Energiehelden in Breda

Transcriptie

1 Energiehelden in Breda

2 In dit boekje komt een aantal mensen aan het woord over hun eigen huis. Mensen die met liefde en zorg aan het (ver)bouwen zijn gegaan en heel veel aandacht hebben besteed aan de energievoorziening van de woning. Een aantal van die woningen is bijna energieneutraal, d.w.z. dat ze het energiegebruik vrijwel zelf kunnen opwekken. En er is zelfs een nieuwbouwhuis dat energie over houdt. Dat maakt deze woningen bijzonder. Het zijn eigenlijk kleine energiecentrales en ze halen hun energie uit de zon en benutten vaak aardwarmte. Wat verder opvalt: ze zijn allemaal uitstekend geïsoleerd! Het is dan ook niet vreemd dat de mensen die aan het woord komen hun woningen zonder uitzondering lekker comfortabel vinden. Het motief om zoveel tijd en geld te besteden aan de energievoorziening heeft vaak te maken met de wens om zelf een concrete bijdrage te leveren aan het immense klimaatprobleem waar we mee te maken krijgen. Maar dat is zeker niet de enige reden. Comfort, de energierekening en betrouwbaarheid van de techniek spelen daar minstens zo sterk in mee. Colofon: Deze publicatie Energiehelden van Breda vormt een onderdeel van het Bredase Uitvoeringsprogramma Klimaat Dit programma bestaat uit ruim 70 projecten, waarin allerlei organisaties samenwerken op het gebied van duurzame energie-opwekking, schone en zuinige mobiliteit, duurzaam ondernemen, energiezuinige gebouwde omgeving, duurzame overheid en klimaatbestendige leefomgeving. Tekst: Bredase Energie Coöperatie, Nel Oomen, Jan Schouw Foto s: Nel Oomen Grafische vormgeving: Studio Bakers, Breda ( Dit boekje is een momentopname: anno De noodzaak om de bestaande woningvoorraad drastisch te verbeteren wat de energieprestatie betreft, wordt niet meer betwijfeld. Ook de gemeente Breda zet zich hier voor in. Maar die opgave is lastig; woningen verschillen sterk, de investering vraagt om financiële ruimte, en niet iedere woningeigenaar heeft dit bovenaan het lijstje van prioriteiten staan! Het is daarom heel verheugend dat we mooie voorbeelden in onze stad hebben. Niets werkt immers zo aanstekelijk als mensen in je omgeving die al aan de gang zijn gegaan. Ad Bijma, Voorzitter coöperatieve vereniging BRES Breda, januari 2015

3 Anita en Frank Fluitman kiezen voor een ecologische en duurzame restauratie van een eeuwenoud hofhuis aan de Catharinastraat in Breda Rijksmonument Aantal bewoners: 2 volwassenen Oppervlakte: 300 m 2 De voorwaarden voor deze ingrijpende restauratie zijn: respect voor historische waarden, het zoveel mogelijk toepassen van ecologisch verantwoorde materialen en een energiezuinig woonresultaat. Welke maatregelen zijn toegepast? De passie voor oude gebouwen en de groene invalshoek zit in hun genen. Zij kiezen bewust voor het energiezuinig maken van de woning door het dak, de wanden en de vloeren goed te isoleren waardoor er minder warmteverlies is. Het echte besparen begint tenslotte met isoleren. Voor een schoon en gezond leefklimaat worden er ecologische materialen als houtvezel isolatieplaat en leem gebruikt. Deze bouwmaterialen zijn recyclebaar en belasten ons milieu minder. Het leem en de isolatieplaat bewegen mee met de vochthuishouding van de oude woning. Het neemt vocht op als het nodig is en geeft het af in droge tijden. Voor de vloer gebruiken ze onder meer isolatie in de vorm van aluminiumfolie lamellen. En er wordt met lijnolieverf gewerkt. Om de energierekening omlaag te krijgen kiezen zij voor lage temperatuur vloer- en wandverwarming. Met 18 zonnepanelen wekken ze elektriciteit op, hiermee proberen ze 3500 KW op te wekken voor eigen verbruik. Twee zonnecollectoren zorgen voor de opwarming van het tapwater en de ramen hebben monumentaal isolerend dubbelglas. In hun nieuwe keuken komen alleen apparaten met het A++ energielabel en er is gekozen voor LED verlichting. In een later stadium wordt er nog een (lucht)warmtepomp geïnstalleerd die gebruikt wordt om de ruimten te verwarmen. Met de aanleg van een grijs water circuit is bij de verbouwing al rekening gehouden. Isoleren betekent ook goed ventileren, daarom hebben ze gekozen voor een balansventilatiesysteem met warmteterugwinning: de vers ingeblazen lucht wordt voorverwarmd met de warme lucht die afgezogen is. Het kan geen energieneutrale woning worden. Een energielabel meting is niet verplicht voor een monumentale woning maar zij hebben de woning toch laten doormeten. Eerst had de woning energielabel F. Wanneer alle maatregelen gerealiseerd zijn hopen zij uit te komen op energielabel B. Misschien kunnen we aantonen dat een rijksmonument toch uit kan komen op energielabel A. Zo dragen ze op hun eigen bescheiden wijze bij aan een beter milieu en een lagere CO2 voetafdruk. Jaren geleden zei Anita: Ik wil niet afhankelijk zijn van de import van buitenlands gas. Zij vindt dat energie veel meer lokaal opgewekt moet worden. Wat viel tegen? Ecologisch en duurzaam restaureren staat nog in de kinderschoenen. De bouwwereld is nog conservatief. De keuze voor het gebruik van ecologisch verantwoorde bouwmaterialen heeft in de uitvoering voor de nodige vertraging gezorgd. Tips Breed denken, want er zijn heel veel mogelijkheden om energie te besparen. Als je gaat isoleren gebruik dan milieuvriendelijke producten; het is goed voor je gezondheid en het leefklimaat in huis. Begin met zonnepanelen; dat is de beste investering die je kunt doen; je spaargeld op de bank levert niets op; zet zonnepanelen op je dak en je rendement is al een stuk hoger. Waterbesparing kan door een grijs water circuit. Zet de verwarmingsthermostaat een graadje lager. Kies voor apparaten in de keuken met een A++ energielabel.

