gezondheid dan mensen in andere regio s. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat dit onder andere komt door de minder gunstige sociaaleconomische situatie in deze regio s. Dunbevolkte gebieden vragen soms andere voorzieningen zoals zorg op afstand door de inzet van ehealth ( Gezondheid in krimpregio s, rapport RIVM, 2014). In het laatste trimester van 2016 voerde Pharos een verkennend onderzoek uit naar wat laagopgeleide en migrantenouderen in krimpregio s nodig hebben om langer thuis te kunnen blijven wonen. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek bepalen we welke activiteiten Pharos in 2017 gaat uitvoeren. In ieder geval stimuleert Pharos de ontwikkeling van toegankelijke en begrijpelijke ehealth toepassingen zodat zij ook bruikbaar zijn voor laagopgeleide en migrantenouderen (zie ook programma Participatie en eigen regie: ehealth4all). 14 Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA): een longitudinale studie, uitgevoerd door de VU en het VUmc, die begon in 1992 naar voorspellers en de gevolgen van de vergrijzing te bepalen. 48

49 Programma Ouderen & Gezondheid communiceert regelmatig over haar speerpunten en zet daarbij een mix van middelen in (social media, ambassadeurs, filmpjes, etc.). We maken gebruik van natuurlijke momenten om de producten van Programma Ouderen voor het voetlicht te brengen, zoals de Week van de Alfabetisering, de Alzheimerdag en de Internationale dag van de Palliatieve Zorg. Meerjarendoelen Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat: 1. formele en informele zorgverleners in staat zijn om dementie bij laagopgeleide en migranten ouderen vroegtijdig te signaleren en hen vervolgens passende informatie, zorg en begeleiding te bieden. 2. migranten mantelzorgers zodanig ondersteund zijn dat hun draagkracht in balans blijft met hun draaglast. 3. migranten en laagopgeleide ouderen ook in krimpregio s - langer thuis kunnen wonen, met aandacht voor preventie van eenzaamheid en indien nodig ondersteund door laagdrempelige ehealthtoepassingen. 1. Dementie Meerjarendoel 1 Programma Ouderen zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat formele en informele zorgverleners in staat zijn om dementie bij laagopgeleide en migranten ouderen vroegtijdig te onderkennen en hen vervolgens passende informatie, zorg en begeleiding te bieden. Strategie We inspireren professionals in zorg en ondersteuning bij dementie met goede voorbeelden, dragen bij aan versterking van de verbinding tussen zorg en welzijn door (kennis)uitwisseling te faciliteren, en voorlichtingen te organiseren. We werken in co-creatie met professionals en laagopgeleiden en migranten aan, ook voor deze groepen, bruikbare informatie, diensten en onderzoek. Doelgroepen Aanbieders van zorg, ondersteuning en informatie omtrent dementie en onderzoekers op het terrein van dementie. In samenwerking met leden van Deltaplan Dementie worden drie voorlichtingsmaterialen over dementie getest en doorontwikkeld voor laagopgeleide en migranten ouderen. Deze materialen kunnen ook door de andere leden van het netwerk worden gebruikt. Op basis van het geleerde uit de testfase en doorontwikkeling doen we aanbevelingen over toegankelijk en begrijpelijk materiaal. Dit alles wordt gedeeld via de leden van Deltaplan Dementie, via de leden van de Alliantie Gezondheidsvaardigheden, social media, etc.). Daarnaast worden in samenwerking met het veld (internationale) good practices uit de zorg verzameld en in beeld gebracht die laten zien hoe zorg voor oudere migranten op een goede, toekomstbestendige manier vorm kan krijgen (op organisatieniveau en op medewerkersniveau). Pharos deelt deze voorbeelden via social media, kennisplatfora (bijvoorbeeld via Beter Oud) en via haar eigen website. Daarnaast organiseert Pharos een bijeenkomst over zorg aan oudere migranten en doet daar aanbevelingen. Pharos verzorgt een themabijeenkomst over dementie bij laagopgeleide en migranten ouderen in het kader van haar lidmaatschap van Deltaplan Dementie. Drie minisymposia worden georganiseerd, gericht op zorgprofessionals in verschillende regio s (we bereiken 200 zorgprofessionals in 2017). Looptijd

50 Pharos zet zich ervoor in dat in minimaal twee wetenschappelijk onderzoeken naar dementie migrantenouderen en laagopgeleiden worden meegenomen. Samenwerkingspartners Leden Deltaplan Dementie (waaronder Alzheimer Nederland), CSO, NOOM, Zorg- en welzijnsorganisaties, Actiz, gemeentes, onderwijsinstellingen en verzekeraars. Looptijd Gewenste outcome Professionals en mantelzorgers ervaren dat de gezamenlijke zorg voor de cliënt/naaste met een migrantenachtergrond verbeterd is. De deelnemers aan de voorlichtingsbijeenkomsten voelen zich beter geïnformeerd en herkennen en bespreken de ziekte beter. Het delen van de goede voorbeelden inspireerde andere aanbieders tot aanpassingen: passende zorg en toegankelijk informatiemateriaal. 2. Mantelzorg Meerjarendoel 2 Programma Ouderen zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat migranten mantelzorgers zodanig ondersteund zijn dat hun draagkracht in balans blijft met hun draaglast. Strategie We gaan in gesprek met migranten mantelzorgers en komen op basis van hun behoeften tot passende producten. Doelgroepen Mantelzorgers van migrantenouderen. Pharos onderzoekt samen met migranten mantelzorgers wat nodig is om één van de bestaande algemene instrumenten die belasting van mantelzorgers meten geschikt voor hen te maken. Het, na inventarisatie, geselecteerde instrument wordt aangepast op basis van de bevindingen, goed beschreven en aangeboden aan de CGL database. Na evaluatie en eventuele verbeterslagen wordt de EHBO cursus voor mantelzorgers, die in 2016 getest is, op 5 verschillende locaties uitgevoerd als aanvulling op het bestaande mantelzorgondersteuningsaanbod. Samenwerkingspartners Kennisplatform Integratie & Samenleving, migrantenzelforganisaties, Movisie, Vilans, Mezzo, lokale steunpunten mantelzorg, Alzheimer Nederland, Verwey Jonker Instituut, zorgorganisaties, Rode Kruis. Gewenste outcome Migrantenmantelzorgers weten welk ondersteuningsaanbod er beschikbaar is en zij maken er gebruik van. 50

51 De draagkracht van migrantenmantelzorgers is in 2020 vergroot en kan worden gemeten met een passend instrument. 3. Ouderen wonen zo lang mogelijk thuis Meerjarendoel 3 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat migranten en laagopgeleide ouderen ook in krimpregio s - langer thuis kunnen wonen, met aandacht voor preventie van eenzaamheid en indien nodig ondersteund door laagdrempelige ehealth toepassingen. Strategie We gaan met migranten en laagopgeleiden in gesprek over hun behoeften in relatie tot bovengenoemde thema s. Daarnaast richten wij ons op professionals (zorg én welzijn) in de wijk en ondersteunen hen zodat zij makkelijker in contact en in gesprek komen met moeilijk te bereiken groepen, hun aanbod/activiteiten bekend kunnen maken en eventueel kunnen aanpassen aan de behoefte van de bewoners. Doelgroepen Migranten en laagopgeleiden, wijkteams. Woon/zorgbehoeften Er wordt een training in gesprekstechnieken voor wijkteams (inclusief de wijkverpleegkundige) ontwikkeld, die helpt om in gesprek te raken met oudere migranten en hun mantelzorgers. Aanbod wordt, o.a. via gemeentes, actief onder de aandacht van wijkteams gebracht. Eenzaamheid & Depressie Op basis van de uitkomsten van een kwalitatief onderzoek dat Pharos uitvoert - of bestaande initiatieven om eenzaamheid te bestrijden goed aansluiten bij laagopgeleiden en migranten- bepalen we welke vervolgacties Programma Ouderen in 2017 op dit thema gaat ondernemen. Krimpregio s Op basis van de uitkomsten van de verkenning (i.s.m. programma Gezond in en Platform31, najaar 2016) naar wat laagopgeleiden en migranten nodig hebben om zo gezond mogelijk thuis te kunnen blijven wonen in krimpregio s, bepalen we welke vervolgacties wij in 2017 op dit thema gaan ondernemen. Samenwerkingspartners Platform 31, Gezond in, Coalitie Erbij, Actiz-Aedes, lokale wijkteams, zorgorganisaties en sociaal ondernemers. Gewenste outcome Professionals in zorg & welzijn zijn zich bewust van wat laagopgeleiden en migranten nodig hebben op het vlak van wonen, zorg en ondersteuning om langer thuis te kunnen blijven wonen en weten hoe zij daarover in gesprek kunnen gaan met deze groepen. Actuele zaken en beleidsadvisering Pharos is lid van ENIEC (European Network on Intercultural Elderly Care). Daarin halen we actief kennis op over de meest recente Europese ontwikkelingen over zorg voor oudere migranten en brengen we kennis in door een inhoudelijke bijdrage te leveren aan de jaarlijkse internationale bijeenkomst. 51

52 Pharos werkt samen met de Amsterdamse academische leerwerkplaats over langdurige zorg, het Ben Sajet Centrum. In de leerwerkplaats zijn de Amsterdamse universiteiten en Hogescholen, zorgaanbieders, bewoners, technologiebedrijven en de gemeente samen aan het werk om de zorg en ondersteuning in de langdurige zorg te verbeteren. We zijn lid van Deltaplan Dementie en onderdeel van het netwerk Beter Oud. Deze netwerken zetten wij in om de zorg en ondersteuning voor laagopgeleide en migranten ouderen te verbeteren. (Deels) Extern gefinancierde projecten Dementie Trainingen voor zorgorganisaties om de zorg beter te laten aansluiten bij oudere migranten (Zorgen doe je Samen, cultuursensitief werken en dementie/palliatieve zorg bij migranten). Verbeteren van de diagnostiek van dementie onder migranten (juistheid en tijdigheid door beter samen te werken tussen 1 e en 2 e lijn en meer outreachend te werken). Daartoe werken we samen met de onderzoekers van de SYMBOL studie en de afdeling Geriatrie van het Slotervaart MC. Mantelzorg In beeld brengen van goede voorbeelden over hoe de familie van oudere migranten en hun mantelzorger(s) in gezamenlijkheid tot gedragen beslissingen zijn gekomen over de zorg voor hun (oudere) naaste. Deze voorbeelden worden via sleutelfiguren, migrantenzelforganisaties, kennisplatfora (zoals KIS) en huisartsen en wijkteams verspreid. Ouderen wonen zo lang mogelijk thuis ehealth In samenwerking met MijnBuurtWelzijn werkt Pharos aan het voor laagopgeleiden en migranten geschikt maken van hun digitaal platform dat een buurtcommunity ondersteunt. Woon/zorgbehoeften Pharos verzorgt scholing wijkteams in opdracht van gemeenten (bereik migranten, outreachend werken, cultuursensitief werken en communiceren met laaggeletterden). Eenzaamheid & depressie Pharos werkt aan het stimuleren van beweging én vrijwillige participatie in het project Wij gaan wandelen, ga je mee? voor kwetsbare ouderen. Totaal aantal uren meerjarenprogramma Ouderen en gezondheid Uren VWS Uren derden 420 Totaal aantal uren

