Verslag 50e Vissennetwerkbijeenkomst - 22 september 2016: Vis- en andere aquatische exoten

Transcriptie

1 Verslag 50e Vissennetwerkbijeenkomst - 22 september 2016: Vis- en andere aquatische exoten Dagvoorzitter en stuurgroeplid Johan Coeck heet de zaal welkom op de 50e bijeenkomst van het Vissennetwerk en bedankt de organisatie. Hugo Verreycken (INBO) Nieuwe EU regelgeving i.v.m. exoten en invulling in Vlaanderen Het gaat om de EU Verordening 1143/2014 voor invasieve uitheemse soorten (IUS). Deze geldt niet voor genetisch gemanipuleerde soorten en soorten die hier komen als gevolg van klimaatveranderingen. Invasieve soorten op de lijst mogen niet meer in- of doorgevoerd worden in de EU en ook niet verhandeld worden. Er wordt eerst ingezet op preventie en als dat niet gelukt is op vroege waarnemingen. Daar moet voor de meeste soorten nog een monitoring voor opgezet worden. EU staten dienen het te melden als ze een soort aantreffen en indien mogelijk maatregelen starten. Maatregelen dienen proportioneel te zijn met de omstandigheden. Soorten die al heel wijd verspreid zijn kunnen vaak niet meer worden uitgeroeid en dienen beheerd te worden om verdere uitbreiding tegen te gaan. Gezelschapsdieren mogen nog gehouden worden tot ze een natuurlijke dood sterven maar mogen niet worden vrijgelaten in het wild. Er mag niet verder mee gekweekt worden. Er zijn heel veel invasieve soorten. Alleen de soorten die voor heel de EU van belang zijn komen op de lijst. Hiervoor dient een risico analyse gemaakt te worden. De eerste soortenlijst is gepubliceerd op 14/7/2016 met twee vissoorten: de amoergrondel (is nog niet in België en NL aanwezig, al wel in Duitsland) en de blauwband en een aantal amfibieën, reptielen en kreeftachtigen. In België is er aanpak op verschillende overheidsniveaus op het gebied van monitoring, bestrijding en inspectie. Terreineigenaren zijn verantwoordelijk voor bestrijding. Ook wordt er gewerkt aan preventie en bewustwording o.a. via ecopedia.be. Ook is er overleg met de handelaren en men probeert pathways in beeld te brengen. Burgers kunnen soorten melden op waarnemingen.be / exoten. Er is een code opgesteld voor bestrijding en beheersing van exoten. INBO werkt nu aan het maken van nulsituatiekaarten om te kunnen kijken hoe het er over zes jaar voor staat en of eventuele maatregelen geholpen hebben. Hoe is de risicoanalyse voor de soorten op de lijst uitgevoerd? Antwoord: Op Europees niveau. Hoe zit het met sanctiebeleid?: Antwoord: Er is nog niet veel in gang gezet. Dit wordt getrokken door Vlaamse overheid. Welke vissen zullen er nog op de uitbreiding van de lijst komen?: Is niet bekend bij Hugo. Frank Spikmans (RAVON) Blauwband als sluipmoordenaar: effect van overdracht parasiet op inheemse vissen Dit onderzoek loopt sinds 2008 samen met o.a. de Radboud Universiteit. Blauwband is kleine karperachtige en Aziatische soort die in de jaren 60 is meegekomen via uitzet karpers. Heeft zich sterk verspreid over Europa. Tegenwoordig vindt de belangrijkste verspreiding plaats via natuurlijke dispersie, o.a. via rivier en beeksystemen. Als de soort zich eenmaal gevestigd heeft, blijft deze aanwezig en is de soort moeilijk te beheersen. Hij leeft in ondermeer langzaam stromende wateren en uiterwaardplassen. Door z n brede tolerantie, snelle voortplanting en meerdere legsels per jaar is de soort succesvol. 1

2 Risico s zijn concurrentie om voedsel en leefgebied en de overdracht van ziekten. Daar gaat Frank dieper op in. Blauwband is drager van een ééncellige ziekte (Sphaerothecum destruens, verder afgekort als SD) die via de kieuwen binnenkomt bij de gastheer en celdood en ontstekingen kan veroorzaken. Blauwband heeft daar geen last van maar veel andere vissoorten wel (o.a. blankvoorn, vetje, zalm). Hierdoor fungeert blauwband als een vector voor de ziekte. Zo verdwijnt het vetje als je deze opkweekt samen met blauwband. Uit Brits onderzoek bleek dat blauwband in kleine meren binnen enkele jaren de dominante soort is en dat andere soorten niet