4 Rob Treur en Audrey Toumoulin huren een energiezuinige twee onder een kapwoning aan de Mathenessestraat in Breda Woning: 2 onder een kap Aantal bewoners: 2 volwassenen en 2 kinderen Oppervlakte:140 m 2 We spreken af voor een ontmoeting met Rob Treur, huurder en Frans van Beek, eigenaar van de woning. Frans heeft vier woningen in augustus 2013 gekocht van stichting Visio, hier hebben 16 visueel gehandicapten gewoond en alle panden waren op alle niveaus aaneen gesloten tot één grote eenheid. Hij heeft de woningen teruggebracht naar vier individuele woningen en heeft de tussendeuren (20!) dicht gemaakt. Omdat je met isoleren het meeste kunt besparen heb ik als eerste maatregel ervoor gekozen om de woningen fors te isoleren. Rob is een groot voorstander van duurzame energie. Als hij zelf zou bouwen zou hij het zeker toepassen. Hij is nu blij dat zijn huurwoning deze voorzieningen heeft. Welke maatregelen zijn er genomen? Omdat er een ruime kruipruimte aanwezig is, kon er 8 cm vloerisolatie aangebracht worden. Zoals met de meeste isolerende maatregelen zie je er niks van maar levert het veel op, aldus Frans. Behalve de vloer is de schilisolatie van het huis verbeterd; zowel de wanden, het dak als de dakkapellen. De spouwmuren waren al in orde. Alle ramen zijn voorzien van dubbelglas. Er zijn zonnepanelen op het dak gelegd voor elektriciteitsopwekking. Er is een direct verdampende warmtepomp geplaatst van Geo-energie die gebruik maakt van de temperatuur in de bodem. Tot op een diepte van 30 meter zijn er voor de warmtepomp koperen leidingen aangebracht, waar de temperatuur constant 11,6 graden is. De warmtepomp zorgt ervoor dat er wordt doorverwarmd naar ongeveer 40 graden voor de vloerverwarming en naar hogere temperaturen voor het tapwater voor douche en keuken. Het huis is daarmee gasloos. Alle energiegebruik is elektrisch. Waarom? Om de leefbaarheid van de woning te verhogen en dat tegen een tarief dat aantrekkelijk is. Het is een investering maar leidt uiteindelijk tot kostenbesparing. Frans heeft in zijn eigen huis ook voor duurzame toepassingen gekozen. Het is inmiddels een passie geworden: Mijn missie is: waar het kan zou het overal toegepast moeten worden. Wat daar nog bijkomt is, en nu actueel door de situatie in Oekraïne, dat dhr. Poetin zomaar de gaskraan dicht kan draaien. Maar alle fossiele energiebronnen zijn eindig en we stoten enorm veel schadelijke stoffen in het milieu. Tips Kies bij nieuwbouwwoningen altijd voor duurzame investeringen. De woningen in Nederland zouden gebouwd moeten worden met een dakoversteek (net als in de Scandinavische landen). Hierdoor blijven de muren droog. Nu is het vaak zo in Nederland dat, als het regent, de muren nat worden. Dit geeft kou af en trekt energie weg. Er wordt in de reguliere bouw nog te vaak gekozen voor een traditionele bouw. Als je aan iemand vraagt hoe hoog zijn of haar energierekening is weet men dat meestal niet. Hiervan zou men zich meer bewust mogen zijn.

5 Woning: aaneen gesloten 20 cm aangebracht met daarop een betonvloer met vloerverwarming en een parketvloer. Deze vloer is beter geïsoleerd Van april tot oktober kunnen we het warme tapwater helemaal met de zonneboiler doen, voor de overige maan- Aantal bewoners: 2 volwassenen en dan in een nieuwbouwwoning. den gebruiken we ook de houtkachel en de gas CV voor de 3 kinderen verwarming van het huis en het warme tapwater. Oppervlakte: ± 200 m 2 Welke maatregelen zijn er genomen? Omdat we het huis zo authentiek mogelijk wilden houden, hebben we ervoor gekozen de houten vloeren te behouden Waarom? Bram is zelfstandig ondernemer en adviseert bedrijven en op de verdiepingsvloeren. De vloerverwarming is daar vervan- overheden over dit onderwerp. Voor hem is het dan ook gen door muurverwarming, aldus Bram van Beek. Voor het vanzelfsprekend om het zelf eerst uit te proberen en te zien verwarmingssysteem is gekozen voor een lage temperatuur- wat wel en niet goed werkt. Chantal zegt: Het is ook heel verwarming. duidelijk jouw ambitie en jij hebt jouw familie aangestoken. Zij Er ligt een groot zonneboilersysteem op het dak met een hebben inmiddels ook al veel gedaan. Hij heeft wel het idee buffervat van 1000 liter, dat gebruikt wordt voor het tapwater dat we van de fossiele brandstoffen af moeten; dat het anders en de ruimteverwarming. Voor het studentenhuis hiernaast moet; met een minder grote belasting op onze aarde. Als je zorgen wij op deze manier ook voor warm douchewater. We de gaskraan maar open draait kun je in feite ieder huis warm hebben zonnepanelen om stroom te maken. Bram heeft een stoken. warmtewisselaar ingebouwd in de badkamer; hiermee wordt de warmte uit het douchewater gebruikt om het aanstro- mende water voor te verwarmen. 50% Van de energie die je Het is de kunst om huizen te maken die veel minder energie verbruikt om het douchewater op te warmen wordt zo weer nodig hebben. Hoe beter je isoleert, hoe lager de warmte- terugverdiend. Voor het studentenhuis werkt het ook zo, dus vraag van je huis en hoe makkelijker het wordt om dit in te dat combineren we. De wasmachine is ook op het buffervat vullen met zonne-energie en/of een houtkachel. aangesloten en door een hotfill koppeling vult de wasmachine zich automatisch met warm water. Hierdoor is de wasmachine Het kan aanstekelijk werken om gewoon ergens mee te be- gelijk op temperatuur en wast de machine sneller en verbruikt ginnen. Het is nu bijvoorbeeld makkelijk en financieel aantrek- Bram van Beek en Chantal Kessels kiezen voor Bram en Chantal hebben in 2007 dit huis gekocht. Het veel minder energie. Normaal vult een wasmachine zich met koud water en dan zet je hem op 60 graden en het elektrische kelijk om zonnepanelen te kopen. Dit kan de eerste stap zijn. Het gaat uiteindelijk om bewustwording. een energiezuinige woning aan de Baronielaan in Breda was een studentenhuis en begin 2009 zijn ze het verdieping voor verdieping zo duurzaam mogelijk op gaan knappen. Ze hebben de buitenkant, de schil, aangepakt en grondig geïsoleerd. verwarmingelement verwarmt het water, dat kost tijd en veel energie. In de woonkamer staat een hout CV kachel, het buffervat Wat viel tegen? Ik heb best wel gedoe gehad om het grote zonneboiler systeem überhaupt hier te krijgen en het goed te installeren. De wordt of met de zon of met de houtkachel of met de nor- installatiebranche had er toen nog veel moeite mee. Ze zeiden: Het is een oud huis met steensmuren, dus nog zonder spouw- male CV verwarmd, er zijn dus 3 opties en de normale CV Dat kunnen we wel en dat kost zoveel. Maar bij de uitvoe- muren. Er is aan de binnenzijde een isolatielaag van 10 à 15 fungeert als back-up. Het is echt een sport om de energiere- ring bleek dat ze het ten eerste niet konden en het kostte veel cm aangebracht. Ook het dak en de vloeren zijn goed geïso- kening zo laag mogelijk te krijgen en waar we in het verleden meer. Door het zelf te bedenken heeft hij het toch voor elkaar leerd en overal zijn nieuwe ramen aangebracht. Op de begane een energierekening van zo n 400,- per maand hadden, gekregen. De gemiddelde installateur is nog niet zover; denkt grond is eerst de vloer uitgegraven en is er een isolatielaag van hebben we deze nu teruggebracht naar ca. 80,-. nog vaak te conservatief.