53 7 Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Meerjarenprogramma Inleiding Dit programma is gericht op de kwaliteit en toegankelijkheid van preventie en zorg voor asielzoekers, vluchtelingen en ongedocumenteerden. Of asielzoekers nu in Nederland mogen blijven of moeten terugkeren, in beide situaties is het behoud van een goede gezondheid en psychische veerkracht van belang. Daartoe ontwikkelen we producten en kennis die bruikbaar zijn in de praktijk van preventie en zorg. In Nederland gaan we er in het beleid vanuit dat de reguliere zorg en hulpverlening ook asielzoekers en vluchtelingen goede zorg en preventie moeten bieden. Pharos adviseert en ondersteunt in dit programma organisaties, professionals, vrijwilligers en beleidsmakers om dit zo goed mogelijk te doen. In 2017 en 2018 is sprake van een bijzondere situatie. Er komt een tijdelijke extra impuls gericht op preventie van gezondheidsrisico s bij vluchtelingen die als statushouder in de gemeenten komen wonen. Onderdeel daarvan is een kennisdelingsprogramma dat loopt tot half Hieronder lichten we dat toe. Het reguliere meerjarenprogramma van Pharos Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen voedt dat tijdelijke kennisdelingsprogramma en vive versa: de ervaringen in het tijdelijke kennisdelingsprogramma worden in dit reguliere programma geborgd. De activiteiten worden afgestemd op elkaar, de beide programma s moeten goed op elkaar aansluiten en dubbelingen worden voorkomen. Het reguliere programma van Pharos richt zich niet alleen op de gezondheid van statushouders, maar ook op die van asielzoekers en uitgeprocedeerden/ongedocumenteerden en terugkeerders. Dit programma richt zich ook op onderzoek en ointwikkeling, terwijl het tijdelijke kennisdelingsprogramma vooral gericht is op kennisontsluiting. Kennissyntheses Op verzoek van VWS heeft Pharos begin 2016 onderzoek gedaan naar de te verwachten gezondheid(srisico's) van statushouders en naar de benodigde zorg ondersteuning en preventie van gezondheidsproblemen. De belangrijkste aanbevelingen zijn: zorg voor een integrale aanpak, waarbij huisvesting, inburgering/integratie, wegwijs maken en versterken van veerkracht en gezondheid hand in hand gaan. Geef vluchtelingen zelf een centrale en actieve rol en praat niet over maar met hen. Ga naar de voorkant en investeer van meet af aan in preventie en vroegsignalering van gezondheidsrisico s. Maak goede afspraken over ieders rol daarin en een goede ketensamenwerking. Investeren in activering en participatie is voor behoud van veerkracht essentieel. In de kennissyntheses is tevens vastgesteld dat de ingrediënten om een integrale aanpak vorm te geven aanwezig zijn, maar dat regie vanuit de gemeenten vaak ontbreekt. Een gericht gemeentelijk beleid kan voorkomen dat statushouders deel gaan uitmaken van de groep burgers met gezondheidsachterstanden. Uit de Kennissyntheses komt ook naar voren dat in alle sectoren die met nieuwkomers te maken krijgen, behoefte is aan kennis over thema s als specifieke gezondheidsrisico s en achtergrond van de nieuwe vluchtelingen, adequate cultuursensitieve ondersteuning, preventie en zorg, het beter wegwijs maken van statushouders in het zorgsysteem, effectievere voorlichting, er veel tijdiger bij zijn, parallelle aanpak van inburgering, participatie en gezondheid, risicogroepen in beeld hebben, bespreekbaar maken van lastige 53

54 onderwerpen als psychische problematiek en geweldservaringen en bovenal hoe de vluchtelingen zelf actief te betrekken. Tijdelijke extra impuls via ondersteuningsprogramma gezondheidsbevordering statushouders In juli 2016 heeft VWS samen met de VNG mede op basis van bovenstaande aanbevelingen en aandachtspunten besloten tot een ondersteuningsprogramma gezondheidsbevordering statushouders. Dat programma ondersteunt gemeenten in de integrale aanpak voor behoud gezondheid en vitaliteit van statushouders. Het programma is gericht op het signaleren van risicofactoren voor gezondheidsachterstanden en op voorlichting en preventie onder de vluchtelingen. Hiermee wordt invulling gegeven aan het Uitwerkingsakkoord Verhoogde instroom asielzoekers, d.d. 28 april jl. Het ondersteuningsprogramma bestaat uit directe praktische ondersteuning van gemeenten via de OTAV/regiocoördinatoren en daarnaast een kennisdelingsprogramma. De OTAV en de regiocoördinatoren ondersteunen de gemeenten en regio s op maat bij de integrale aanpak van gezondheid van vluchtelingen. Het kennisdelingsprogramma ontsluit kennis voor lokale partijen. Regiocoördinatoren zetten die kennis zo goed mogelijk in. Het kennisdelingsprogramma dient als basis om vraagstukken op het lokale niveau (lokale overheid en lokale partners) te beantwoorden en kennis over gezondheidsbevordering te verspreiden. Pharos voert de regie over het kennisdelingsprogramma en voert dit uit in samenwerking met andere kennispartners. Het programma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen zal vanaf oktober 2016 tot aan oktober 2018 parallel aan en in nauwe afstemming met het Kennisdelingsprogramma gezondheid en vitaliteit statushouders uitgevoerd worden. Het ondersteuningsprogramma biedt een mooie kans om de kennisdeling rondom gezondheidsbevordering van statushouders een impuls te geven. Helaas is er geen financiële ruimte om aan alle wensen te voldoen. Een deel pakken we op in het reguliere programma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen en voor een deel proberen we samen met partners andere financiering te vinden. Het kennisdelingsprogramma wordt gevoed vanuit het reguliere programma en visa versa worden de ervaringen in het tijdelijke ondersteuningsprogramma geborgd in het reguliere programma van Pharos. Daarnaast zet het reguliere programma ook in op kennisontwikkeling en onderzoek. Zo kunnen we ook na 2018 zorgen voor continuering en borging van het kennisprogramma. Zorg en begeleiding voor ongedocumenteerden en terugkeerders Het programma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen heeft een brede focus qua doelgroepen. Naast statushouders en eventuele gezinsherenigers, richt het programma zich ook op andere doelgroepen waaronder asielzoekers en bewoners AZC s, terugkeerders en ongedocumenteerden. Een aantal reguliere activiteiten binnen het programma wordt, conform de meerjarendoelen, voortgezet, zoals het adviseren aan organisaties zoals DT&V over de psychosociale begeleiding van terugkeerders en ondersteuning aan gemeenten over begeleiding en opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerde vreemdelingen. Verkenningen Pharos kreeg veel vragen vanuit het werkveld en de media over vluchtelingen. Er bleek een grote behoefte aan achtergrondinformatie en kennis over gezondheidszorg aan vluchtelingen. Om aan deze behoefte te voldoen zijn diverse factsheets opgesteld en verkenningen uitgevoerd naar Syrische gezinnen en naar Eritrese nieuwkomers. Uit deze verkenningen bleek dat onder andere seksuele en reproductieve gezondheid (SRG) en mentale veerkracht meer aandacht behoeven. Deze onderwerpen zijn naast diabetes en gezonde levensstijl, psychische veerkracht, gezondheid jeugd en activering en participatie de prioritaire thema s in het kennisdelingsprogramma. In dit jaarplan nemen we aanvullend op kennisprogramma resultaten op met betrekking tot SRG, geestelijke gezondheidszorg en activering. In de andere Pharos programma s zijn onderdelen van de andere thema s opgenomen. 54

55 Activering en gezondheid Een positieve ontwikkeling die van invloed is op het jaarplan is het uitgroeien van het succesvolle project Aan de slag tot een landelijk programma. Aan de slag zal in 2017 met behulp van financiering van het ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheid en diverse fondsen worden opgeschaald naar een programma in 25 gemeenten. Daarmee zal Pharos samen met andere partijen, een bijdrage leveren aan het vormgeven van het Uitvoeringsakkoord Verhoogde Asielinstroom door zo spoedig mogelijk vanaf de opvanglocaties in te zetten op activering en participatie. Net als in het kennisdelingsprogramma vinden we het van belang om vluchtelingen te betrekken, niet over hen, maar met hen te ontwikkelen en hen aan het woord te laten, daarom brengen we via verhalen hun ervaringen in beeld en betrekken hen bij (door)ontwikkeling van interventies. Meerjarendoelen Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat: professionals en vrijwilligers werkzaam in de asielopvang, gezondheidszorg en in (wijkteams van) gemeenten in staat zijn om middels, een integrale aanpak, tijdig te signaleren en adequate preventie en zorg te bieden aan asielzoekers en vluchtelingen. asielzoekers en verblijfsgerechtigde vluchtelingen in zowel de centrale opvang als in de gemeenten de mogelijkheid hebben actief en zinvol bezig te zijn in het kader van de handhaving van gezondheid. gemeenten, professionals en vrijwilligers beschikken over heldere richtlijnen voor zorg, (psychosociale) begeleiding en opvang van zieke ongedocumenteerden en weten hoe zij dit vorm kunnen geven, ook bij terugkeertrajecten. Meerjarendoel 1 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat professionals en vrijwilligers werkzaam in de asielopvang, gezondheidszorg en in (wijkteams van) gemeenten in staat zijn, middels een integrale aanpak, tijdig te signaleren en adequate preventie en zorg te bieden aan asielzoekers en vluchtelingen. NB Dit meerjarendoel van Pharos raakt aan het doel van het tijdelijke kennisdelingsprogramma Gezondheid en vitaliteit vluchtelingen. Het reguliere meerjarenprogramma van Pharos Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen voedt dat tijdelijke kennisdelingsprogramma en visa versa: de ervaringen in het tijdelijke kennisdelingsprogramma worden in dit reguliere programma geborgd. De activiteiten worden afgestemd op elkaar, dubbelingen worden voorkomen. Het reguliere programma van Pharos richt zich niet alleen op de gezondheid van statushouders, maar ook op die van asielzoekers en uitgeprocedeerden/ongedocumenteerden en terugkeerders. Een aantal activiteiten in gemeenten die door Pharos al uitgevoerd werden in 2016 of waar al afspraken over waren gemaakt, ronden we af en stemmen we af met het tijdelijke ondersteuningsprogramma. Strategie Afronden ondersteuningstrajecten die lokaal al liepen en afstemmen met ondersteuningsprogramma/otav en inbrengen resultaten in dat programma Uitvoeren van activiteiten die niet in het tijdelijke ondersteuningsprogramma zijn opgenomen, maar het wel voeden en aanvullen en erop aansluiten Doelgroepen Gemeenten, professionals en vrijwilligers werkzaam in de asielopvang, gezondheidszorg en in (wijkteams van) gemeenten, zorgaanbieders, GGD en en zelforganisaties vluchtelingen. 55

56 1.1 Afronding werkzaamheden Amsterdam, Nijmegen, Kennemerland In 2016 zijn een aantal ondersteuningstrajecten opgestart rondom integrale aanpak van preventie, zorg en integratie van vluchtelingen. Pharos rondt deze projecten in 2017 af. In afstemming met de OTAV en de regio coördinatoren zullen de kennis en ervaringen in het ondersteuningsprogramma worden gedeeld en landelijk beschikbaar gesteld. Amsterdam: Pharos continueert in 2017 de in 2015 gestarte ondersteuning van de gemeente Amsterdam bij de opvang van nieuwkomers (asielzoekers en statushouders). Zowel op het niveau van beleid en organisatie als in praktische zin. Het beoogd resultaat van dit pakket ondersteunende activiteiten is dat vluchtelingen een meer passende begeleiding krijgen en dat zij het traject van Aankomst tot Zelfstandigheid en het duale traject (integratie én inburgering) sneller en beter doorlopen. Hiermee draagt Pharos bij aan de doelstelling van Amsterdam om de inburgering en participatie van nieuwkomers te versnellen en te vergroten. Concreet gaat het om de volgende resultaten: De gemeente Amsterdam is geadviseerd bij de opzet van het Riekerseiland, een project voor Alleenstaande Minderjarige Vluchtelingen, waaronder een grote groep Eritreeërs. De Module Gezond Inburgeren (AMIF-financiering) wordt in 2017 ontwikkeld. In overleg met SVAZ consulenten (VluchtelingenWerk Nederland), taal trajectbegeleiders en WPI casemanagers (Werk, participatie en Inkomen Gemeente Amsterdam) worden lespakketten ontwikkeld - op drie verschillende niveaus, afhankelijk van de kennis van het Nederlands. In deze module worden vluchtelingen tijdens en na de inburgering voorgelicht over thema s als organisatie van de zorg in Nederland en in Amsterdam, voeding, middelengebruik, seksualiteit, huiselijk geweld, psychische gezondheid, omgaan met stress en opvoedondersteuning. De module wordt middels een train-detrainers methode overgedragen op bovengenoemde intermediairs. De Module Gezond Inburgeren zal na ontwikkeling via het ondersteuningsprogramma gedeeld worden met andere geïnteresseerde gemeenten en taalaanbieders in Nederland. Nijmegen: Pharos zal in Nijmegen het lokale zorgnetwerk rond zorg en welzijn voor vluchtelingen blijven ondersteunen middels kennisuitwisseling en advies. Kennemerland: Pharos ondersteunt GGD Kennemerland op verzoek bij het opzetten van een instrument om de gezondheid van vluchtelingen te versterken. Hierbij worden nieuwkomers actief betrokken. Samenwerkingspartners Amsterdam: Gemeente Amsterdam (partners in het gemeentelijk overleg vluchtelingenbeleid, zoals de Bestuursdienst, WPI, SVAZ, WMO-raad, GGD), ipsy, taalaanbieders, re-integratieconsulenten, taalondersteuners, huisartsen. Nijmegen: GGD Gelderland-Zuid, Gemeente Nijmegen, Vluchtelingenwerk regio Oost-Gelderland, Tandem (welzijnsorganisatie), Interlokaal (welzijnsorganisatie), wijkteams, huisartsen, Pro Persona (GGZ), ACA (AdviesCommissie Allochtonen), Verloskundigen, GCA. Kennemerland: GGD Kennemerland, OTAV, beroepsverenigingen. Looptijd Kennisdeling en advisering t.a.v. specifieke en kwetsbare groepen asielzoekers en vluchtelingen We weten dat de volgende groepen als extra kwetsbaar kunnen worden beschouwd: gezinsherenigers, Eritrese nieuwkomers en AMV s (Alleenstaande Minderjarige Vreemdelingen). Onderstaande activiteiten zijn niet 56