meer voortplanten. Frank heeft onderzocht of dit soort zaken ook in Nederland spelen. Hiervoor zijn moleculaire technieken gebruikt. Hieruit bleek dat SD ook aanwezig was in Nederlandse wateren bij blauwband en dat deze ook besmetting bij inheemse soorten opleverde bij o.a. driedoornige stekelbaars, vetje en bittervoorn. Vervolgens is verder onderzocht in hoeverre dit daadwerkelijk een negatief effect heeft op de visstand in Nederland. O.a. onderzocht in poelen langs de Maas bij Oeffelt. Daarbij werd een flink significant effect op vetje gevonden, niet voor driedoornige en tiendoornige stekelbaars. Nuljarige vetjes waren afwezig als er ook blauwband aanwezig was. Omdat de poelen erg klein waren met weinig soorten kon het effect van blauwband op de soortdiversiteit niet goed onderzocht worden. Daarom zijn in een volgend onderzoek 39 grotere wateren bekeken waarvan ongeveer de helft met en de helft zonder blauwband. Hierbij is gebruik gemaakt van edna onderzoek om SD aan te tonen in het water. In 5 wateren werd daadwerkelijk SD aangetoond. In kleine wateren, waar de soortdiversiteit per definitie gering is, leek er weinig effect op de soortdiversiteit maar in grote wateren was er wel een effect zichtbaar waarbij er minder soorten aanwezig waren in wateren met blauwband en ook minder nuljarige vissen. Uit alle studies blijkt dat driedoornige stekelbaars weinig last heeft van SD en er dus geen negatief effect ondervindt. Hiermee kan deze soort dus een vector voor verspreiding van SD zijn. Frank verwacht dat andere soorten zoals bittervoorn ook een negatief effect van SD zullen hebben maar hiervoor moet nog meer onderzoek gedaan worden. Het is onduidelijk in hoeverre SD middels de bestrijding van blauwband aangepakt kan worden. Hierbij speelt ook mee dat SD niet direct zichtbaar is en lastig te detecteren is. Conclusie: Effect van geïntroduceerde ziekten kan groot zijn maar blijft vaak onzichtbaar. Daarom handel en transport van vis niet toestaan zolang er kans bestaat op verspreiding van schadelijke ziekte. Heeft bestrijding blauwband heeft geen zin meer? Antwoord: Op veel plaatsen niet. Wel zinvol om te kijken naar geïsoleerde gebieden, daar zijn wel mogelijkheden om de soort te elimineren. Komt SD ook voor in wateren waar blauwband niet voorkomt? Antwoord: Dit was wel de verwachting maar hebben we niet aan kunnen tonen. Gaat SD weg als je de blauwband wegvangt? Antwoord: Dat zal waarschijnlijk niet het geval zijn omdat SD al zeer wijd verspreid is. Kees van Bochove (Datura) & Jelger Herder (RAVON)- Hybride kleine modderkruipers in Nederland Kees vertelt iets over de achtergronden. Bij toeval werd een kleine modderkruiper ontdekt met DNA van Zuidoost Europese soorten ontdekt bij het verzamelen van edna voor een referentiedatabase. Uit literatuuronderzoek bleek dat er een heel hybride complex van kleine modderkruiper bestaat. Vervolgens zijn extra analyses gedaan om vast te stellen om welke soort het precies ging. Hieruit bleek dat er DNA van verschillende oudersoorten aanwezig was en dit is het bewijs dat het om een hybride vorm gaat. Deze hybriden kunnen zich niet seksueel voortplanten maar wel clonaal door te paren met 2

3 een mannetje. Het sperma van dit mannetje start de groei van het embryo maar wordt niet daadwerkelijk opgenomen in het DNA. Alle nakomelingen zijn dus kopieën van het vrouwtje en ook allemaal vrouwtjes. De hybriden zijn dus voor de voortplanting afhankelijk van een puur mannetje. In het verleden heeft zich een heel palet aan hybriden gevormd die zich ook weten te handhaven. In 2007 is er door Janko et al. een studie uitgevoerd naar het voorkomen van hybriden in Europa. De hybride die in Nederland tot nu toe is aangetroffen, wijkt af van de hybride vorm die in West Europa wordt aangetroffen. Het Nederlandse hybride type komt met name in Oost Europa en in de Rijn voor. Dit roept de vraag op wanneer ze zich in Nederland gevestigd hebben. Via het Main-Donau kanaal of al eerder? Jelger vertelt verder over het uitgevoerde veldonderzoek. Op 