6 We spreken met Pieter en Peggy af in hun rijtjeswoning in de wijk waar vroeger het NAC stadion stond. Welke maatregelen zijn er genomen? Ten eerste hebben we een goed huis gekocht, het is 15 jaar oud en redelijk goed geïsoleerd. Dit merken we omdat we in het najaar vrij laat hoeven te beginnen met stoken en vrij vroeg in het voorjaar de verwarming uit kunnen zetten. Het huis vangt zowel s morgens, s middags als s avonds veel zonlicht en hierdoor warmt het goed op, dat merken we ook aan de hoeveelheid gas die we verbruiken. We hebben al een jaar of acht, 6 m2 zonnepanelen om elektriciteit op te wekken. Het werkt goed en dat is toch elk jaar zo n 600 á 800 kwh. In de winter, in het weekend stoken we een houtkachel en deze warmt het hele huis op. Dit voorjaar is de CV ketel vervangen en we hebben de beste CV ketel gekocht die er is en dat is Intergas Combi Compact HR ECO met een tapwater rendement van 101,4 %. Pieter en Peggy volgen hun energiegebruik in de woning. We maken gebruik van een Watcher, die zit in de muur bij de woonkamertafel en geeft aan wat je aan elektra verbruikt. Als de zon schijnt staat deze op 0 en dan zet Peggy de vaatwasser of de wasmachine aan, aldus Pieter. Peggy: ik vind het een sport om de Watcher te gebruiken en daardoor bewust met energie in mijn huishouden om te gaan. Via de Watcher kunnen ze zien of er nog energie verbruikt wordt en s avonds voor het slapen gaan ze op zoek welk apparaat nog aan staat. Zij hebben veel spaarlampen en onlangs nog LED lampen aangeschaft en letten op waar licht brandt en/of apparatuur nog aan staat. Het zijn heel veel kleine stappen en ze zien elk jaar het gas- en elektraverbruik dalen. Pieter Hameetman en Peggy Eckenhuijsen Smit kiezen voor een energiezuinige woning aan de Florisstraat in Breda Woning: het huis staat in het midden van een rij van 10 woningen Aantal bewoners: 2 soms 3 Oppervlakte: 160 m 2 Inhoud: 600 m 3 Bestaand energiegebruik Elektriciteit Gas Huishouden Jaar kwh / jaar m3 gas / jaar grootte 2010/ / / Prognose Bestaande maatregelen Opbrengst zonnepanelen 600 Besparing door houtstook 300 Nieuw getroffen maatregelen Gebruik Watcher -15,2% 500 Nieuwe CV ketel Intergas Combi Compact HR ECO 101,4% tapwaterrendement Verwachte daling gasverbruik 400 Waarom? Vanuit betrokkenheid bij het milieu, de natuur en de liefde en schoonheid van de aarde, daar willen wij heel graag ons steentje aan bijdragen en wij vinden dat dit ook nodig is. Het is Pieters vak om met energieneutraal bouwen bezig te zijn. Hij is nu bezig met energieneutrale gebiedsontwikkeling in de provincie Limburg. Hier werkt hij samen met de woningcorporaties om bestaande huurhuizen energieneutraal te maken. Dat leidt bovendien tot financieel voordeel voor de huurders.

7 Emiel Rouws en Jacqueline Legierse kiezen voor een energiezuinige woning aan het Joshof in Breda Op dit moment is Emiel actief met Buurkracht in Princenhage, dit is een samenwerking tussen Enexis ( en BRES ( Hij wil graag mensen informeren over energiebesparing in huis. Om mensen zo bewust te maken dat alle beetjes helpen om minder energie te verbruiken. Dat is goed voor de portemonnee en ook voor het milieu. Woning: 2 onder een kap Aantal bewoners: 2 volwassenen Oppervlakte: 200 m 2 Welke maatregelen zijn er getroffen? Vanaf mei 2014 liggen er 13 zonnepanelen op hun dak en is er inmiddels al ruim 1700 KWh opgewekt (peildatum: september 2014). Het verbruik van dit stel ligt op zo n 2500 KWh per jaar. Hij heeft gekozen voor het merk Schuco, dit zijn Duitse zonnepanelen en hij krijgt iedere ochtend een mail over hoeveel hij heeft opgewekt. Niet dat hij elke dag die mail leest; zijn motto is: als de zon schijnt is het prima. Het werkt stimulerend voor de andere bewoners aan het Joshof. Verschillende mensen zijn komen kijken en Emiel leidt ze rond in zijn huis en vertelt over de aanleg en constructie. Sommige buurtgenoten stappen nu ook over op zonnepanelen. 9 Mei was de dag dat de zonnepanelen voor het eerst in werking waren en s nachts werd met volle maan ook energie opgewekt, aldus Emiel. Het dak en de muren zijn geïsoleerd met Opstalan dakpanelen en Rockwool dekens. De ramen zijn voorzien van HR glas. Hij heeft overal LED lampen aangebracht en Solar tubes laten plaatsten. Buiten staat een buitenlamp die op een klein zonnepaneel werkt. In de badkamer heeft hij glastegels aangebracht, zo hoeft hij s nachts het licht niet aan te doen. Ook heeft hij een Leenders houtkachel en zijn oude CV ketel is vervangen door de allernieuwste Nefit, type Trendline, CV ketel. De besparingstips zitten vooral in kleine dingen Zet de CV hooguit op 20 graden. Als u het koud heeft, kunt u ook eerst een dikkere trui aantrekken i.p.v. de thermostaat direct een graad hoger te zetten. Gebruik bewegingsmelders, zodat lampen niet altijd hoeven te branden. Bijvoorbeeld in de tuin of op de overloop. Gebruik goede LED-lampen in huis en tuin. Er bestaan tegenwoordig tuinlampen, die zichzelf door middel van een klein zonnepaneel opladen. In combinatie met een bewegingsmelder een energiezuinige optie. Apparaten die op stand-by staan, verbruiken ook energie. Zet de apparaten uit door een stekkerdoos met een aan/uit knop te plaatsen tussen de apparaten en het stopcontact. Zet s avonds na 21:00 uur grote energieverbruikers zoals wasmachine, vaatwasser of droger aan (bij dubbele meter) Droog de was als het even kan buiten i.p.v. in de droger. Maak zoveel mogelijk gebruik van energiezuinige apparaten (A+(++) Haal opladers, van bijvoorbeeld telefoon, tablet, tandenborstel uit het stopcontact als de apparaten opgeladen zijn. Een airconditioner, vriezer, droger en waterbed zijn energieverslindende apparaten. Maak er spaarzaam gebruik van. Heeft u een boiler? Stel de temperatuur dan lager in (nooit lager dan 60 graden vanwege het risico op Legionella!), plaats een tijdklok en zet de boiler uit tijdens vakanties. Een 2e vriezer in de schuur voor extra voorraad? Schuren hebben vaak een plat dak en zijn slecht geïsoleerd. Dat betekent dat ze erg warm worden in de zomer. En het is dus extra hard werken voor de vriezer om de spullen koud te houden. Houd ook eens bij hoe vaak u echt een beroep doet op die extra voorraad. Supermarkten kennen tegenwoordig ruime openingstijden, zodat u altijd nog inkopen kunt doen voor onverwachte gasten. Solar tubes brengen veel daglicht in huis. Dat betekent minder snel de lampen aan. Bij het langzaam sluiten van de koelkast houdt u de koude lucht in de koelkast. Het dichtgooien drukt de koude lucht naar buiten. Een minuut korter douchen scheelt op jaarbasis veel water. Deel (elektrisch) gereedschap met buren, familie of vrienden. Dat scheelt in de aanschafkosten en ruimte in de schuur. Maak een overzicht hoeveel apparaten er in huis te vinden zijn. Zijn die apparaten allemaal nodig of kan het ook met minder? Emiel vindt: De overheid zou meer moeten investeren in energiebesparing en duurzaamheid. We zijn afhankelijk van Russisch gas en willen daar vanaf en het moet makkelijker worden voor mensen om te kiezen voor duurzame energie.