57 opgenomen in het tijdelijke kennisdelingsprogramma, maar opbrengsten ervan kunnen er wel in gebruikt worden. Gezinsherenigers In 2016 en 2017 zal een groot deel van de nieuwkomers bestaan uit gezinsherenigers. De groep gezinsherenigers komt zonder enige voorbereiding in de gemeente wonen. Eventuele risicofactoren en kwetsbaarheden van deze mensen zijn nog niet in beeld gebracht, zoals zou zijn gebeurd wanneer men via een AZC binnenkomt. Pharos gaat een verkenning uitvoeren naar de ervaren knelpunten van gezinsherenigers, hun (maatschappelijk) begeleiders en betrokken zorgprofessionals. Inzicht in ervaringen, behoeftes en knelpunten t.a.v. preventie, zorg en ondersteuning voor deze groep. Handreiking met aanbevelingen en adviezen voor activiteiten gericht op preventie van gezondheidsrisico s en adequate zorg en ondersteuning. Uiteraard in afstemming met het ondersteuningsprogramma. Samenwerkingspartners Vertegenwoordigers vluchtelingenorganisaties, sociaal wijkteam en maatschappelijke begeleider inburgering, ISK, Vluchtelingenwerk. Looptijd 2017 Eritrese nieuwkomers Op basis van een eerdere verkenning bij sleutelpersonen en professionals kan worden geconcludeerd dat een groot deel van de huidige groep Eritrese vluchtelingen nog een grote afstand heeft tot de Nederlandse samenleving. Bij een aantal van jongvolwassen Eritrese vluchtelingen is sprake van een breed spectrum van elkaar versterkende problemen, zowel op psychosociaal als sociaal-maatschappelijk gebied. Dit heeft een negatief effect op hun gezondheid en welzijn, alsook op hun participatie in de Nederlandse samenleving. Voor Nederlandse professionals zijn de huidige groep Eritrese vluchtelingen een nieuwe groep waar ze geringe kennis over hebben. Dit maakt dat ze moeite hebben om deze groep te bereiken en om aansluiting te vinden bij hun belevingswereld. Om dit te overbruggen is een integrale en creatieve aanpak vereist. Op initiatief van Pharos en i.s.m. andere partijen zullen 2 landelijke bijeenkomsten georganiseerd worden waar Eritrese vluchtelingen(organisaties), professionals, onderzoekers en beleidsmakers inventariseren welke vraagstukken er liggen, samen nadenken over een wenselijke aanpak en met elkaar good practices en kennis uitwisselen. Pharos adviseert, op verzoek, diverse organisaties bij het komen tot een meer intensieve, integrale en creatieve aanpak t.a.v. deze doelgroep. Onder andere uit de kennissynthese en de verkenning onder Eritreeërs uit 2016 komt naar voren dat Eritrese vrouwen een kwetsbare groep zijn. Velen van hen hebben ervaring met seksueel geweld en een verhoogde kans op tienerzwangerschappen. De VGV prevalentie onder hen is naar schatting hoog. In 2017 doen we vanuit dit programma en het programma VGV, in samenwerking met Eritrese sleutelpersonen en jongvolwassen nieuwkomers, een actiegericht onderzoek om de preventieve voorlichting qua inhoud en vorm aan te laten sluiten bij de behoeften en de beleving van deze doelgroep. Indien nodig ontwikkelen we in overleg met Eritrese sleutelpersonen en jongvolwassen nieuwkomers nieuwe voorlichtingsmaterialen en methodieken ter bevordering van de reproductieve en seksuele gezondheid. Daarbij wordt nadrukkelijk ook gekeken naar de rol van mannen, de invloed 57

58 van laaggeletterdheid, en door wie, hoe en in welke vorm de informatie aangedragen dient te worden. Samenwerkingspartners Organisaties van/voor vluchtelingen, Eritrese sleutelpersonen en jongvolwassen nieuwkomers, Rutgers, GGD en, gemeentelijke organisaties, Beyond Borders, Nidos, COA, VWN. Looptijd AMV s AMV s zijn extra kwetsbaar. Dat geldt voor Eritrese AMV s maar ook voor Syrische AMV s (en mogelijk ook voor andere nationaliteiten). Pharos gaf in 2016 al regelmatig advies en ontving scholingsvragen de psychische en seksuele gezondheid van AMV s. Andere signalen over AMV s betreffen het risico op isolement en eenzaamheid, alcohol en drugsgebruik. Door nieuwe afspraken over de opvang van AMV s in het bestuursakkoord worden ze vanaf 2016 niet meer opgevangen op AZC s, maar door heel het land in KWE s (Kleine Woon Eenheden) onder begeleiding van NIDOS of onderaannemers van NIDOS (Jeugdzorgaanbieders). Voor een aantal begeleiders is dit een nieuwe doelgroep om mee te werken. Bij hen is er behoefte aan meer kennis, advies en ondersteuning (trainingen) bij het vorm geven van een passende, cultuursensitieve begeleiding. Ook is er behoefte aan goede voorbeelden. In het kennisdelingsprogramma wordt een kennisdossier opgesteld over risicojongeren. In dit programma willen we een aantal jongeren volgen en hun ervaringen middels verhalen/storytelling delen. Een training voor AMV begeleiders en voor Nidos medewerkers wordt ontwikkeld en gegeven. Daarbij wordt een aantal keren samengewerkt met Beyond Borders 15. Tijdens drie door Pharos en Nidos (of andere partner) georganiseerde en voorgezeten AMV netwerkbijeenkomsten worden best practices, knelpunten en suggesties voor oplossingen uitgewisseld waardoor de kwaliteit van de begeleiding verbeterd wordt. Good practices zijn verzameld en gedeeld. 10 verhalen van AMV s en jongvolwassenen van verschillende afkomst worden middels story-telling gedeeld. Pharos adviseert en beantwoordt vragen van organisaties. Samenwerkingspartners Beyond Borders, NIDOS, Jeugdzorgaanbieders, ISK s, zelforganisaties. Looptijd Prioritaire thema s In het kennisdelingsprogramma zijn een aantal prioritaire thema s benoemd waaronder 15 Stichting Beyond Borders is een onafhankelijke belangenorganisatie die zich inzet voor een beter toekomstperspectief voor AMA's en ex-ama's ongeacht hun verblijfsstatus, zowel in Nederland als in de landen van herkomst. Zij ondersteunen, informeren en stimuleren de jongeren en betrokken instanties zodat de doelgroep zicht krijgt op een menswaardig bestaan waar ook ter wereld. 58

59 Seksuele en reproductieve gezondheid (SRG), mentale veerkracht, preventie van diabetes en gezonde levensstijl, veerkracht en gezondheid jeugd. Onderstaande activiteiten zijn daar niet in opgenomen. Opbrengsten ervan kunnen er wel in gebruikt worden. In drie regio s in Nederland worden kennisbijeenkomsten georganiseerd waar professionals en vrijwilligers samen met vluchtelingen(organisaties) vragen en behoeften uitwisselen en in kaart brengen wat beter zou kunnen op het terrein van SRG. Daarnaast zal gesproken worden over hoe samenwerking geïntensiveerd en verbeterd kan worden. Best practices over SRG, bijvoorbeeld uit grote steden die hier veel ervaring in hebben, worden overdraagbaar beschreven en digitaal beschikbaar gesteld ook ten gunste van het kennisdelingsprogramma. Vragen van landelijke partners en beroepsgroepen over SRG worden beantwoord en inzichten worden naar behoefte uitgewisseld. Pharos neemt deel aan het Platform Eer en Geweld en levert daar een actieve inbreng. De in Europees verband ontwikkelde Protect-vragenlijst voor vroegsignalering van Pharos is een korte vragenlijst (10 vragen) die professionals en non-professionals kunnen gebruiken. De vragenlijst helpt hen eenvoudig en snel in kaart te brengen welke vluchtelingen lijden aan posttraumatische klachten. Recent is deze vragenlijst in Duitsland onderzocht en als een valide instrument beoordeeld (aangeboden ter publicatie). Pharos zal na publicatie van het Duitse artikel dit instrument als interventie op laten nemen in de CGL database. Pharos ondersteunt en adviseert over de uitvoering van de Convenant GGZ t.b.v. de GGZ in de centrale opvang door actief deel te nemen in de stuurgroep. Pharos zal op verzoek van professionals trainingen en advies verzorgen over integraal samenwerken en netwerkontwikkeling in de wijk op het thema psychische gezondheid. Samenwerkingspartners Organisaties van/voor vluchtelingen, Rutgers, SANL, Platform Eer en Geweld. Fiom, Voorzorg, Moeders informeren moeders(mim), Verloskundige en kraamzorg, gemeenten, Movisie en lokale, regionale organisaties betrokken bij zorg, begeleiding en onderwijs aan vluchtelingen, GGZ. Looptijd Gewenste outcome Professionals en vrijwilligers werkzaam in de asielopvang, zorg en welzijn en gemeenten beschikken over praktisch toepasbare kennis over kwetsbare groepen asielzoekers en vluchtelingen en hun specifieke gezondheidsproblemen. Gezondheidsproblemen bij deze groepen worden bestreden middels preventie, vroegsignalering en passende zorg vanuit een integrale benadering. Meerjarendoel 2 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat asielzoekers en verblijfsgerechtigde vluchtelingen in zowel de centrale opvang als in de gemeenten, de mogelijkheid hebben actief en zinvol bezig te zijn in het kader van de handhaving van gezondheid. Strategie We gaan de succesvolle aanpak van Aan de slag! middels een programma opschalen van 2 naar 25 gemeenten. De aanpak is gericht op activering van asielzoekers en statushouders in de centrale opvang. Daarnaast gaan we 59

60 de aanpak van Aan de slag! verbreden naar statushouders die gehuisvest zijn in de gemeenten, te beginnen met een pilot in 2 gemeenten. Doelgroepen Asielzoekers & statushouders in de centrale opvang, vluchtelingen die in de gemeente wonen. Programma Aan de slag! Activering en gezondheid van asielzoekers en vluchtelingen Dit programma bestaat uit een tweetal projecten die hieronder afzonderlijk worden toegelicht. Een daarvan is gericht op asielzoekers en statushouders die in de centrale opvang verblijven, de ander op vluchtelingen die gehuisvest zijn in de gemeenten. 2.1 Opschalingstraject Aan de slag! In het najaar 2016 startte het opschalingstraject waarmee Pharos samen met vrijwilligerscentrales (of soortgelijke organisaties) en COA in een aantal gemeenten aan de slag is gegaan met het implementeren van de werkzame elementen uit de pilots die we in de voorafgaande jaren uitvoerden in Utrecht en Nijmegen. In 2017 breiden we het aantal gemeenten uit naar 25 gemeenten met opvanglocaties. Met dit impulstraject stimuleren we lokale samenwerking en ondersteunen we bij het inrichten van processen en het realiseren van draagvlak, zodat asielzoekers en statushouders die in de centrale opvang verblijven, actief meedoen aan vrijwilligerswerk in deze gemeenten. In 25 gemeenten worden lokaal processen ingericht en mogelijkheden gecreëerd waardoor asielzoekers en statushouders in de opvang vrijwilligerswerk uitvoeren bij maatschappelijke organisaties en burgerinitiatieven in die gemeenten. De Aan de slag! methodiek wordt als interventie beschreven en aangeboden aan de CGL database. Samenwerkingspartners Vrijwilligerscentrales of soortgelijke organisaties, asielzoekers, statushouders, maatschappelijke organisaties, burgerinitiatieven, gemeenten, COA, NOV, VluchtelingenWerk Nederland, VNG. Looptijd Pilots en verbreding Aan de slag! Vrijwilligerswerk voor vluchtelingen gehuisvest in de gemeente Pharos wil in 2017 de succesvolle aanpak Aan de slag! verbreden naar vluchtelingen die gehuisvest zijn in de gemeenten. Hiervoor wordt een nieuwe pilot opgestart die een jaar zal duren. We onderzoeken in 2 gemeenten met lokale samenwerkingspartners hoe de samenwerking en processen in te richten om vluchtelingen, die verspreid gehuisvest zijn in de gemeente, duurzaam te betrekken bij vrijwilligerswerk. De kennis en ervaring verspreiden we in 2018 in de 25 gemeenten waar we actief zijn voor bewoners in de opvang en naar 5 gemeenten die geen opvanglocatie hebben. De pilot Aan de slag wordt uitgevoerd in 2 gemeenten. 60

