Kwaliteit OOB-accountantsorganisaties onderzocht

Transcriptie

1 Kwaliteit OOB-accountantsorganisaties onderzocht Uitkomsten van onderzoeken naar de implementatie en borging van verandertrajecten bij de OOB-accountantsorganisaties en de kwaliteit van wettelijke controles bij de Big 4- accountantsorganisaties Publicatiedatum: 28 juni 2017

2 Autoriteit Financiële Markten De Autoriteit Financiële Markten (AFM) maakt zich sterk voor eerlijke en transparante financiële markten. Als onafhankelijke gedragstoezichthouder dragen wij bij aan duurzaam financieel welzijn in Nederland. 2

3 Inhoudsopgave 1 Samenvatting 4 2 De AFM heeft onderzoeken uitgevoerd naar de implementatie en borging van de verandertrajecten bij acht OOB-accountantsorganisaties en de kwaliteit van wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties 6 3 OOB-accountantsorganisaties moeten voortvarender veranderen 10 4 De implementatie en borging van de verandertrajecten bij de onderzochte OOBaccountantsorganisaties gaat te langzaam Beheersing: het bestuur heeft inzicht in de huidige cultuur, de informatie om te sturen op kwaliteit is onvoldoende en de effecten worden onvoldoende gemonitord Gedrag en cultuur: het bestuur laat voorbeeldgedrag zien, het stimuleren van gewenst gedrag vraagt meer inzet Intern toezicht: de rvc is kritisch, de impact kan groter en het toezicht op het kwaliteitsbeleid is onvoldoende 39 5 De kwaliteit van de onderzochte wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties is nog steeds niet op orde Het aantal onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles is opnieuw te hoog De kwaliteitswaarborgen van de Big 4-accountantsorganisaties op de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles hebben de tekortkomingen niet voorkomen of gedetecteerd De geconstateerde tekortkomingen zijn vergelijkbaar met het vorige reguliere onderzoek 48 6 Beschrijving van de onderzoeksmethodieken Onderzoek naar de implementatie en borging van de verandertrajecten bij de OOB-accountantsorganisaties Onderzoek naar de kwaliteit van wettelijke controles bij de Big 4- accountantsorganisaties 68 Deel 2: Instellingsspecifieke conclusies en bevindingen Deel 3: Bijlagen 3

4 1 Samenvatting De AFM heeft in de periode mei 2016 tot en met mei 2017 een themaonderzoek uitgevoerd naar de implementatie en borging van de verbetermaatregelen en de ingezette verandering (hierna implementatie en borging van het verandertraject) binnen acht OOB-accountantsorganisaties. Dit betreffen de Big 4-accountantsorganisaties Deloitte, EY, KPMG en PwC en vier overige OOBaccountantsorganisaties Accon, BDO, Baker Tilly Berk en Mazars. De AFM heeft onderzocht hoe ver deze OOB-accountantsorganisaties zijn gevorderd met het implementeren en borgen van de veranderingen op de gebieden beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht, de zogenoemde pijlers. Grant Thornton, ook een OOB-accountantsorganisatie, is niet meegenomen in het onderzoek in De AFM heeft geconcludeerd dat Grant Thornton onvoldoende opvolging heeft gegeven aan de aandachtspunten uit het onderzoek in 2015 naar de opzet van de verandering en verbetermaatregelen om onderzoek naar de implementatie en borging van het verandertraject mogelijk te maken. In de periode eind 2015 tot en met juni 2017 heeft de AFM ook een regulier onderzoek uitgevoerd bij de Big 4-accountantsorganisaties om te beoordelen of deze accountantsorganisaties ervoor hebben zorggedragen dat de kwaliteit van wettelijke controles die in 2015 en 2016 zijn uitgevoerd, gewaarborgd is. Door de resultaten in één rapport te publiceren, beoogt de AFM een breder beeld te geven van zowel de voortgang van het verandertraject bij de OOB-accountantsorganisaties als de kwaliteit van onderzochte wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties. De AFM concludeert op basis van de uitkomsten dat het verandertraject bij de onderzochte OOBaccountantsorganisaties te langzaam gaat en dat de kwaliteit van de onderzochte wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties niet op orde is. De acht onderzochte OOB-accountantsorganisaties hebben niet volledig voldaan aan de verwachtingen voor 2016 voor de implementatie en borging van het verandertraject op de pijlers beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht. Deloitte, KPMG en PwC hebben meer bereikt op de pijlers gedrag en cultuur en intern toezicht en op het onderdeel oorzakenanalyses van de pijler beheersing dan de andere vijf onderzochte OOB-accountantsorganisaties. Deloitte, KPMG en PwC zijn in 2016 verder gekomen met het realiseren van een kwaliteitsgerichte cultuur, met het geven van voorbeeldgedrag door het bestuur, met kwaliteit een doorslaggevende betekenis geven in het beoordelings- en beloningsbeleid van de partners en met de verdieping van de oorzakenanalyses. De AFM is daarom positief over de focus en inzet die deze OOB-accountantsorganisaties laten zien in de implementatie en borging van het verandertraject. De andere vijf onderzochte OOBaccountantsorganisaties (EY, Accon, BDO, BTB en Mazars) hebben beperkte resultaten en voortgang gerealiseerd in de implementatie en borging van het verandertraject. Dit betreft zowel de verandering van (informatie)systemen en (besturings)processen, zoals de borging van de in control cyclus over kwaliteit en het versterken van de oorzakenanalyses, als de verandering van gedrag en cultuur, zoals kwaliteit een doorslaggevende betekenis te geven in het beloningsmodel van de partners. Zij hebben daarmee niet voldoende focus of inzet laten zien die nodig is voor de implementatie en borging van het verandertraject. 4