8 Joost Rienks en Joan van temperatuur gehouden wordt. De warmtepomp gebruikt organisaties, bedrijven, scholen en gemeenten en hij is lid van der Horn kiezen voor een dezelfde techniek als een koelkast. Door het samenpersen en weer laten condenseren van een vloeistof kan warmte worden een coöperatie: Energie en energiebesparing zijn voor mijn werk heel belangrijk. Hij probeert andere organisaties ervan energieneutrale woning in opgeslagen en weer vrijkomen. In de stookperiode werkt hij als een omgekeerde koelkast, te overtuigen om dit onderwerp ook op te pakken. Op het moment dat je privé een nieuwe woning koopt is het heel de Meulenspie in Teteringen. want wij onttrekken warmte aan de warme kant om het huis te verwarmen (bij een koelkast gebruik je de koude kant) en logisch om er een te kiezen die juist heel energiezuinig is, aldus Joost. Dit is de eerste energie tegelijkertijd koelen we de bron af. In de zomer werkt het omgekeerd. De temperatuurregeling vindt plaats door middel Volgens Joost zijn er verschillende redenen om te kiezen voor duurzame energie. Het bespaart geld, de neutrale woonbuurt van van een in de woonkamer geplaatste stooklijnversteller. Alle ruimtes (exclusief de garage en bergruimte) hebben vloerver- CO2 uitstoot van fossiele brandstoffen is slecht voor het klimaat en veroorzaakt stijging van de temperatuur. De Breda warming. Alles is elektrisch en er is dus geen gasaansluiting. Gebruikt douchewater verwarmt het verse douchewater alvast aardolie die wij verstoken is een grondstof en hier kunnen we veel mooiere dingen van maken. En er gaat heel veel geld naar op door gebruik te maken van een warmteterugwinner. Zo is Poetin en Saoedi-Arabië en dat zijn niet zulke frisse regimes. er minder warm water van de combi warmtepomp nodig. Volgens Joan is het niet moeilijk om zelf in je eigen energiebe- Op het dakvlak van de vrijstaande veranda in de tuin zijn 12 hoeften te voorzien: Wat er ook gebeurt in de toekomst met zonnepanelen geplaatst (dit is de optimale plek om de zonne- de energieprijzen, wij weten dat wij onafhankelijk zijn en de energie op te vangen) die het gemiddelde elektraverbruik van kosten voor ons gelijk zullen blijven. de combi warmtepomp, het warme tapwater en de ventilatie Woning: vrijstaand geschakeld compenseren. Met de zonnepanelen wordt 3200 kwh per jaar opgewekt. Het huis is onlangs opgeleverd. Het is een slimme combinatie Tips Wanneer je een huis koopt komen er veel kosten bij die op je maandelijkse budget drukken. Door een energiezuinig huis Aantal bewoners: 2 volwassenen Oppervlakte: +/- 200 m 2 van alle bewezen energiebesparende technieken. Joost constateert op de eerste dag al verheugd dat de eerste kwh was teruggeleverd. Hij gaat het bijhouden en kan meer te kopen, houd je maandelijks al snel een paar tientjes over. Kijk bij een nieuwbouwhuis naar de kleine lettertjes, hoe ziet de technische omschrijving eruit. Bij een goed geïsoleerd huis Aanvankelijk waren Joan en Joost op zoek naar een be- en heeft overal dezelfde Rc-waarde, namelijk 5,0. De wo- rekening houden met zijn energiegebruik. Ook kan hij de in- scheelt het in de energiekosten en het geeft meer comfort. staande woning en waren ze vooral gecharmeerd van de jaren 30 stijl. Bij wat eerste verkenningen schrokken ze wel van de energierekening van dergelijke huizen. Toen ning is voorzien van een mechanisch ventilatiesysteem met warmteterugwinning. De warme lucht die uit het huis wordt gezogen, wordt opnieuw gebruikt om de koude lucht die van stellingen van de warmtepomp zelf aanpassen, bijvoorbeeld in het voor- en najaar niet stoken boven 18 graden en pas koelen bij 22 graden. Kijk naar al je woonlasten en niet alleen naar je hypotheek. Wanneer je voor zonnepanelen kiest, zoek van te voren uit welke energiemaatschappij je neemt want niet alle maatschap- kwam het nieuwbouwproject Meulenspie voorbij met een woning in dezelfde stijl maar dan voorzien van de nieuwste voorzieningen en beste isolatie. buiten komt op te warmen. Alle buitenkozijnen, -ramen en -deuren zijn voorzien van 3-laags hoogrendement isolatieglas (HR +++). De warmtapwaterbereiding wordt verzorgd door Duurzame energie is vanaf de middelbare school een rode pijen hebben dezelfde terugleveringsvoorwaarden. Er is een wettelijk minimum dat je 5000 kwh van de teruggeleverde energie kunt salderen. Welke maatregelen zijn er genomen? De buitengevels en de begane grond vloer van de woning een combi warmtepomp. Deze warmtepomp is gekoppeld aan twee bronnen, d.w.z. twee verticale boorputten in de grond, waar een gesloten stelsel van buizen doorheen loopt en waar draad in het leven van Joost en hij is er al meer dan twintig jaar van overtuigd dat zoals wij met onze natuurlijke bronnen omgaan, het niet goed blijft gaan en dat we er iets aan Nu is het afwachten. Op papier ziet het energieneutrale huis er heel mooi uit maar de vraag is of het ook allemaal zo gaat zijn zeer goed geïsoleerd. De isolatiewaarde is heel hoog het water in de buizen door de bodem op een constante moeten doen. Joost geeft adviezen op energiegebied aan werken.