61 Kennis wordt vergaard over hoe vluchtelingen in de gemeenten duurzaam betrokken kunnen worden bij vrijwilligerswerk. Samenwerkingspartners Vrijwilligerscentrales, Vluchtelingenwerk, taalaanbieders, gemeenten, NOV. Looptijd 2017 tm Financiering Project 2.1 wordt uitgevoerd met financiering van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, het Oranje Fonds en Kansfonds Project 2.2 wordt uitgevoerd met de gewonnen gelden van de Helffer Kootkar prijs. Daarnaast wordt in beide projecten een deel van de VWS middelen ingezet. Outcome Asielzoekers en statushouders in de centrale opvang en vluchtelingen die in de gemeente wonen zijn actief en zinvol bezig in de gemeenten waar ze verblijven door lokaal vrijwilligerswerk te doen. Deze activering heeft een positief effect op hun gezondheid en welbevinden en bevordert de integratie. Lokale samenwerkingspartners weten hoe ze deze vorm van activering kunnen faciliteren. Meerjarendoel 3 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat gemeenten, professionals en vrijwilligers beschikken over heldere richtlijnen voor zorg, (psychosociale) begeleiding en opvang van zieke ongedocumenteerden en weten hoe zij dit vorm kunnen geven, ook bij terugkeertrajecten. Strategie Doelgroepen Ondersteunen van gemeenten, opvang- en zorgorganisaties (professionals en vrijwilligers) die betrokken zijn bij zieke ongedocumenteerden met kennis en advies. Faciliteren van het Landelijk informatie- en adviespunt Lampion. Organisaties die betrokken zijn bij terugkeer ondersteunen met kennis, advies en methodieken t.a.v. terugkeer en gezondheid. Gemeenten, professionals en vrijwilligers van opvangorganisaties, zorgorganisaties en organisaties die betrokken zijn bij terugkeer zoals Vluchtelingenwerk en IOM. 3.1 Gemeenten en zieke ongedocumenteerden Het uitblijven van een akkoord tussen rijksoverheid en gemeenten maakt het lastig vooruit te kijken hoe de zorg, opvang en begeleiding van uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerde vreemdelingen zich lokaal verder gaat ontwikkelen in Pharos zal in 2017 in overleg met partners (o.a. VNG, gemeenten, opvangorganisaties en zorgorganisaties) inventariseren wat op dat moment de behoefte aan ondersteuning en advies is. 61

62 Op basis van de inventarisatie wordt een bijeenkomst georganiseerd over zorg, (psychosociale) begeleiding en opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerde vreemdelingen met als doel kennis en good practices uit te wisselen. Pharos adviseert op verzoek van de VNG, gemeenten, opvangorganisaties en zorgorganisaties over zorg, (psychosociale) begeleiding en opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers, terugkeerders en ongedocumenteerde vreemdelingen. Samenwerkingspartners VNG, gemeenten, opvanginstellingen, DT&V, Lampion, Dokters van de Wereld, Rode Kruis. Looptijd Facilitering Landelijk informatie- en adviespunt Lampion. Lampion is een netwerkorganisatie waarin een aantal landelijke organisaties samenwerkt om Informatie en advies over zorg aan illegalen (ook ongedocumenteerden en niet toegelaten asielzoekers) te bundelen. Lampion wordt adequaat ondersteund door het voeren van het secretariaat en beheer van de website van Lampion. Samenwerkingspartners Lampion Defence for Children, Dokters van de Wereld, GGD Nederland, GGZ Nederland, Johannes Wier Stichting, KNCV Tuberculosefonds, Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Pharos, SOA Aids Nederland, VluchtelingenWerk Nederland, Rode Kruis Nederland (pilotproject). ZiN en KNMT zitten als waarnemers in de stuurgroep. Looptijd 2017 en verder Terugkeer en gezondheid De verwachting is dat terugkeer in 2017 een groter thema gaat worden als een deel van de asielzoekers die tijdens de verhoogde instroom binnen kwamen, definitief wordt afgewezen. Ook zijn er signalen (o.a. van IOM en VWN) dat het aantal vrijwillige terugkeerders sterk toeneemt i.v.m. de lange procedures. Een deel van de asielzoekers kan/wil de procedure niet afwachten in Nederland terwijl hun gezin elders in gevaar verkeert. Pharos beschikt over methodieken, kennis en deskundigheid t.a.v. terugkeer en gezondheid en zal deze beschikbaar stellen en waar nodig aanpassen voor vrijwilligers en professionals die betrokken zijn bij terugkeertrajecten. De Pharos methodiek Bewogen Terugkeer wordt i.s.m. VluchtelingenWerk Nederland geactualiseerd t.b.v. vrijwilligers en professionals van Vluchtelingenwerk die uitgeprocedeerde asielzoekers begeleiding bieden bij terugkeer. Er worden trainingen aan DT&V gegeven over psychosociale aspecten in de begeleiding van terugkeerders. Dit wordt gefinancierd door DT&V. 62

63 Pharos neemt deel aan en adviseert het Landelijk Platform Terugkeer. Samenwerkingspartners Landelijk Platform Terugkeer, DT&V, Vluchtelingenwerk, IOM, Beyond Borders. Looptijd Outcome Gemeenten, professionals en vrijwilligers zijn voorzien van kennis, advies en methoden en weten hoe ze de zorg, begeleiding en opvang van zieke ongedocumenteerden of terugkeerders kunnen organiseren. 4. Actuele zaken en beleidsadvisering Beleidsadvies en -ondersteuning wordt geboden aan overheids(gelieerde)instanties en professionals over actuele ontwikkelingen door schriftelijke en mondelinge overdracht van kennis en signalen. Er wordt bijgedragen aan effectieve verspreiding van informatie en kennis door deelname aan verschillende overleggen en platforms, ook internationaal. Gevraagd en ongevraagd advies wordt gegeven aan diverse partijen, zoals aan de ministeries Veiligheid en Justitie, Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Volksgezondheid, Welzijn en Sport, partijen in keten, zorgaanbieders. Extern gefinancierde projecten Amsterdam Intervisiebijeenkomsten en casuïstiek besprekingen t.b.v. casemanagers van de Dienst WPI (Werk, Participatie en Inkomen) gemeente Amsterdam. Dit draagt bij aan verbetering van de interne samenwerking en zorgverwijzingen en versterking van begeleidings- en ondersteunende competenties van Casemanagers. Dit leidt tot een meer integrale werkwijze van de gemeente Amsterdam rond nieuwkomers. Rotterdam Pharos ontwikkelt t.b.v. het ondersteuningsprogramma ( ) van Stichting Nieuw Thuis Rotterdam voor 100 Syrische vluchtelingengezinnen een trainingsprogramma en een wijkgerichte sociale kaart voor de begeleiders van de Syrische gezinnen. De stichting, een nieuw programma onder auspiciën van De Verre Bergen, heeft het op zich genomen om naast het verstrekken van woningen aan 100 Syrische vluchtelingengezinnen, hun begeleiders te laten trainen door Pharos op enkele belangrijke gezondheid- en welzijnsthema s. Totaal aantal uren meerjarenprogramma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Uren VWS Uren derden Totaal aantal uren

64 64

65 8 Participatie en eigen regie Meerjarenprogramma Inleiding Het programma Participatie en eigen regie (PER) wil de participatie en eigen rol van laagopgeleiden en migranten in het zorgstelsel en bij het terugdringen van gezondheidsachterstanden versterken. Dit sluit aan bij het beleid van VWS dat erop gericht is de positie, zelfsturing en eigen regie van de patiënt te versterken en bij de ambitie van het Nationaal programma Alles is gezondheid om de gezondheidsverschillen in Nederland aanzienlijk te reduceren. We weten inmiddels dat dat alleen lukt als burgers/patiënten in dit proces een actieve rol vervullen, de hoofdrol zelfs. Bewoner in de hoofdrol: burgerparticipatie en gezondheid Via het stimuleringsprogramma Gezond in ondersteunt en adviseert Pharos samen met Platform31 gedurende vier jaar gemeenten bij de lokale aanpak van gezondheidsachterstanden. Het programma PER werkt de komende jaren nauw samen met dat programma en levert kennis die daarbinnen praktisch inzetbaar is. Het gaat daarbij vooral om kennis over de wijze waarop laagopgeleiden en migranten bij de bestrijding van gezondheidsachterstanden betrokken kunnen worden. Het programma maakt in het project Bewoner in de Hoofdrol goede en succesvolle voorbeelden uit binnen- en buitenland inzichtelijk, zodat gemeenten en lokale partijen er hun voordeel mee kunnen doen. De voorbeelden die eruit springen, laten we zien in zogenaamde parelpublicaties. Daarbij laten we de bewoner zelf ook aan het woord. ehealth4all & toegankelijke informatie Toegankelijk voorlichtingsmateriaal en begrijpelijke informatie over gezondheidszorg is belangrijk voor bewoners om zoveel mogelijk regie te houden over de eigen gezondheid en gemotiveerd keuzes te kunnen maken binnen het systeem van preventie, zorg en ondersteuning. VWS wil ehealth inzetten om te komen tot meer zelfredzaamheid, zelfregie en zelfzorg van patiënten. De ambities van VWS zijn groot: in 2019 moet 80% van de chronisch zieken toegang hebben tot apps, 75% moet zelfstandig metingen kunnen uitvoeren en alle Nederlanders moeten via beeld met de zorgverlener kunnen communiceren. Uit de ehealthmonitor 2015 (NICTIZ) blijkt dat er nog een lange weg te gaan is om deze doelstellingen te halen. De meeste ehealth toepassingen houden er nauwelijks of geen rekening mee dat een grote groep mensen beperkte gezondheidsvaardigheden heeft, laaggeletterd of anderstalig is. Juist voor deze groepen kan ehealth veel bieden: gebruik van beeld en geluid, thuis informatie nogmaals doornemen met naasten, etc. Pharos levert een bijdrage aan de ambities van VWS door toe te werken naar inclusive design. Hiermee wordt ehealth voor alle mensen toegankelijk. Om de meerwaarde van ehealth optimaal en duurzaam te benutten moeten zorgverleners en ehealth ontwikkelaars vanaf de start van de ontwikkeling van toepassingen samen optrekken met ook laagopgeleide en migranten patiënten/cliënten. Dan ontstaan producten waarvan iedereen 65