15 locaties verspreid over Nederland zijn monsters verzameld en daarnaast is gebruik gemaakt van de gegevens uit edna bemonsteringen die in het verleden zijn uitgevoerd. Ook exemplaren uit museumcollecties zijn geanalyseerd om te kijken of en waar toen al hybriden aanwezig waren. Het viel op dat pure kleine modderkruipers hoofdzakelijk op de geïsoleerde plekken, zoals boven het Noordzeekanaal, Drentsche Aa en geïsoleerde kolken werd aangetroffen. Alles wat in verbinding staat met de rivieren blijkt hybriden te zijn. Uit onderzoek aan museumexemplaren blijkt dat er op plaatsen waar nu hybriden zitten begin 20 e eeuw nog wel pure kleine modderkruipers aanwezig waren. Dit duidt erop dat de hybriden Nederland jaar geleden gekoloniseerd hebben. Er werd ook morfologisch onderzoek gedaan, hierbij werden kleine verschillen aangetroffen m.b.t. grootte van de kop en vorm en grootte van staartvlek. Deze zijn in het veld niet bruikbaar om hybriden van pure kleine modderkruipers te onderscheiden. Er werden wel bruikbare verschillen aangetroffen m.b.t. sexratio, waarbij in populaties met hybriden hoofdzakelijk vrouwtjes werden aangetroffen. Mannetjes zijn te herkennen op basis van puntige borstvinnen en schubje bovenop de borstvin. Geslachtsverhouding man/vrouw in hybride populaties is zeer scheef en minimaal 1 staat tot 10. De hybriden kunnen ook groter worden. De grootste pure kleine modderkruiper was 10,8 cm, de hybriden werden groter. Dus als je dieren groter dan 11,5 cm vangt dan zijn het vrijwel zeker hybriden. Mogelijke bedreigingen: populaties met hybriden kunnen kwetsbaarder worden voor calamiteiten. Bij geïsoleerde populaties voorzichtig zijn met verbinden. Kan ook sperma van andere soorten tot hybridisatie leiden? Antwoord: Uit de literatuur is dit niet bekend. Hoe zit het met bescherming? Antwoord: Overal waar hybride zit in principe ook de inheemse vorm omdat de hybride vorm niet kan bestaan zonder de pure vorm. Alain De Vocht (Universiteit Hasselt) Voedselcompetitie zwartbekgrondels en blankvoorn Vooral kanalen in Vlaanderen worden gekoloniseerd door Ponto-Kaspische grondels. O.a. via het Albertkanaal. Sinds 2015 wordt ook de Ponto-Kaspische stroomgrondel aangetroffen. Zwartbekgrondels zijn in hoge dichtheden aanwezig. Met elektrovisserij of zegen onderschat je de omvang van de populatie. Hengelaars klagen dat de blankvoornstand achteruit gaat. Er is onderzoek gedaan naar voedselpreferenties van de zwartbekgrondel en de blankvoorn, waarbij gekeken is of er een voorkeur is voor Ponto-Kaspische evertebraten of inheemse evertebraten. Daarbij is ook gekeken naar 3

4 lengteklassen van prooidieren (uitheemse vlokreeft en inheemse vlokreeft). Inheemse vlokreeft werd geprefereerd en daarbij vooral de grotere exemplaren. Bij de consumptie van zoetwatervlokreeft versus driehoeksmossel was er de eerste 10 minuten een voorkeur voor vlokreeft waarbij de zwartbekgrondel efficiënter bleek dan blankvoorn in het prederen van vlokreeften. De totale consumptie tussen beide soorten in een uur was gelijk maar in de eerste 10 minuten bleek de zwartbekgrondel veel effectiever dan blankvoorn. In competitie experimenten bleek de blankvoorn minder aan bod te komen en bemachtigde de zwartbekgrondel het meeste voedsel. Bij langdurigere experimenten bleek de blankvoorn bij een voedselgebrek een grotere gewichtsafname te hebben. Het zijn voorlopige conclusies. Zwartbekgrondel eet alles en richt zich vooral op de grootte van de prooidieren. Driehoeksmosselen worden weinig gegeten als er voldoende aanbod van vlokreeften is. Zwartbekgrondel is veel effectiever dan blankvoorn en dit heeft naar verwachting een negatieve effect op de conditie van blankvoorn waardoor de blankvoornpopulatie afneemt. Is er gekeken naar effect van zwartbekgrondel op glasaal? Antwoord: Daar is niet naar gekeken, effect van predatie op vissen is nog niet vastgesteld. Is het niet een snelle conclusie? Blankvoorn kan ook andere voedselitems eten uit de waterkolom, is er niet meer onderzoek nodig? Antwoord: Extrapoleren naar het veld vergt inderdaad nog een aantal stappen. Wat kan gezegd worden over concurrentie naar grondels onderling? Antwoord: In de Grensmaas blijkt marmergrondel nog nauwelijks aanwezig en is er nu vooral zwartbekgrondel. s Middags neemt Hugo Verreyken het voorzitterschap over van Johan Coeck. Nils van Kessel (Bureau Waardenburg) Impact van de Ponto-Kaspische grondels op de rivierdonderpad Sinds midden jaren 90 zijn Ponto-Kaspische grondels in Nederland terechtgekomen die zich in korte tijd sterk verspreid hebben. Zitten vnl. in de oeverzone op stortsteen. Er is een onderzoek in de Maas uitgevoerd naar het effect van zwartbekgrondel op rivierdonderpad en bermpje. Sinds de opkomst van de zwartbekgrondel in 2012 is rivierdonderpad verdwenen. Er is vrijwel geen rivierdonderpad meer in de Maas meer te vinden. Hoe komt dit? Rivierdonderpad heeft zelfde habitatvoorkeur. Er is een experimenteel onderzoek uitgevoerd waarbij gekeken is naar competitie van rivierdonderpad met grondelsoorten in relatie tot verschillende vormen van beschutting. Rivierdonderpad blijkt verdrongen te worden uit zijn voorkeursschuilplaats door de exotische grondelsoorten. Daarnaast is ook gekeken naar voedselcompetitie. De exotische soorten aten significant meer vlokreeften dan de inheemse soorten. Op basis van stabiele isotopen analyse is gekeken naar voedselweb in de Maas. Daaruit bleek dat de exoten waarschijnlijk voedselcompetitie hebben met inheemse soorten. In Oostvoornse meer is de zwartbekgrondel enorm toegenomen als gevolg van de inlaat van water waarna de slak Jenkins waterhoorn sterk afnam. Conclusie: impact van Ponto Kaspische grondels is aanwezig, is onbekend hoe dit zich verder zal uitbreiden naar bijvoorbeeld beeksystemen. Zou goed zijn om hier verder onderzoek naar te doen en om te kijken naar mitigerende maatregelen. Waar gaan we naartoe met de exotische grondels? Antwoord: Uiteindelijk zal het zich waarschijnlijk stabiliseren maar daarvoor zullen er nog flinke klappen vallen. Heb je gekeken naar het gebied waar ze oorspronkelijk voorkomen. Is rivierdonderpad daar bijvoorbeeld verdrongen? Antwoord: Goede vraag, daar is niet naar gekeken. 4

5 Zijn er ook positieve effecten te verwachten van grondels? Antwoord: Mogelijk geschikt als stapelvoedsel voor bijvoorbeeld snoekbaars of kwabaal. Willie van Emmerik (Sportvisserij Nederland) Bestrijden exoten met exoten - mogelijke toepasbaarheid graskarper Laatste jaren klachten van sportvissers en andere recreanten over toename waterplanten. Daarom is Sportvisserij Nederland een project gestart. Waterplanten zijn van groot belang voor een divers visbestand. Als je een erg sterke bedekking krijgt kunnen de zuurstofgehalten sterk gaan fluctueren en dat is nadelig voor veel vissoorten. Bij het beheer wordt er vaak gebruik gemaakt van de maaiboot en maaikorf waarbij de bodem wordt omgewoeld en je zuurstofloosheid krijgt en vissterfte optreedt. Ook de messen kunnen vissen beschadigen. Wateren worden vaak ook compleet kaal gemaaid. Als men de waterplanten laat liggen ontstaat er een rottende massa. Maaien werkt vaak niet voor exotische planten. Na het maaien groeien ze vaak heel snel weer terug. De graskarper zou een mogelijk alternatief kunnen zijn voor maaien: is goedkoop, mooie sportvis, omwonende zijn er vaak blij mee. Mogelijke nadelen die vaak genoemd worden: voortplanting, ziekte en kaalslag van wateren. Voor de voortplanting heeft de graskarper een aantal eisen - wordt ook na klimaatverandering niet verwacht. Het risico op voortplanting wordt dus als heel erg klein gezien. Ziekten zijn tot nu toe geen problemen gebleken. Wel is het van belang om graskarper van een goede kweker te betrekken. Biologie graskarper: snelle groeier, stelt weinig eisen aan milieu, wordt een jaar of 15 oud en kan 1,5 m groot worden, hoe ouder ze worden hoe meer waterplanten ze gaan eten ( % eigen gewicht per dag). Heeft voorkeur voor bepaalde waterplanten waaronder ook exotische waterplantensoorten. Drijfbladplanten worden