9 Henk van Houten en zijn gezin kiezen voor een energieneutrale woning aan de Bramentuin in Teteringen Woning: vrijstaand Aantal bewoners: 2 volwassenen en 2 jongvolwassenen Inhoud: 650 m 3 We vragen aan Henk van Houten waarom hij kiest voor een energieneutrale woning. Hij is er al een jaar of tien mee bezig en vanuit zijn technische achtergrond heeft hij veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheden die er zijn. In 2013 is de stap gezet om zelf te gaan bouwen. En in november 2014 verhuist het gezin naar de nieuw gebouwde energieneutrale woning. De motivatie en belangrijkste overweging bij deze energieneutrale woning zijn de onafhankelijkheid van de energiemaatschappij en het financiële voordeel. Wat bedoel je precies met het onafhankelijk zijn vragen we. Hij vertelt over de onzekere politieke situatie van dit moment, dat de gaskraan wordt dichtgedraaid en hierdoor de energieprijzen zullen stijgen. Om een energieneutrale woning te realiseren is een voorinvestering nodig maar de energiekosten komen per maand beduidend lager uit. Sterker nog: Het plan is om op 0-op-de-meter uit te komen, dus alle energie die opgewekt wordt omgezet naar verbruik in huis en niets extra s gebruiken. Wat over is kan naar de elektrische auto, scooter en fiets. In de woning is straks een balans tussen het totale gebruik van de energie en de energie die wordt opgewekt. Je kunt van de overvloed aan zonne-energie gebruik maken; in een comfortabele woning. Welke maatregelen zijn er getroffen? Het energieneutraal of zelfs plus maken van de woning steunt op vier pijlers. 1. De energieopwekking gebeurt door 42 zonnepanelen van centro solar, een Duits fabricaat. Deze geïntegreerde panelen zijn zwart met een zwarte achterfolie en vallen als dakpannen in elkaar. Het totale vermogen is Wp. Elk paneel heeft een eigen MPP-Optimizor en daarmee wordt het maximale uit elk paneel gehaald. 2. De aardwarmtepomp is een Nibevan 6 kw combiwarmtepomp om de woning te verwarmen en te koelen. De gehele woning is voorzien van vloerverwarming. Ieder vertrek van de woning is apart te regelen. In een extern buffervat van 200 liter wordt het water op temperatuur gehouden. 3. De mechanische ventilatie is de Itho Demand Flow. Met dit systeem kunnen we van elk vertrek apart de luchtbehandeling regelen. 4. De isolatie: alle ramen worden uitgevoerd met driedubbelglas, de muren hebben een isolatiewaarde van Rc 4,0, het dak heeft een isolatiewaarde van Rc 5,0. Door deze combinatie verwachten we een verbruik van kwh en een opbrengst van minimaal 8.000/8.500 kwh, aldus Henk. Wat viel tegen? De bank. Het was, ondanks de goede uitgangssituatie, lastig om binnen 3 maanden de financiering rond te krijgen. Tips Wat hij bouwt is echt voor iedereen weggelegd en is simpel te realiseren en hij is verbaasd waarom niet iedere bouwer dit doet. Er zijn heel veel mogelijkheden en het is zijn hobby geworden. Hij wil graag mensen begeleiden die een stukje grond kopen en kiezen voor een energieneutrale woning.

10 Maaike de Moor en Esther van Beek kiezen voor een energieneutrale boerderij aan de Galderseweg in Galder Vrijstaande boerderij met 2 wooneenheden en bijgebouwen Aantal bewoners: 2 volwassenen en 2 kinderen Oppervlakte: 200 m 2 en 250 m 2 In de boerderij zijn twee aparte wooneenheden gemaakt, in het voorste gedeelte woont Maaike en in het achterste gedeelte woont Esther met haar dochter en zoon. Op het dak van de schuur zijn 56 zonnepanelen geplaatst voor de elektriciteit. De boerderij en alle bijgebouwen worden verwarmd met een lage temperatuur installatie. Dat houdt in dat door vloeren en wanden leidingen lopen waar warm water door kan stromen. De lage temperatuurverwarming voorziet op deze manier de woning van stralingswarmte. Esther legt uit hoe dat voelt: Als de zon schijnt op een stenen muur en je zit lekker op je terras dan voel je de warmte die de muur heeft opgenomen van de zon; dat is stralingswarmte. Verder is er extra goed geïsoleerd; zowel de vloeren, het dak als de muren en er is overal dubbelglas. De bijgebouwen zijn in een later stadium geïsoleerd met PIR isolatieplaten van 10 cm. In de winter is het hierdoor warm en in de zomer heerlijk koel. Je kunt wel voor duurzame energie opwekking gaan maar het besparen zit hem vooral in het isoleren. Welke maatregelen zijn er genomen? De basis van de lage temperatuurinstallatie is een houtgestookte CV, een houtvergasser. Hiermee wordt een boilervat (een oude melktank van 2000 liter) opgewarmd tot een temperatuur van 60 graden. In deze grote tank zitten koperen spiralen, die heel makkelijk warmte opnemen en afgeven. Hiermee wordt het CV- en tapwater opgewarmd. Voor de vloerverwarming wordt de temperatuur van het water teruggebracht naar 35 graden. Mocht het tapwater een hogere temperatuur nodig hebben, dan wordt deze door een CV ketel (die op gas werkt) verder opgewarmd. Het was even zoeken naar de meest efficiënte manier van stoken. Als je de tank te heet stookt heb je een te groot verlies van warmte. Het stoken van de houtvergasser vereist de nodige aandacht. s Avonds voor het slapen gaan wordt de houtvergasser volgegooid en zo is er s morgens weer warm water. Het is natuurlijk ook afhankelijk van hoe de buitentemperatuur is en hoe warm je het wilt hebben. Het is belangrijk dat het boilervat op temperatuur blijft. Nu is het plan om te investeren in een warmtepomp waarbij de aardwarmte wordt gebruikt voor vloerverwarming en tapwater. Dan zou de houtvergasser alleen nog nodig zijn wanneer het heel koud is (vanaf een paar graden vorst). Maaike heeft in haar woonkamer een leemkachel. Deze trekt de warmte van de kachel door een aantal kanalen en geeft heel veel stralingswarmte zodat ook haar slaapkamer boven aangenaam warm wordt. Als zij deze kachel s avonds goed opstookt heeft zij er de hele dag warmte van. Op zo n dag onttrekt haar verwarming minder of geen warmte uit het boilervat. Een leemkachel verkoper haalde indertijd ervaren Roemenen naar Nederland die het vakmanschap en de kennis van het bouwen van een leemkachel geleerd hebben van hun vader. De muren in de woonkamer zijn van leem en tevens door hen gestukadoord. Dit materiaal is ideaal te verwerken in wandverwarmingssystemen. De lemen muur geeft sfeer en een aangename gevoelsbeleving. Zij wekken inmiddels zoveel zonne-energie op dat er teruggeleverd wordt aan de energiemaatschappij. In het begin ging Esther met regelmaat kijken op de omvormer hoeveel er opgewekt was. Fascinerend! Waarom? Voor Esther en Maaike zijn duurzame investeringen makkelijkste investeringen: Er is overvloed aan energie; zowel aardwarmte, zon- en windenergie en hier mag je in