66 effectief gebruik kan maken. Het is belangrijk hier nu aandacht voor te vragen en mee aan de slag te gaan: we moeten voorkomen dat de achterstanden van laagopgeleiden en migranten alleen maar groter worden door ehealth. Pharos heeft de handschoen opgepakt, agendeert dit thema en brengt partijen bij elkaar. We ontwikkelen in 2017 kwaliteitscriteria en een stappenplan voor het ontwikkelen van toegankelijke ehealthtoepassingen ten behoeve van ontwikkelaars (uit ICT en Zorg). Ook werken we met diverse partners mee aan de (door)ontwikkeling van 10 ehealthtoepassingen. Patiënten- en cliëntenparticipatie Pharos werkt ook in 2017 verder aan draagvlak voor een grotere vertegenwoordiging van migranten en laagopgeleiden in patiëntenorganisaties en cliënten-/patiëntenraden. Dit soort participatie is niet voor iedereen eenvoudig of vanzelfsprekend. Zorgorganisaties en patiënten- en cliëntenraden vragen steeds vaker hoe ze de mening van migranten over de (kwaliteit van) zorg en dienstverlening in hun organisatie toch kunnen achterhalen. We spelen op deze vraag in door organisaties te adviseren over en begeleiden bij het inzetten van andere vormen van participatie die beter passen bij migranten en laagopgeleiden (bv. via quick polls en social media). Empowerment migranten door voorlichting over aandoeningen/behandelingen Bij migranten rust, op bepaalde aandoeningen, behandelingen en psychische problematiek, nog een taboe. Dit is bijvoorbeeld het geval bij dementie en palliatieve zorg. Het taboe en de cultureel bepaalde verwachtingen rond zorg voor je ouders maken dat patiënten vaak laat (of niet) in aanraking komen met professionele zorg. Daarnaast raakt de mantelzorger vaak overbelast. Pharos heeft veel ervaring in het organiseren van voorlichtingen aan laagopgeleiden, migranten en hun naasten. De voorlichtingen dragen bij aan empowerment van patiënten in de zin van de regie nemen over de zorg die zij zelf of hun naaste nodig hebben. Zij kunnen dan beter onderbouwde beslissingen nemen over bijvoorbeeld het inschakelen van professionele zorg of over het inzetten van palliatieve zorg. In 2017 loopt het ZonMw project In gesprek over leven en dood over palliatieve zorg door en verzorgt Pharos trainingen en voorlichtingen over palliatieve zorg voor en door migranten. Pharos gaat in 2017 ook voorlichtingen over geboortezorg organiseren volgens hetzelfde beproefde principe. Uit de Kennissynthese blijkt dat migranten en vluchtelingen aanzienlijk minder gebruik maken van (1 e lijns) verloskundige zorg: zij kennen de rol van de verloskundige in het Nederlandse zorgsysteem niet en gaan er pas in een vergevorderd stadium van de zwangerschap of helemaal niet naar toe. De uitkomsten van zorg bij deze groepen blijven achter bij andere groepen. Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden 1,3 miljoen mensen (van18-65 jaar) in Nederland hebben zo veel moeite met lezen en schrijven dat het direct gevolgen heeft voor hun gezondheid. Laaggeletterdheid kost de samenleving jaarlijks 556 miljoen euro waarvan 127 miljoen euro uitgegeven wordt aan gezondheidszorg. Onderzoek van het NIVEL wijst uit dat taalvaardige mensen zich gezonder voelen en ook beter voor zichzelf kunnen zorgen en sociaal actiever zijn. Van de bevolking beschikt 29% over geringe gezondheidsvaardigheden en heeft dus onvoldoende vaardigheden om mondelinge en schriftelijke informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen en te gebruiken. Laagopgeleiden, ouderen en migranten zijn sterk vertegenwoordigd binnen deze groepen. De incidentie van ziekten zoals astma, diabetes, kanker, hartinfarcten en van psychische problemen, is bij hen beduidend hoger dan bij andere bevolkingsgroepen. Gezondheidsvaardigheden blijken de belangrijkste voorspeller van gezondheid. Pharos is de trekker van de Alliantie Gezondheidsvaardigheden dat een platform biedt om het onderwerp krachtig te agenderen, kennis uit te wisselen, samenwerkingspartners te vinden en ontwikkelde instrumenten, methodieken en producten te delen (zie ook programma Preventie & Zorg). 66

67 Meerjarendoelen Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat: 1. (inter)nationale goede voorbeelden van het actief betrekken van laagopgeleiden en migranten bij het terugdringen van gezondheidsachterstanden in kaart gebracht zijn, toegankelijk gemaakt, actief verspreid en up-to-date beschikbaar. Daarnaast zijn gemeenten en andere partijen ondersteund bij het betrekken van bewoners bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. 2. inclusive design de norm wordt voor ICT ontwikkelaars en innovators. Het programma draagt bij aan een substantiële toename van apps, websites en andere ehealth toepassingen die ook geschikt zijn voor laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten. 3. algemene informatie over preventie, zorg en ondersteuning ook voor laaggeletterden, laagopgeleiden en migranten toegankelijk en beschikbaar is. 4. laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten op een passende manier kunnen participeren in landelijke patiëntenorganisaties en cliënten-/patiëntenraden van zorgorganisaties. In 2018 zijn 50 patiëntenorganisaties intensief begeleid en gecoacht in dit proces en voor alle organisaties is informatie aantrekkelijk en toegankelijk gemaakt. 5. het (informatie)materiaal en de communicatievaardigheden van professionals ook aansluiten op laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. En dat bestaande geschikte materialen op grote schaal gebruikt worden in zorg en preventie. 1. Bewoner in de hoofdrol Meerjarendoel 1 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat (inter)nationale goede voorbeelden van het actief betrekken van laagopgeleiden en migranten bij het terugdringen van gezondheidsachterstanden in kaart gebracht zijn, toegankelijk gemaakt, actief verspreid en up-to-date beschikbaar zijn. Daarnaast zijn gemeenten en andere partijen ondersteund bij het betrekken van bewoners bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. Strategie Gemeentes, wijkteams en sociaal ondernemers/dienstverleners inspireren met goede voorbeelden waarbij bewoners een hoofdrol spelen. In nauwe samenwerking met Gezond in benaderen we deze partijen actief met ons trainingsaanbod. Doelgroepen Inwoners, lokale beleidsambtenaren, professionals in zorg en welzijn (bv. in wijkteams), sociaal ondernemers/dienstverleners, thema-instituten. Tien inspirerende voorbeelden waarin laagopgeleide en migrantenbewoners lokaal een actieve(re) rol hadden in het terugdringen van gezondheidsachterstanden (bijvoorbeeld bewonersinitiatieven) worden op een aansprekende manier in beeld gebracht in vijf parelpublicaties. Daarbij maken we gebruik van het in 2016 opgebouwde netwerk van inwoners. Het opnieuw aangevulde overzicht van goede voorbeelden en succesvolle initiatieven uit binnen- en buitenland, wordt gedeeld met gemeenten via het stimuleringsprogramma Gezond in, CGL en andere informatiekanalen die door gemeenten worden benut Verspreiding van goede voorbeelden en de inzet van het bewonerspanel vinden plaats met VWS financiering. Begeleiding, ondersteuning en trainingen worden betaald door de opdrachtgevers. 67

68 Samenwerkingspartners Experts op de diverse themagebieden, kenniscentra en thema instituten, universiteiten (AMC), CGL, gemeenten, inwoners, zorg/welzijnsorganisaties, Landelijk Steunpunt Actieve bewoners (LSA). Looptijd Gewenste outcome Goede voorbeelden zijn jaarlijks geactualiseerd en beschikbaar voor gemeentes. Gemeentes maken gebruik van de bouwstenen/succesfactoren uit Bewoners in de hoofdrol bij de aanpak van gezondheidsachterstanden. 2. ehealth Meerjarendoel 2 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat inclusive design de norm wordt voor ICT ontwikkelaars en innovators. Het programma draagt bij aan een substantiële toename van apps, websites en andere ehealth toepassingen die ook geschikt zijn voor laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten. Strategie Ontwikkelaars informeren over hoe een ehealth toepassing die werkt voor iedereen tot stand kan komen en delen van goede voorbeelden op dit gebied. Doelgroepen Gebruikers, ontwikkelaars van ehealthtoepassingen (zorg en ICT), innovators uit bedrijfsleven en onderwijs, (lokale) overheid. Pharos ontwikkelt een stappenplan en kwaliteitscriteria op het gebied van tekst, beeld en gebruikersvriendelijkheid voor ontwikkelaars (uit de zorg en uit de ICT) van ehealthtoepassingen opdat deze goed werken voor iederéén. Het Pharos-netwerk wordt versterkt en uitgebreid. Er wordt een Nederlands netwerk van ehealth ontwikkelaars uit het MKB opgebouwd waarbij een verbinding met de Alliantie Gezondheidsvaardigheden wordt gelegd. Daarnaast werken we samen met onze internationale samenwerkingspartners in de VS en met EuroHealthNet. Tijdens de Nederlandse ehealthweek wordt de winnaar van de Pharos-prijsvraag het beste idee voor een app die werkt voor iedereen bekend gemaakt. Pharos adviseert de winnaar bij de ontwikkeling van de app. Pharos ontwikkelt een training Hoe maak ik een app die geschikt is voor laaggeletterden en laagopgeleiden? ten behoeve van ehealth ontwikkelaars & zorg/hulpverleners. Op basis van een eerste pilot wordt de training waar relevant bijgesteld. Tevens wordt een plan opgesteld voor verdere uitrol van de training in

69 Samen met Gezond in wordt een workshop over ehealth & gemeenten verzorgd. Daarnaast wordt een internationale bijeenkomst georganiseerd over ehealth gebruik onder laagopgeleiden. Samenwerkingspartners Trimbos, NICTIZ, GGD GHOR Nederland, Eaglescience, ZeroDivide, Riveted Partners, EurohealthNet, MKB partijen, Economic Board Utrecht, Media & Gezondheid, TNO, Nedtalk Nederland, Alliantie Gezondheidsvaardigheden. Looptijd Gewenste outcome De toegevoegde waarde van ehealth toepassingen waar iedereen mee uit de voeten kan, is bekend bij zorgprofessionals en ontwikkelaars van de toepassingen. Laagopgeleiden en migranten zijn beduidend vaker betrokken bij de ontwikkeling van ehealth toepassingen en ook de toename van apps die geschikt zijn voor iedereen is beduidend. 3. Toegankelijke informatie Meerjarendoel 3 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat algemene informatie over gezondheid en zorg ook voor laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten toegankelijk en beschikbaar is. Strategie Actief samenwerken met aanbieders van algemene informatie over gezondheidszorg en daarbij optrekken met partijen als de Patiëntenfederatie Nederland. Pharos biedt praktische ondersteuning en advies over aanpassing van of opstellen van informatie en betrekt laagopgeleiden en migranten bij het tussentijds testen van de informatie op toegankelijkheid en begrijpelijkheid. Doelgroepen Gebruikers van informatiebronnen, patiëntenverenigingen, beroeps- en brancheorganisaties, gemeentes, migrantenorganisaties, zorgorganisaties uit 1 e en 2 e lijn, organisaties in maatschappelijk domein. Toegankelijke basisinformatie Pharos maakt een toegankelijkheidsanalyse en een checklist met punten waaraan informatie over gezondheid(szorg) moet voldoen om ook voor laagopgeleiden en migranten toegankelijk en bruikbaar te zijn. De checklist wordt aangeboden aan de CGL database. Drie aanbieders van algemene voorlichting bijvoorbeeld (digitale) informatie over de Nederlandse gezondheidszorg, gezondheid en zelfzorg, worden geadviseerd over de toegankelijkheid van de informatie die zij bieden en er worden verbeteringen doorgevoerd. Met drie nieuwe patiëntenverenigingen/beroepsorganisaties wordt gewerkt aan de toegankelijkheid en begrijpelijkheid van de informatie die zij verstrekken ten behoeve van patiënten. We zoeken hiervoor de samenwerking met de Patiëntenfederatie Nederland. 69