bij voorkeur niet gegeten. Van sommige soorten zoals vederkruiden worden alleen de jonge groeitoppen gegeten. Als alle planten verwijderd worden kunnen er negatieve effecten zijn op de waterkwaliteit (algenbloei) en andere organismen. Effecten van graskarper op waterplantenbedekking: Is weinig lang lopend onderzoek naar gedaan, vooral korte tijdsduur en met hele hoge dichtheden graskarper. Hieruit komt geen duidelijk verband tussen uitzet en waterplantenbedekking naar voren. Effect van graskarper is van verschillende factoren afhankelijk: aanwezige waterplanten, temperatuur, watertype. Waarschijnlijk kan uitzet van graskarper wel werken maar daarnaast waarschijnlijk noodzakelijk om aanvullend beheer doen. Bijvoorbeeld graskarper bijzetten of een deel weer wegvangen. Evt. combinatie met maaien. In ieder geval met weinig graskarper beginnen. In veel wateren (N2000, KRW) is het niet toegestaan/ niet wenselijk. In meer afgesloten wateren zou het overwogen kunnen worden. Hier zouden proeven gedaan kunnen worden om woekeren exoten, draadalgen of wateren die moeilijk zijn voor onderhoud te beheren. Je zou de graskarper kunnen zien als een grote grazer die je onder water kunt inzetten. Sportvisserij Nederland heeft aanbevelingen voor uitzet en uitzetdichtheden: begin met lage dichtheden (aantallen/ha begroeid water), monitor effect, eventueel aanvullende maatregelen om waterplanten te sparen. Bij bestrijding van niet-voorkeursplanten (waaronder exoten) zou ervoor gekozen kunnen worden om hoge dichtheden uit te zetten. Door uit te zetten in combinatie met karper kun je ervoor zorgen dat de bodem wordt omgewoeld en exotische waterplanten niet terug kunnen komen. Vragen Effect op andere fauna zoals amfibieën? Antwoord: bij lage dichtheden wordt het effect positief ingeschat omdat de variatie in habitat toeneemt. Mag het beleidsmatig wie zegt ja en wie nee?: er is toestemming watereigenaar en de visrechthebbende nodig, uitzetten gebeurt nog steeds. Hoe gebeuren uitzettingen die gaande zijn? Antwoord: Vaak samen met waterschappen. 5

6 Pieter Beelen (Sportvisserij Nederland) - If you can t beat them, eat them! Wat kun je met de exotische grondels? If you can t beat them, eat them. Nederland is vrij conservatief in wat we eten. Voor het Visblad is een artikel gemaakt over het eten van grondels. Pieter was hierbij de grondeljager. Via de apps van Sportvisserij Nederland werd een viswater gezocht en werd grondels gevangen en verzameld. Ingewanden verwijderen. Je hebt hete olie nodig en je moet ze kort bakken in zijn geheel bakken. Ze zijn lekker knapperig en smaken heerlijk. Een ander idee voor de monitoring is gebruik te maken van een kijkraam, Pieter gebruikt dit om mee te vissen. Hij kan door dit raam zien waar de vissen liggen en daar met een klein hengeltje op te vissen. Idee komt uit Noorwegen en ze worden daar ook verkocht. Vraag: Vraag, wat kost dit kijkraam? Antwoord: ca. 250 euro voor import vanuit Noorwegen. Janneke Snijders (RoyalHaskoningDHV)-Invloed exoten op de KRW-maatlatten Er wordt momenteel een onderzoek uitgevoerd met collega Frank van Herpen in opdracht van ministerie van I&M. In de huidige maatlatten zijn de exoten deels verwerkt. Soms hebben ze een positieve rol en soms een negatieve rol. Vaak zijn ze ook niet opgenomen, zoals de grondels. Onderzoeksvragen: Hebben de exoten effect op het KRW-oordeel? Zouden de exoten wel/niet een plek moeten krijgen in de KRW-maatlat? Zijn er voorbeelden van exoten die effect hebben op de KRWbeoordeling? Graag wil Janneke antwoorden van het publiek op deze vragen. Zij zal de vragen ook nog rondmailen. Alle sprekers worden bedankt en er wordt getoast op de 50e bijeenkomst van het Vissennetwerk met echte Hasseltse oude jenever. Hierna is er nog een exotische visexcursie: op het Albertkanaal worden met de hengel exotische grondels gevangen. Op de Demer is er een demonstratie elektrovisserij door het INBO waarbij blauwband en zonnebaars gevangen worden. Met dank aan Jan Kranenbarg voor de verslaglegging 6

7 7