11 vervolg Wat viel tegen? Hout stoken is heel arbeidsintensief. Ondanks dat ze heel graag willen stoken en achter hun keuze staan, is het verzamelen van het hout bij een houtzagerij in de buurt, het op maat zagen, klaar leggen en het stoken van de kachel veel werk. Maaike en Esther maken stookafspraken om het werk te verdelen. overvloed gebruik van maken. Maar zij worden er niet gulziger van in hun gebruik en verspilling is niet aan de orde. Wanneer je zelf verantwoordelijk bent voor de investeringen die je doet en de keuzes die je hierin maakt kun je ook anders gaan handelen. Duurzaamheid leeft bij de familie van Beek. We hebben een familie app waarmee we uitwisselen hoe we met energie omgaan. We zijn erg voor het hergebruiken van materialen; zowel in de woning als bij de aanschaf van gebruiksartikelen en twee keer per jaar hebben we met de familie een 2de kans kledingruil. Buiten wonen en buiten zijn brengt je heel dicht bij de natuur, bij de bron van alles. Bewustzijn, zelfredzaamheid, autonomie, onafhankelijkheid, oorzaak en gevolg heel dicht bij elkaar zien en verantwoordelijkheid nemen. Dit gaan zij allemaal niet uit de weg. De plek die ze hebben is zo bijzonder dat ze die ook graag willen delen en de ruimtes op het erf worden bewust verhuurd aan mensen die kiezen voor persoonlijke ontwikkeling en welzijn. Tips Esther en Maaike vinden: Als je geld op de bank hebt, schroom niet, haal het eraf en stop het in het verduurzamen van je woning. Je krijgt er op alle vlakken meer voor terug. Zij maken deze keuzes nu privé maar op nationaal niveau kunnen we met elkaar ook die keuzes maken. Keuzes niet gericht op consumptie en koopkracht maar op duurzaamheid en zorg voor de gemeenschappelijke leefomgeving De technische ontwikkelingen zijn intussen zover dat er andere, minder belastende manieren zijn om in onze energiebehoefte te voorzien. Laten we die ten volle benutten. Durf de stap te zetten ook al ben je ouder dan zestig. Maaike wordt er wel eens op aangesproken dat zij nog deze keuzes maakt op haar leeftijd. Echter wie nu leeft kan een verandering inzetten. M.a.w.: Je verrijkt hiermee je woonomgeving en het is een blijvende investering, ook voor het nageslacht. Jan Schouw en Edith Poiesz kiezen voor een energieneutraal gemeentemonument aan de Overakkerstraat in Breda Gemeentemonument, voormalige Gabriël school, onderdeel van katholiek ensemble Mariaparochie Aantal bewoners, 2 volwassenen Oppervlakte: 310 m2