70 We testen in afstemming met Gezond in in 4 gemeentes hun (digitale) diensten op toegankelijkheid en begrijpelijkheid van informatie m.b.t het zorg- en ondersteuningsaanbod en/of we adviseren deze 4 gemeentes hierover. Voorlichting aan migranten over aandoeningen/behandelingen Pharos organiseert een training voor sleutelfiguren (train-the-trainer) en 20 voorlichtingen over palliatieve zorg voor migranten (toegekend ZonMw project In gesprek over leven en dood ). Pharos organiseert een ronde tafel bijeenkomst met migrantenvoorlichtingsorganisaties om met hen vast te stellen wat nodig is om tot een duurzaam aanbod van de verschillende voorlichtingen (inclusief kanker) te komen. Samenwerkingspartners Migrantenzelforganisaties (SGAN, SVG, SIGN, De Bloem), Consortium Propallia LUMC, Hogeschool Arnhem/Nijmegen, PALHag, ROC Midden NL, NOOM, NHG, AMC Alzheimer Nederland, Deltaplan Dementie, Patiëntenfederatie Nederland, NOOM en andere zelforganisaties, Health Visions, ziekenhuizen, patiëntenverenigingen, beroepsorganisaties. Looptijd Gewenste outcome Toegankelijke basisinformatie. Laagopgeleiden en migranten kunnen zelf informatie vinden over gezondheidszorg, gezondheid en zelfzorg en deze gebruiken en toepassen. Gewenste outcome Voorlichting aan migranten over aandoeningen/behandelingen De voorlichtingen over moeilijke of gevoelige onderwerpen bereiken laagopgeleiden en migranten beter. Het onderlinge gesprek over deze onderwerpen komt op gang Zij zijn hierdoor beter in staat om een onderbouwde beslissing te nemen en tijdig reguliere ondersteuning en zorg in te schakelen of aan hun eigen gezondheid te werken. 4. Patiënten- & cliëntenparticipatie Meerjarendoel 4 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten op een passende manier kunnen participeren in landelijke patiëntenorganisaties en cliënten- /patiëntenraden van zorgorganisaties. In 2018 zijn 50 patiëntenorganisaties begeleid en gecoacht in dit proces en voor alle organisaties is informatie aantrekkelijk en toegankelijk gemaakt. Strategie Gerichte samenwerking met patiënten- en cliëntenorganisaties en raden. Informeren, coachen en vragen beantwoorden. Informatieve en prikkelende bijeenkomsten verzorgen voor cliënten-/patiëntenraden om bewustzijn van het belang van de stem van migranten en laagopgeleiden te vergroten. Doelgroepen Patiënten en cliënten, patiënten- en cliëntenraden, patiënten- en cliëntenorganisaties, bestuurders van zorgorganisaties, migrantenorganisaties. 70

71 We brengen via (beeld)verhalen van drie inspirerende voorbeelden de toegevoegde waarde van migranten of laagopgeleiden en hun persoonlijke ervaringen met deelname aan een cliëntenraad voor het voetlicht. In lijn met de trajecten in voorgaande jaren, worden vijf (nieuwe) patiëntenorganisaties en tien cliëntenraden geadviseerd en gecoacht over de participatie van laagopgeleiden en migranten binnen hun organisaties. Een advieslijst over do s en don ts van participatie van laagopgeleiden en migranten wordt opgesteld en we bieden hem aan bij de CGL database. Samen met LOC en LSR geven we twee keer een verdiepende training om de toegang van laagopgeleiden en migranten tot cliënten- en patiëntenraden te verbeteren. Ten behoeve van de leden organiseert Pharos daarnaast met LOC en LSR een oriënterende bijeenkomst over de participatie van laagopgeleiden en migranten. Een artikel wordt gepubliceerd over het werven en betrekken van migranten om de toegang tot cliëntenen patiëntenraden te verbeteren en Pharos levert op een congres/conferentie over dat thema een inhoudelijke bijdrage. Samenwerkingspartners Zorgbelang Nederland, regionale Zorgbelangen, IederIn, lokale patiëntenplatforms, LSR, LOC, Patiëntenfederatie Nederland, Per Saldo, patiëntenorganisaties, cliëntenorganisaties, Actiz, zorginstellingen, migrantenorganisaties. Looptijd Gewenste outcome 50 patiëntenorganisaties en cliëntenraden zijn zich bewust van het feit dat de stem van de laagopgeleiden en migranten vaak niet gehoord wordt in hun organisaties. Zij weten hoe zij dat kunnen verbeteren en op welke manieren zij de betrokkenheid van deze groepen kunnen organiseren. Met de input van laagopgeleiden en migranten kunnen zij aan de slag gaan om de kwaliteit van hun zorg verder te verbeteren. 5. Laaggeletterdheid & gezondheidsvaardigheden (LG/GV) Meerjarendoel 5 Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat het (informatie)materiaal en de communicatievaardigheden van professionals ook aansluiten op laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. En dat bestaande geschikte materialen op grote schaal gebruikt worden in zorg en preventie. Strategie Agenderen van het belang van het thema (o.a. via de Alliantie Gezondheidsvaardigheden). Ontwikkelen van eenvoudig materiaal, trainen van professionals en stimuleren en ondersteunen van organisaties om hun communicatie zelf structureel aan te passen. Wetenschappelijk onderbouwen van kennis over begrijpelijk materiaal o.a. door gebruik te maken van internationale inzichten. 71

72 Doelgroepen Laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden, professionals in zorg en welzijn (o.a. in wijkteams), sociaal ondernemers/dienstverleners, (lokale) overheid, overheidsinstellingen (zoals UWV), kennisinstituten, communicatie-afdelingen. Pharos brengt al het goed toegankelijke materiaal (zoals filmpjes en beeldmateriaal) samen op een overzichtelijke pagina op de Pharos website en houdt dit overzicht up-to-date. Deze pagina kan direct gebruikt worden door professionals uit de zorg en uit het gemeentelijk domein. Ook huisarts-migrant.nl of opvoeden.nl kunnen hier gebruik van maken. De materialen zijn, voor zover van toepassing, ingediend bij de CGL-database. Het aanbod wordt actief onder de aandacht gebracht van professionals zoals praktijkondersteuners, verpleegkundigen, verloskundigen, diëtisten en professionals in het gemeentelijk domein. In 2017 vullen we het bestaande schriftelijke materiaal aan met een voice-over en plaatsen het op YouTube. Hiermee vergroten we het bereik van onze materialen. Een gratis toegankelijke e-learning over communicatie met mensen die laaggeletterd zijn of beperkte gezondheidsvaardigheden hebben wordt gemaakt voor professionals in zorg, preventie en welzijn. We onderzoeken of en hoe de in de VS ontwikkelde methodiek PEMAT (een gevalideerd screeningsinstrument waarmee materiaal beoordeeld kan worden op begrijpelijkheid voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden)) ook in Nederland te gebruiken is. Pharos trekt de Alliantie Gezondheidsvaardigheden. We agenderen Zorg op maat voor patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden bij ziekenhuizen. In 2017 ondersteunen we twee ziekenhuizen met instrumenten zoals goede voorbeelden en een toolkit, om een gezondheidsvaardige organisatie te worden, zowel op beleidsniveau als op het niveau van professionals en patiëntenparticipatie. De in 2016 gestarte pilot in Nijmegen rond de aanpak van gezondheidsachterstanden in combinatie met de aanpak van laaggeletterdheid loopt door in De geleerde lessen vormen input voor het kennisdossier Laaggeletterdheid van Gezondin Pharos streeft ernaar dat organisaties zelf bij de ontwikkeling van materiaal rekening houden met laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden. In 2016 is hiertoe een handleiding ontwikkeld die in 2017 wordt verspreid en hen daarbij ondersteund. In 2017 ontwikkelt Pharos: o Helder voorlichtingsmateriaal over depressie* (toegekende SAG subsidie met cofinanciering uit VWS middelen). Looptijd o Vijf beeldverhalen over o.a. de thema s opvoedondersteuning en overgewicht (zie programma Gezond Opgroeien). o Eenvoudig voorlichtingsmateriaal over het bevolkingsonderzoek borstkanker. o Pharos onderzoekt in 2017 of en op welke wijze het ontwikkelde beeldmateriaal over het versterken van zelfzorg bij laagopgeleide diabetespatiënten ( Ik heb diabetes, wat kan ik doen? ) benut kan worden als lesmateriaal in het taalonderwijs aan laaggeletterden. Samenwerkingspartners Stichting Lezen & Schrijven en overige partners in de Alliantie Gezondheidsvaardigheden, Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN), Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP), NHG, gezondheidscentra, zorgcentra, RIVM, CGL, GGD en, migrantenorganisaties, CBO, TNO, Vilans, patiëntenorganisaties, academische werkplaatsen, ROC s, taalhuizen, ziekenhuizen Universiteit Maastricht, Faculty of Health, Medicine and Life Sciences, Jany Rademakers (bijzonder hoogleraar Gezondheidsvaardigheden en patiëntenparticipatie ) en AHRQ (Agency for Healthcare Research and Quality, ontwikkelaar van PEMAT). 72

73 Looptijd Gewenste outcome De Pharos-instrumenten zijn bekend onder en worden gebruikt door de professionals voor wie ze gemaakt zijn. Daar waar we de views en downloads kunnen monitoren sturen we op een toename van minimaal 20%. (Deels) Extern gefinancierde projecten ehealth4all Pharos is, met partners, betrokken bij het doorontwikkelen van 10 ehealth toepassingen, waaronder Samen Starten, Health Communicator, GGD Appstore, de winnaar van de prijsvraag voor de beste App voor iederéén en Begrijp je Lichaam. Pharos ontwikkelt samen met o.a. MEE, Trimbos en een zorgorganisatie een app op het gebied van Stoppen met Roken gericht op kansarme gezinnen. Bewoner in de hoofdrol Er wordt een set van werkvormen (toolkit) ontwikkeld ten behoeve van gemeenten, die zij kunnen inzetten bij het betrekken van bewoners bij hun integrale aanpak van gezondheidsachterstanden. Hierbij werken we samen met Gezondin Pharos adviseert en/of ondersteunt gemeentes over hoe zij laagopgeleiden en migranten kunnen bereiken en betrekken bij de aanpak gezondheidsachterstanden. Op vraag van gemeentes, welzijnsorganisaties en wijkteams worden trainingen verzorgd over hoe bewoners bij gezondheidsachterstanden betrokken kunnen worden. Toegankelijke basisinformatie Pharos werkt met twee ziekenhuizen samen aan toegankelijke informatie voor patiënten over medische behandelingen en het bijbehorende zorgproces. Voorlichting aan migranten over aandoeningen Pharos organiseert trainingen en voorlichtingen over dementie aan migranten (en mantelzorgers) en over geboortezorg door voorlichters uit eigen kring (looptijd ). Pharos werkt samen met migrantenorganisaties en één of twee regionale uitvoerders van het bevolkingsonderzoek aan vergroting deelname migranten en laagopgeleiden aan bevolkingsonderzoeken (darmkanker -> voorlichtingen, toegankelijke informatie). Looptijd Patiënten- en cliëntenparticipatie Samen met twee zorgorganisaties/ziekenhuizen zetten we ons in voor de versteviging van patiënten/cliëntenparticipatie door laagopgeleiden en migranten in die organisaties. Totaal aantal uren meerjarenprogramma Participatie en eigen regie Uren VWS Uren derden 640 Totaal aantal uren

74 74

75 9 Vrouwelijke genitale verminking Meerjarenprogramma Inleiding In Nederland zijn we vanaf de jaren negentig geconfronteerd met besneden meisjes en vrouwen door migratie van vrouwen uit landen waar vrouwelijke genitale verminking (VGV) een gangbaar gebruik is. Pharos zet zich in voor de preventie van VGV, naast andere organisaties zoals de Federatie Somalische associaties Nederland (FSAN), Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON), GGD GHOR Nederland, Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Veilig Thuis en uiteraard het ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en van Justitie. Zij zijn de belangrijkste samenwerkingspartners voor dit programma. De regie van het beleid ter bestrijding van VGV is in handen van het ministerie van VWS. Doel van het landelijk beleid is het voorkómen van alle vormen van VGV bij in Nederland woonachtige meisjes en daarnaast het leveren van goede zorg aan vrouwen die reeds besneden zijn. Alle vormen van VGV zijn in Nederland verboden en strafbaar: zero tolerance. Basistaken programma VGV In 2017 zal Pharos net als in voorgaande jaren een groot aantal basistaken uitvoeren die in overleg met de ketenpartners zijn belegd bij Pharos. Dit betreft onder andere de jaarlijkse scholing voor aandachtsfunctionarissen van JGZ en Veilig Thuis, het (mede) evalueren en actualiseren van richtlijnen en protocollen met betrekking tot VGV, het organiseren en trekken van een aantal landelijke bijeenkomsten waarin ketenpartners bijeenkomen ter bestendiging en versterking van de Nederlandse ketenaanpak en het nationaal en internationaal adviseren van (lokale) overheden en organisaties. Daarnaast kiest Pharos na raadpleging van ketenpartners jaarlijks een aantal aandachtspunten ter bevordering van het realiseren van de meerjarendoelen. Deze keuzes worden voor een groot deel geleid door de actualiteit. Preventie VGV bij nieuwe vluchtelingen Pharos stelde in 2016 op verzoek van VWS de kennissynthese samen Gezondheid van nieuwkomende vluchtelingen en indicaties voor zorg, preventie en ondersteuning. Met name onder de groep Eritreeërs verwachten we een hoge prevalentie van VGV en daarmee een indicatie voor een verhoogde zorgvraag en alertheid op preventie van VGV onder de (toekomstige) dochters. Ook zijn er zorgen rondom de reproductieve gezondheid van jonge Eritrese vrouwen. In 2017 willen we samen met Eritrese sleutelpersonen, jongvolwassenen en organisaties als Sense aansluitende voorlichting over reproductieve gezondheid (waaronder VGV) voor deze groep ontwikkelen en implementeren. Daarbij wordt nadrukkelijk rekening gehouden met de rol van mannen, de invloed van laaggeletterdheid en signalen dat er een kloof is tussen de oudere sleutelpersonen en de relatief jonge groep vluchtelingen die nu naar Nederland komt. Nieuwe actiepunten VWS en prevalentiestudie In februari 2016 is heeft het Tweede Kamerlid Marith Volp een actieplan ingediend met elf actiepunten ter preventie van VGV. Ze bepleit onder andere dat gemeenten meer regie moeten nemen in de preventie van VGV. Ten tijden van het schrijven van dit jaarplan is nog niet bekend welke actiepunten de staatssecretaris van 75