12 vervolg die ingesteld staat op de temperatuur die zij in die ruimte wil- twee meters in de meterkast: één voor de hoeveelheid elektri- van gaan gebruiken. Maar daar staat tegenover: gebruik meer len hebben. Ze zijn bijzonder tevreden over het systeem. citeit die je aan het net geleverd hebt en één voor de hoeveel- duurzame bronnen. heid die je koopt. Deze twee bedragen mag je met elkaar Goed ingepakt betekent dat je lekker warm blijft en dat geldt voor een huis ook. verrekenen. En als de berekeningen kloppen zou het resultaat 0 moeten zijn. Wat viel tegen? Wat het meest tegenviel was de medewerking van de gemeente Breda. Omdat het huis een gemeentemonument is, Jan en Edith wilden vooral een huis dat gebruiksvriendelijk Voor de warmtepomp zijn in de achtertuin 5 gaten geboord is een vergunning nodig voor de plaatsing van zonnepanelen. was, zonder te veel technische foefjes. van 70 meter diep. Daardoor lopen buizen gevuld met water Aanvankelijk werd de aanvraag afgewezen met het argument Jan wilde heel graag een duurzaam huis: Dat voor De techniek is eenvoudig en dienend aan het comfort: er is dat door de temperatuur van de bodem op die diepte wordt dat het teveel panelen betrof en dat ze bovendien niet goed minstens 100 jaar weer mee kan; je kunt een oude een warmtepomp voor de verwarming van het huis en het opgewarmd tot ongeveer 13 graden. De warmtepomp verdeeld waren over het dak. Terwijl er bij de gemeente juist school ook slopen maar duurzaam is vooral iets behou- tapwater. Er liggen 21 zonnepanelen aan de (gunstige) zuid- verwarmt door en brengt het vloerverwarmingssysteem wordt opgeroepen om zoveel mogelijk duurzame energie op den en met nieuwe inzichten geschikt maken voor de zijde op het dak. Overal zijn in het huis LED lampen aange- op 40 graden. Het huis heeft drie verdiepingen en op elke te wekken; de stad wil immers energieneutraal zijn in toekomst. Na een jaar verbouwen zijn ze in september bracht. Alle apparaten zijn A++ en dus zuinig in gebruik. Het verdieping staat er een verdeler die het warme water door Dat argument geldt dan weer niet voor de afdeling welzijn 2014 in het huis getrokken. huis is all electric. Er wordt geen gas gebruikt. de vloerverwarming van de betreffende verdieping pompt. en opeens is gebrek aan afstemming binnen de gemeente In totaal is er 3.5 km aan vloerverwarmingsbuizen in het huis mijn probleem geworden, aldus Jan. Ook over de controle op Het gebouw, een school uit 1928 heeft al een energiere- Het voordeel van een lage temperatuurverwarming is dat de aangelegd. de uitvoering van de warmtepomp is hij niet te spreken. Daar volutie meegemaakt. Het is eerder verwarmd geweest op temperatuur niet eerst naar 60 graden wordt gebracht en werd een fout geconstateerd, maar het bleek dat de aangele- steenkool of olie, toen op aardgas en nu wordt het verwarmd vervolgens weer wordt afgekoeld. Jan vindt een warmtepomp Waarom? verde gegevens niet goed waren geïnterpreteerd. met aardwarmte en zonne-energie. een hele goede en betrouwbare manier om van het gas af te Er is helemaal geen energie probleem, er is energie in over- geraken. vloed, als je het maar uit de zon, de wind en de aarde haalt Tips Welke maatregelen zijn genomen? Jan en zijn vrouw Edith hebben gekozen voor een robuuste Voor Edith ging het niet zozeer om duurzaamheid, zij wilde vindt Jan. Volgens Edith gaan duurzaamheid en comfort goed samen: dat laat dit huis wel zien. Met nieuwe technieken is het belangrijk je vooraf goed te oriënteren en contractueel goede afspraken te maken. In dit huis oplossing, het huis heeft een maximale isolatie met een Rc vooral een prettig en comfortabel huis. Edith zoekt het Duurzaamheid wordt vaak geassocieerd met minder, Maar gold dat voor de warmtepomp. De leverancier van de pomp waarde van 4,5; dat is hoger is dan voor nieuwbouw is voor- evenwicht tussen comfort en duurzaamheid. En er moesten als je naar energie kijkt geldt dat alleen voor het gebruik va heeft niet de vloerverwarming aangelegd. Dat kan natuurlijk, geschreven. Een goede isolatie is de basis, daar zie je niets natuurlijk keuzes gemaakt worden. Geen radiatoren met CV n fossiele brandstoffen: daar moeten we, en snel ook, minder maar zorg dan voor goede verantwoordelijkheden en aanspra- van, de spouwmuren zijn helemaal volgespoten, de vloer is ketel, maar vloerverwarming was er zo een. Het is een duur- van gaan gebruiken. Maar daar staat tegenover: meer van kelijkheden in geval er dingen niet goed gaan. eruit geweest en er is een dik isolatiepakket aangebracht. zame, maar hoge investering, over een looptijd van 15 jaar duurzame bronnen. Als vloerbedekking is gekozen voor een keramische tegel haal je de kosten er wel uit maar bij aanvang moet je wel het omdat hij zo mooi en statig staat in het huis en omdat hij de warmte goed geleidt. De ramen zijn van HR ++ glas en het geld hebben, vindt zij. Wel merkt zij dat sinds zij hier woont duurzaamheid belangrijker is geworden voor haar en zij hier Er is helemaal geen energieprobleem, er is energie in over- dak is voorzien van extra isolatie. Het huis heeft een apart bewuster mee bezig is. Doordat je je eigen energie opwekt, vloed, als je het maar uit de zon, de wind en de aarde haalt trappenhuis, waarover destijds de kinderen van het schoolplein ga je toch meer letten op je eigen gebruik. vindt Jan. Volgens Edith gaan duurzaamheid en comfort goed naar de eerste verdieping en zolder liepen. Het trappenhuis samen: Dat laat dit huis wel zien. vormt een buffer tussen de woning zelf en de buitenmuur. Het Vooraf is er driftig gerekend aan de energievoorziening. En Duurzaamheid wordt vaak geassocieerd met minder, maar trappenhuis wordt op een lagere temperatuur gehouden dan pas na een vol jaar gebruik zal duidelijk worden of het doel: als je naar energie kijkt geldt dat alleen voor het gebruik van de leefruimtes. Iedere ruimte heeft een draadloze thermostaat alle gebruikte energie zelf opwekken, gehaald wordt. Er zitten fossiele brandstoffen; daar moeten we, en snel ook, minder

13 De architectuur van het pand is voor Ernst en Joke hét criterium als het om duurzaamheid van een gebouw gaat. Duurzaamheid is iets zo mooi maken dat je het wilt behouden en dat mensen het na jou ook blijven koesteren. Een lelijk gebouw wordt toch na tien jaar weer afgebroken. Het waren twee panden van de GGZ maar het pand hiernaast had geen trappenhuis en geen voordeur meer, vertelt Ernst. Joke is naar het stadsarchief gegaan om de tekeningen op te zoeken en toen zagen ze hoe het origineel in elkaar zat. Eerst is er vooral veel gesloopt, alleen de muren zijn overeind gebleven en er zijn 27 grote containers met puin de deur uit gegaan. We hebben de huizen gescheiden en in ere hersteld, de gevels gerestaureerd en de platte daken van de twee panden geïsoleerd. Aan de voorzijde van het pand zijn 20 % nieuwe stenen in gegaan. Daarna is het linkerpand casco verkocht en Joke en Ernst zijn verder gegaan met hun eigen huis. hard wat betreft de opbrengst, dat we hier nog even mee wachten, vertelt Ernst. Het hele systeem werkt op elektra, geen gasaansluiting. In het buffervat zit 2000 liter CV water en warm tapwater opgewarmd door de warmtepomp die in de kelder staat. De warmtepomp haalt de basiswarmte uit de aarde. Er zitten gesloten bodemwisselaars in de grond: vijf boringen, 90 meter diep voor een basiswarmte van 11 à 12 graden. De hoge temperatuur halen wij met de zonnecollectoren. Het hele systeem draait inmiddels twee jaar probleemloos en er is nooit een tekort aan warm water en ook de temperatuur in huis is heel gelijkmatig. Het vloerverwarmingssysteem dat we in het huis hebben aangebracht blijft bruikbaar; als men morgen iets nieuws uitvindt, kan dit ook weer op dit afgiftesysteem aangesloten worden. Duurzaamheid gaat niet alleen over installaties, het begint met heel goed isoleren van het totale pand. Ernst Havermans en Joke van Kerschaver kiezen voor een energiezuinige woning aan de Baronielaan in Breda Woning: herenhuis, aaneen gesloten Aantal bewoners: drie Oppervlakte: 350 m 2 + kantoor aan huis De uitdaging was, hoe een huis uit 1900 zo goed mogelijk duurzaam maken. Het meest duurzame is natuurlijk dat je een bestaand casco hergebruikt. Het pand moet je van binnenuit isoleren want aan de buitenkant kan dit niet, dus is er een doos- in- doos principe toegepast en is er een duurzame installatie geplaatst. De binnenmaten van het huis zijn aan elke zijde 10 cm kleiner geworden. Uitgangspunt was om zoveel mogelijk zelfvoorzienend te zijn qua energiebehoefte. De basis is een laag temperatuursysteem met een hoog rendement, vloerverwarming en - koeling, een warmte terugwin unit en een buffervat. Een warmtepomp in combinatie met koude- en warmteopslag in de bodem en collectoren op het dak zorgen voor de verwarming van de woning en het warme tapwater. We willen nog PV panelen gaan plaatsten maar deze evolueren nog zo We hebben geïsoleerd volgens de bouwbesluitnorm en de isolatie heeft een Rc waarde van 3,5 voor de wandopbouw, het dak en de begane grond vloer en voor de verdiepingen, waar de vloeropbouw bestaat uit een combinatie van vloerverwarming over houten balklagen. De isolatie ligt op de betonvloer omdat je anders de hele vloer weer aan het opwarmen bent. We hebben sandwichpanelen laten maken met een PIR isolatie van 8 cm met daarover heen een magnesiumoxideboard gelijmd. Deze zijn met 5 geïsoleerde kunststof pluggen aan de muur bevestigd met daaronder een tand en groef systeem. Er is dubbele beglazing met een U- waarde van 1 toegepast en we hebben een goede kierdichting kunnen maken. Hierdoor ben je verplicht om een gebalanceerd ventilatiesysteem aan te leggen. Dit heeft voor- en nadelen, maar er is in dit huis zoveel volume dat zo n ventilatiesysteem eigenlijk niet eens nodig