76 VWS zal omarmen en welke rol Pharos zal krijgen in de uitvoering van de actiepunten. Tot de mogelijkheden behoort dat Pharos op verzoek van VWS al in 2017 zal starten met de aangekondigde herhaling van de prevalentie- en incidentiestudie die in 2013 is uitgevoerd. Daarbij zal het functioneren van de ketenaanpak en de ketenpartners speciaal onderwerp van onderzoek zijn. Qua methodiek van onderzoek zal Pharos zoveel mogelijk aansluiten bij Europese methodiekbeschrijving voor prevalentie- en incidentiestudie zodat we in Europa toewerken naar onderling vergelijkbare gegevens. Ondersteunend materiaal voor sleutelpersonen Sleutelpersonen nemen een cruciale rol in de preventie van VGV en de toeleiding naar zorg van vrouwen die al besneden zijn. In 2016 heeft Pharos in samenwerking met FSAN ter ondersteuning van het werk van sleutelpersonen gewerkt aan een draaiboek voor individuele en groepsvoorlichtingen. Hierin is rekening gehouden met mogelijk laaggeletterdheid en het taalniveau van sleutelpersonen. In 2017 willen we ondersteunende visuele materialen ontwikkelen die sleutelpersonen kunnen inzetten in hun voorlichting aan gemeenschappen. Zowel in het draaiboek als in de ondersteunende materialen wordt er rekening mee gehouden dat sleutelpersonen naast VGV ook bevraagd worden door de doelgroep op thema s gelinkt aan reproductieve gezondheid. Zorg Implementatie multidisciplinaire richtlijn zorg aan besneden vrouwen In 2017 zal Pharos samen met medische beroepsorganisaties waaronder de NVOG en de KNOV een multidisciplinaire richtlijn afronden waarin beschreven staat waaraan zorg aan vrouwen met VGV moet voldoen. In 2017 zal Pharos in overleg met de medische beroepsorganisaties aandacht besteden aan de implementatie van deze richtlijn, onder andere door de organisatie van een symposium. Deze richtlijn zal ook uitgangspunt zijn in gesprekken met beroepsopleidingen voor zorgprofessionals. Kennis (Inter)nationale kennisdeling en zero tolerance day Op Europees niveau is Pharos sinds 2016 partner van het Europese netwerk ENDFGM waarin 16 organisaties van 11 lidstaten zijn vertegenwoordigd. Via dit netwerk heeft Pharos een inbreng op het Europees beleid ten opzichte van Gender Based Violence in het algemeen en VGV in het bijzonder. De netwerkbijeenkomsten zijn een belangrijk podium voor uitwisseling en het bevorderen van internationale samenwerking en kennisdeling op het gebied van VGV. Op nationaal niveau organiseert en trekt Pharos verschillende netwerkoverleggen ter waarin de ketenaanpak onderwerp van discussie en aanscherping is, waaronder het landelijk overleg preventie VGV, de adviescommissie van het handelingsprotocol en de beheergroep van de landenlijst. Pharos zal in 2017 namens het platform 6/2 trekker zijn van de jaarlijkse Zero Tolerance Day tegen vrouwelijke genitale verminking. Meerjarendoelen Het programma zal de komende jaren haar kennis en expertise inzetten om te stimuleren dat: 1. Preventie VGV: meisjes die opgroeien in Nederland geen risico meer lopen besneden te worden, doordat: de preventieve aanpak die in Nederland succesvol is gebleken, geborgd is en dat alle relevante partijen daarin hun rol vervullen. de preventieve aanpak voortdurend aangescherpt en geactualiseerd wordt. het bereik van de preventieve aanpak in Nederland is vergroot waardoor ook nieuwe groepen worden bereikt. 2. Zorg na VGV: vrouwen die besneden zijn de zorg ontvangen die zij nodig hebben doordat: de zorg zowel inhoudelijk als organisatorisch verder is ontwikkeld. 76

77 huidige en toekomstige professionals en organisaties toegerust zijn en blijven om deze vrouwen de zorg te kunnen bieden die zij nodig hebben. vrouwen die besneden zijn over voldoende informatie beschikken over toegang tot adequate zorg. 3. Verzamelen, produceren en verspreiden kennis: kennis, informatie en advies over VGV landelijk, via het Focal Point, toegankelijk is voor iedereen die deze behoeft, in Nederland en internationaal. Meerjarendoel 1 Preventie VGV Kennis en expertise inzetten om te stimuleren dat meisjes in Nederland geen risico meer lopen om besneden te worden. Strategie Dit doen we door samen met relevante partners het beleid, protocollen en de preventieve aanpak voor (specifieke) doelgroepen te evalueren, bij te stellen en te verspreiden. Dit gebeurt onder andere tijdens trainingen en bijeenkomsten die we organiseren voor professionals en sleutelpersonen met een preventieve taak. Doelgroepen Professionals met een preventieve taak (aandachtsfunctionarissen JGZ, Veilig Thuis, Verloskundigen, etc.) en sleutelpersonen Deze resultaten horen bij jaarlijks terugkerende activiteiten die in overleg met de ketenpartners bij Pharos zijn belegd. Professionals Om de aandachtsfunctionarissen (AF) van alle Veilig Thuis locaties toegerust te houden voor hun rol in de preventie van VGV, worden zij jaarlijks op een landelijke bijeenkomst en via digitale uitwisseling van actuele informatie over VGV voorzien. De AF s van Veilig Thuis hebben samen met vertegenwoordigers uit de juridische keten (OM, politie, Raad voor de Kinderbescherming) in een jaarlijkse bijeenkomst het Handelingsprotocol VGV geëvalueerd. Desgewenst zijn afspraken gemaakt over de eerstvolgende actualisatie van het handelingsprotocol en over de ontwikkeling van ondersteunende (web)tools. Om de aandachtsfunctionarissen AF s van de JGZ toegerust te houden voor hun rol in de preventie van VGV, worden zij jaarlijks op een landelijke bijeenkomst en via digitale uitwisseling van actuele informatie over VGV voorzien. Het landelijke beleid JGZ preventie VGV is op deze bijeenkomst geëvalueerd en zo nodig geüpdatet. Er wordt nadrukkelijk verkend of er behoefte is aan ondersteunende (web)tools. Om landelijke voortrekkers en coördinatoren van regionaal VGV preventiebeleid te ondersteunen, informeren en onderlinge uitwisseling te stimuleren, organiseert Pharos twee keer per jaar het landelijk overleg preventie VGV waarin vertegenwoordigers van VWS, VNG, gemeenten, GGD en en Veilig Thuis samenkomen. Zoals elk jaar vraagt Pharos actuele cijfers over bevolkingsaantallen risicogroepen VGV per gemeente op bij het CBS op en verspreid deze onder de partners van het landelijk overleg preventie. Om het preventiebeleid van VGV up to date te houden, organiseert Pharos eenmaal per jaar een beheergroep landenlijst. Deze beheergroep gaat op basis van actuele onderzoeksgegevens na of moet worden overgegaan tot bijstelling van de JGZ/KNOV/Veilig Thuis landenlijst VGV. Indien nodig wordt deze lijst bijgesteld en actief verspreid onder professionals, beleidsmakers en risicogroepen. In deze beheergroep zitten vertegenwoordigers van het Ministerie van VWS, GGD GHOR Nederland, Actiz, JGZ, 77

78 KNOV, Veilig Thuis en Pharos. Sleutelpersonen en nieuwe vluchtelingengroepen Om de landelijke kerngroep sleutelpersonen toegerust te houden voor haar rol in de preventie van VGV, traint Pharos hen eenmaal per jaar in samenwerking met FSAN. Daarnaast wordt de kerngroep uitgebreid met sleutelpersonen uit landen die nu nog onvoldoende vertegenwoordigd zijn, zoals uit Eritrea en Guinee. Deze nieuwe kerngroep sleutelpersonen ontvangen een extra training. De training wordt verzorgd door Pharos en FSAN. Onder andere uit de kennissynthese en de verkenning onder Eritreeërs uit 2016 komt naar voren dat Eritrese vrouwen een kwetsbare groep zijn. De VGV prevalentie onder hen is naar schatting hoog, velen van hen hebben ervaring met seksueel geweld en daarbij maken ze verhoogde kans op tienerzwangerschap. In 2017 doen we vanuit programma VGV en AZ in samenwerking met Eritrese sleutelpersonen en jongvolwassen nieuwkomers een actiegericht onderzoek om de preventieve voorlichting qua inhoud en vorm aan te laten sluiten bij de behoeften en de beleving van deze doelgroep. Indien nodig ontwikkelen we in overleg met Eritrese sleutelpersonen en jongvolwassen nieuwkomers voorlichtingsmaterialen en methodieken ter bevordering van de reproductieve gezondheid (waaronder VGV). Daarbij wordt nadrukkelijk ook gekeken naar de rol van mannen, de invloed van laaggeletterdheid, en door wie, hoe en in welke vorm de informatie aangedragen dient te worden. Ter ondersteuning van de inzet van sleutelpersonen richting gemeenschap is in 2016 gestart met de samenstelling van een draaiboek voor VGV sleutelpersonen. In 2017 werkt Pharos samen met FSAN sleutelpersonen verder aan dit draaiboek. De inhoud en taalniveau worden afgestemd op de kennis en taalvaardigheid van de sleutelpersonen. Naast het onderwerp VGV wordt in het draaiboek ook ingezoomd op de thema s seksualiteit, voorbehoedsmiddelen en zwangerschap (seksualiteit breed) opvoeden in Nederland, rechten van het kind, het Nederlands zorgsysteem en omgaan met psychische problemen. Ter ondersteuning van de huiskamerbijeenkomsten en groepsvoorlichtingen door sleutelpersonen, werken Pharos en FSAN samen aan de ontwikkeling van (visueel) voorlichtingsmateriaal voor laaggeletterde vrouwen over met name het (voor hen) gevoelige onderwerp seksualiteit (breed = ook anatomie en functies). Zie ook 2 Zorg na VGV. Samenwerkingspartners Veilig Thuis, JGZ, GGD en, GGD GHOR Nederland, VWS, VNG, Openbaar Ministerie, Raad voor de Kinderbescherming, Politie, KNOV, FSAN, NIDOS, NCJ, Actiz. Looptijd Gewenste outcome Professionals en sleutelpersonen met een preventieve taak in VGV zijn op de hoogte van actuele kennis en risicogroepen m.b.t. VGV. De materialen, protocollen en richtlijnen waarmee zij werken zijn geactualiseerd. Meerjarendoel 2 Zorg na VGV Kennis en expertise inzetten om te stimuleren dat vrouwen in Nederland die besneden zijn de zorg ontvangen die zij nodig hebben. Strategie Door samen met beroepsverenigingen en FSAN een multidisciplinaire richtlijn te ontwikkelen en te verspreiden onder professionals (in opleiding). 78