14 vervolg installaties en we wilden graag een partij die enthousiast mee wilden denken. Begrippenlijst Buffervat LED lampen afgiftesysteem, b.v. vloerverwarmingsbuizen. is. Met de houtkachel, die werkt als een speksteenkachel en het warmteterugwin systeem wordt de warmte die afgezogen wordt, gebruikt om de andere ruimtes te verwarmen. Luiken op de eerste en tweede etage aan de westzijde van het huis zorgen voor extra koeling in de zomer en bescherming tegen wind en regen. Dit soort panden staan bekend als energieverslindende panden en wij wilden aantonen dat je ook met de bestaande woningvoorraad heel veel kunt. Dit is eigenlijk hoe we naar veel dingen in het leven kijken en duurzaamheid is meer een levenshouding. Het gaat veel verder; in de keuzes die wij maken bijvoorbeeld voor kleding en voeding vragen ons steeds af waar komt het vandaan en hoe wordt het geproduceerd. Als we iets kopen, kopen we iets voor het leven, dan moet het lang mee kunnen. Als veel meer mensen zouden kiezen voor duurzaamheid krijg je toch een betere wereld, niet alleen op het gebied van energie of duurzame architectuur. Joke gelooft heel erg in de kracht van de consument. Hoe bevalt het om hier te wonen? Het is een heel comfortabel huis geworden. Tips De keuze voor de installateur in zo n proces is belangrijk; degene die de installatie aanlegt moet ook zijn verantwoordelijkheid nemen voor het totale systeem. Want als je alles opknipt in verschillende onderdelen met verschillende installateurs is er straks niemand aansprakelijk als er iets gebeurt. Dus neem één partij daarvoor en kies een partij die enthousiast is om mee te denken. Ga niet over één nacht ijs, blijf kritisch en laat je uitgebreid informeren. Een opslagvat waarin water op temperatuur wordt gehouden, b.v. ten behoeve van het vloerverwarmingssysteem. CO2 voetafdruk De belasting van menselijk handelen op het milieu, uitgedrukt in kilo s CO2. Zo kan voetafdruk worden bepaald van b.v. autorijden, vliegen, productie van voedsel, energiegebruik van een huis etc. Energieneutrale woning Een woning die, over een jaar gezien, evenveel energie produceert als verbruikt. Grijs water circuit Er gaat veel schoon water verloren door activiteiten waarvoor water eigenlijk niet 100 % gezuiverd hoeft te zijn. Om gezuiverd water te besparen kan regenwater opgevangen en gebruikt worden. Het regenwater van het dak komt via de goten in een speciale opslagtank onder de grond terecht. Vanuit die tank gaat het regenwater via een aparte waterleiding naar de toiletten voor de doorspoeling en naar de wasmachines. Dit noemen wij het grijs water circuit. kwh Staat voor: Kilo Watt uur. Een eenheid van arbeid of energie. Het is letterlijk de energie die Een ledlamp is een zeer energiezuinige lamp, opgebouwd uit een groep van zogenaamde leds (licht-emitterende diodes). De ledlampen zijn er ondertussen in verschillende lichtsterkten en kleurweergaven. Optimizer Ook wel: micro-inverter. Een apparaatje waarmee van gelijkstroom wisselstroom wordt gemaakt en bevestigt wordt op één zonnepaneel. Meestal wordt een set zonnepanelen verbonden met een inverter. Dat apparaat doet hetzelfde als de micro-inverter: van gelijkstroom wisselstroom maken. Rc waarde Ook wel warmteweerstand genoemd. De Rc waarde is een maat voor de isolatie-eigenschappen van materialen. Hoe hoger de Rc waarde, des te beter het materiaal de warmte tegenhoudt, isoleert dus. Stooklijnversteller Een apparaatje waarmee een verband tussen bijvoorbeeld de buitenluchttemperatuur en de cv-aanvoertemperatuur kan worden ingesteld. Warmtepomp Apparaat dat warmte onttrekt aan een bron, bijvoorbeeld de bodem. Dit gaat door middel van vloeistof die door buizen gepompt wordt Warmtepompen kunnen gebruik maken van de bodem als bron (aardwarmtepompen) of lucht (luchtwarmtepomp) Warmtewisselaar Een constructie, waarin twee gescheiden vloeistofstromen, met een sterk verschillende temperatuur, voorkomen. Daardoor kan temperatuuroverdracht plaatsvinden, b.v. van een warm naar een koud systeem. Warmtewisselaars worden gebruikt in b.v. warmtepompen. Wp Staat voor: Wattpiek: een meeteenheid om het vermogen van een zonnecel of zonnepaneel aan te geven, gemeten onder standaardomstandigheden. Zonneboiler Een systeem waarmee water wordt opgewarmd door zonne-energie en gebruikt wordt voor het opwarmen van de boiler. Zonnepanelen Panelen waarmee zonlicht wordt omgezet in elektriciteit. Worden steeds vaker toegepast op daken van gebouwen. Een inverter of set van micro-inverters is nodig om de opgewekte gelijkstroom om te zetten in wisselstroom Wat viel er tegen? Het heeft wel even geduurd voordat we de goede partij aan tafel hadden voor wat betreft de wordt gebruikt als een machine van 1000 watt (een kilowatt) gedurende 1 uur arbeid moet leveren op het volle vermogen. waardoor de vloeistof wordt opgewarmd. De warmtepomp verhoogt de temperatuur verder en staat die hogere temperatuur af aan een

15