79 Informatievoorziening van sleutelpersonen en vrouwen uit risicogroepen over goede zorg. Doelgroepen Zorgprofessionals (in opleiding). Sleutelpersonen en vrouwen met VGV. Zorgprofessionals: ontwikkelen en implementeren van multidisciplinaire richtlijn en aandacht voor VGV in opleidingen In 2015 is een landelijke commissie met ondersteuning en bijdrage van Pharos gestart met het formuleren van een multidisciplinaire richtlijn Zorg aan vrouwen met VGV. Deze richtlijn is een vervolg op het medisch model protocol (MMP) gecombineerd met het beoogde protocol reconstructieve operaties. De richtlijn betreft zowel zorg als preventie. De richtlijn zal naar verwachting in het voorjaar 2017 afgerond zijn. Pharos zal in 2017 in samenwerking met betrokken beroepsorganisaties en FSAN de richtlijn presenteren en actief onder de aandacht brengen van zorgprofessionals. Ook wordt de richtlijn verspreid via de Pharos website, de websites van de betrokken beroepsverenigingen en de website huisarts en migrant. Om te stimuleren dat aankomende zorgprofessionals in hun opleiding al kennis maken met speciale aspecten rondom zorg aan vrouwen met VGV, gaat Pharos in 2017 opnieuw in gesprek met beroepsopleidingen die nog onvoldoende aandacht besteden aan VGV in het lesprogramma. Als uitgangspunt voor deze gesprekken dienen bovengenoemde multidisciplinaire richtlijn en een inventarisatie uit 2016 over de stand van zaken m.b.t. aandacht voor VGV in beroepsopleidingen. Indien gewenst worden afspraken gemaakt over advisering of ondersteuning van Pharos bij de ontwikkeling van een (online) lesprogramma. Sleutelpersonen en vrouwen met VGV Overeenkomstig de aanbeveling in de monitoringsrapportage van Pharos over de Spreekuren zorg voor vrouwen die besneden zijn ( ) heeft het ministerie van VWS in 2016 besloten dit project onder projectleiding van GGD GHOR Nederland te verlengen tot eind Pharos zal ook in 2017 deze spreekuren monitoren en de werkzame elementen per regio achterhalen. De resultaten zal Pharos beschrijven in een (Engelstalige) publicatie. Pharos zal, in samenwerking met VWS, GDD GHOR en FSAN verder werken aan structurele borging van de VGV spreekuren. Het draaiboek ter ondersteuning van de inzet van sleutelpersonen richting gemeenschap betreft ook informatievoorziening en toeleiding naar zorg. Zie ook 1 Preventie VGV. Samenwerkingspartners Beroepsopleidingen, bijscholingsinstituten, professionals, vrijwilligers, GGD en, GGD GHOR Nederland, ziekenhuizen, (huis)artsen en andere professionals, FSAN. Looptijd Gewenste outcome Professionals (in opleiding) met een rol in de zorg(toeleiding) van vrouwen met vgv zijn op de hoogte van evidence based aanbevelingen over zorg aan vrouwen met vgv. Sleutelpersonen beschikken over informatie en materialen om vrouwen met vgv te verwijzen naar zorg. 79

80 Meerjarendoel 3 Kennis en advisering Kennis, informatie en advies over VGV is landelijk via het Focal Point toegankelijk voor iedereen die deze behoeft, in Nederland en internationaal. Doelgroepen Professionals met preventieve en zorgtaak. Ministeries en beleidsmakers. Sleutelpersonen. Internationale samenwerkingspartners. Strategie Kennis verzamelen, produceren, verspreiden, advisering en actuele zaken. Onderstaande resultaten horen bij jaarlijks terugkerende activiteiten die in overleg met de ketenpartners bij Pharos zijn belegd: Alle geactualiseerde kennis over VGV uit binnen- en buitenland is beschikbaar gesteld door het up to date houden van het onderdeel meisjesbesnijdenis op de Pharos website. Kennis met betrekking tot de sociale kaart VGV is minimaal eenmaal per jaar verzameld en geactualiseerd. De digitale nieuwsbrief VGV is viermaal verschenen en verspreid onder de ongeveer 500 abonnees. Individuen/organisaties zijn desgevraagd van informatie over VGV voorzien via het Adviespunt van Pharos. Voorgelegde casuïstiek wordt verzameld en zal dienen als scholingsmateriaal. Zero Tolerance Day (ZTD) FGM heeft 6 februari 2017 plaatsgevonden met Pharos als trekker naast de andere organisaties van Platform 6/2. Met de voorbereiding van ZTD 2018 is gestart. Pharos initieert internationale samenwerking en speelt een actieve rol in de uitwisseling van informatie over VGV. We nemen daarom deel aan internationale conferenties en hebben veelvuldig contact met onze buitenlandse partners. Ministeries en andere beleidsmakers in Nederland zijn op verzoek geadviseerd. Op verzoek heeft Pharos ook geadviseerd in Europees verband of in een ander kader internationaal. Op verzoek heeft Pharos deelgenomen aan expertgroepen, van ministeries, onderzoeksinstellingen en zelforganisaties. Op verzoek zijn adviseurs van het Stimuleringsprogramma Aanpak Gezondheidsachterstanden van advies voorzien over de aanpak VGV in diverse Nederlandse gemeenten. Onderzoeksinstellingen landelijk en internationaal zijn desgevraagd op basis van de expertise van Pharos op dit terrein voorzien van advies bij het opstellen van onderzoeksplannen. Samenwerkingspartners Onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland, zorginstellingen, GGD en en andere regionale aanjagers aanpak VGV, ministeries, overheden lokaal, regionaal, landelijk en internationaal, zelforganisaties, Platform 6/2: ECPAT Nederland, FSAN, VON, AWEPA en PLAN Nederland. Looptijd Gewenste outcome Organisaties en individuen die zich bezig houden met VGV zijn ondersteund met advies en actuele kennis. Internationale samenwerking en uitwisseling zijn onderhouden. 80

81 (Deels) Extern gefinancierde projecten Onder meerjarendoel 1: Preventie van VGV In 2017 wordt gestart met een situatieanalyse VGV in Nederland, zoals Pharos eerder in 2013 heeft uitgebracht. Via deze situatieanalyse wordt in kaart gebracht of meisjes in Nederland nog risico lopen op VGV en de mate waarin de preventieve aanpak van VGV geborgd is. Pharos coördineert op verzoek van de deelnemers aan het landelijk overleg preventie VGV een gezamenlijke campagne voorafgaand aan de zomervakantie. FSAN, regionale projectleiders van met name GGD en, en Nederland nemen een belangrijk deel van de uitvoering van de campagne op zich. De campagne richt zich zowel op professionals als op de gemeenschap uit risicolanden. Het doel van de campagne is om professionals alert te maken op signalen van dreigende VGV, te informeren hoe te handelen en wie te benaderen bij signalen van dreigende en uitgevoerde VGV, op de hoogte te brengen van de regionale sociale kaart. Met de campagne willen we gemeenschappen uit risicolanden informeren over de gevolgen van VGV en de wetgeving op VGV in NL, informeren over hoe te handelen wanneer zij dreiging voor VGV in hun omgeving signaleren, sterken in het weerstaan van familiedruk door de verklaring tegen meisjesbesnijdenis, informeren over mogelijkheden van nazorg spreekuren. Pharos doet in samenwerking met FSAN een verkenning naar internationale interventies waarbij religieuze leiders betrokken zijn in preventie van VGV. Om bij te dragen aan de borging van preventie van VGV in de JGZ, voert Pharos op aanvraag training uit waarmee professionals zoals medewerkers JGZ en Veilig Thuis toegerust blijven voor hun rol. Onder meerjarendoel 2: Zorg aan vrouwen met VGV In 2017 verkent Pharos hoe de zorg voor meisjes en vrouwen met VGV in andere Europese landen is vormgegeven en geregeld, met name in Engeland, Noorwegen en/of Zweden de landen binnen de EU waar al zorg geleverd wordt aan besneden vrouwen. Een verslag met onze bevindingen wat betreft de verschillen in aanpak en de (on)tevredenheid bij zowel de risicogroepen als zorgverleners wordt geschreven. Tijdens een symposium voor VGV sleutelpersonen en Nederlandse zorgverleners (m.n. huisartsen, verloskundigen, gynaecologen e.a.) worden de bevindingen besproken. Onder meerjarendoel 3: Kennis over VGV Naar aanleiding van signalen dat er steeds vaker om een verklaring Geen besnijdenis wordt gevraagd, start Pharos een verkenning naar VGV in de asielprocedure. In samenwerking met relevante partners brengt Pharos in kaart hoe vaak VGV als asielgrond wordt aangedragen, hoe dit proces verloopt en welke rol de verklaring heeft binnen de asielprocedure. Deze verkenning zal plaats vinden onder asieladvocaten, artsen, Vluchtelingenwerk Nederland en Defence for Children. De verkenning moet leiden tot aanbevelingen voor asieladvocaten hoe om te gaan met dergelijke verklaringen, met aandacht voor de integriteit voor de meisjes en de vrouwen die hierom gevraagd worden. Deze verkenning loopt door in Totaal aantal uren meerjarenprogramma Vrouwelijke Genitale Verminking Uren VWS Uren derden 470 Totaal aantal uren

82 82

83 10 Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) en thema instituten Inleiding Pharos werkt gezondheidszorgbreed en trekt samen op met het RIVM Centrum voor Gezond leven (CGL), de thema instituten en andere kenniscentra. Pharos zet daarbij in op het geschikt en effectief maken van handleidingen en interventies voor laagopgeleiden, laaggeletterden en migranten en het verhelderen van de werkzame elementen daarbij. We dragen tevens bij aan het versterken van de samenwerking tussen kenniscentra en thema instituten onderling, onder andere in het kader van Gezonde Gemeente en Wijken en de Gezonde School. In de samenwerking met CGL en thema instituten nemen de sociaal economische gezondheidsverschillen en gezonde jeugd een belangrijke plaats in. Beide onderwerpen vragen om een brede integrale insteek. Teneinde vraaggericht te werken is er veel afstemming met het stimuleringsprogramma Gezond in Uiteraard blijft het expliciteren van werkzame elementen van interventies nadrukkelijk aandacht houden. In 2017 is er bijzondere aandacht voor samenwerking van gemeenten en zorgverzekeraars bij preventie voor risicogroepen en voor de gezondheid van vluchtelingen. De activiteiten van Pharos in het CGL worden, vanwege de inzichtelijkheid, hier in een apart hoofdstuk beschreven, maar zijn tevens integraal in de programma s opgenomen. Visie Pharos werkt vanuit de visie dat gezondheidszorg en gezondheidsbevordering effectief en bereikbaar dienen te zijn voor alle burgers. Professionals in de reguliere zorg moeten ook aan cliënten met een andere herkomst en cliënten met een lage opleiding, zorg en preventie op maat kunnen bieden. Hiervoor kunnen reguliere programma s en kwaliteitsinstrumenten ingezet worden, die waar nodig aangepast, onderbouwd en bruikbaar gemaakt worden voor deze cliënten. Er zijn al veel initiatieven en good practices om deze groepen beter te bereiken en ook over werkzame elementen weten we al veel. De opgave voor de komende jaren blijft vooral om deze kennis op veel bredere schaal te delen en implementeren en al doende verder te onderbouwen. Dat is waar het ministerie van VWS, het RIVM/CGL en de kennisinstituten gezamenlijk voor staan. Nationaal Programma Preventie (NPP) en gezondheidsachterstanden Een van de hoofdprioriteiten binnen het Nationaal Programma Preventie is het terugdringen van de forse gezondheidsverschillen. Pharos en de thema instituten onderschrijven de ambitie van het kabinet op dit terrein. Sinds 2015 hebben de thema instituten een gezamenlijke werkgroep om de samenwerking rondom SEGV te intensiveren. Het CGL participeert daarin. De verbinding met gemeenten en lokale stakeholders op het gebied van preventie en zorg wordt gelegd via het stimuleringsprogramma Gezond in Daarin worden 164 gemeenten geadviseerd en ondersteund bij hun integrale en duurzame aanpak van gezondheidsachterstanden. Goede voorbeelden worden gedeeld met de Handreiking Gezonde Gemeente van het CGL. In 2017 zal samen met het CGL en een aantal kenniscentra ook worden samengewerkt rond de preventie van gezondheidsrisico s bij vluchtelingen (zie hoofdstuk Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen). 83