5 Het aantal uitgevoerde wettelijke controles dat als onvoldoende is gekwalificeerd bij elk van de Big 4-accountantsorganisaties is net als in het voorgaande reguliere onderzoek in 2014 te hoog. De AFM heeft van de 32 onderzochte wettelijke controles er 19 als onvoldoende gekwalificeerd: 3 bij Deloitte, 4 bij PwC en 6 bij KPMG en EY. De kwaliteitswaarborgen van deze accountantsorganisaties hebben dit niet tijdig voorkomen of gedetecteerd. De AFM constateert dat de meest voorkomende tekortkomingen in de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles qua aard vergelijkbaar zijn met die in het voorgaande reguliere onderzoek. In de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles is sprake van dusdanig ernstige tekortkomingen dat controleverklaringen zijn afgegeven zonder voldoende onderbouwing van het oordeel over de jaarrekening. In de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles geldt dat de externe accountants relevante onderwerpen, elementen of beweringen binnen de onderzochte materiële onderdelen van de controle niet hebben gecontroleerd of dat zij hun controlewerkzaamheden daarop onvoldoende hebben uitgevoerd. De tekortkomingen betreffen het onder meer onvoldoende controleren van de effectieve werking van interne beheersingsmaatregelen en het onvoldoende uitvoeren van detailcontroles en cijferanalyses. Ook de kritische evaluatie van controle-informatie volstaat niet. De bevindingen zijn vergelijkbaar met de conclusies van het International Forum of Independent Audit Regulators (IFIAR), die in haar meest recente rapport van maart concludeert dat internationaal het percentage onderzochte controles met significante bevindingen onacceptabel hoog blijft. De AFM meent dat de OOB-accountantsorganisaties voortvarender moeten veranderen en dat het (duurzaam) waarborgen van kwaliteit van wettelijke controles de hoogste prioriteit moet hebben. Daaronder verstaat zij maximale focus en inzet van middelen op het verandertraject om de benodigde duurzame verbetering tot stand te brengen en tegelijkertijd zorgdragen voor het treffen van aanvullende maatregelen om ook in de huidige en op korte termijn uit te voeren wettelijke controles de kwaliteit te waarborgen. De accountantsorganisaties zijn verantwoordelijk voor het (duurzaam) waarborgen van de kwaliteit van wettelijke controles. De Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) en de Monitoring Commissie Accountancy hebben ook een belangrijke rol en zullen de verbetermaatregelen strak moeten blijven monitoren en stimuleren. De AFM zal druk houden op de accountantsorganisaties om te voldoen aan de normen voor de kwaliteit van wettelijke controles en om de verandering voortvarender door te voeren. Hiervoor zal de AFM passende interventies inzetten die per instelling kunnen verschillen. De AFM zal onder andere in nieuwe onderzoeken de onderwerpen betrekken waarop de verandering is achtergebleven. De AFM zal bovendien haar toezichtsinspanningen op de overige OOB-accountantsorganisaties intensiveren onder andere door bij deze organisaties een onderzoek naar de kwaliteit van wettelijke controles uit te voeren. 1 Zie IFIAR-rapport van 3 maart 2017 '2016 Inspection Findings Survey'. In de survey zijn de bevindingen verzameld die 36 internationale toezichthouders tussen 30 juni 2015 en 30 juni 2016 aan de grootste zes internationale accountantsorganisaties hebben gerapporteerd. 5

6 2 De AFM heeft onderzoeken uitgevoerd naar de implementatie en borging van de verandertrajecten bij acht OOBaccountantsorganisaties en de kwaliteit van wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties De afgelopen jaren is gebleken dat in de accountancysector een fundamentele verandering noodzakelijk is om de kwaliteit van wettelijke controles 2 te verbeteren. Naar aanleiding van het reguliere onderzoek bij de Big 4-accountantsorganisaties 3 in 2013 en concludeerde de AFM dat sprake was van structurele tekortkomingen in de kwaliteit van wettelijke controles en dat hervormingen noodzakelijk waren. Het maatschappelijk verkeer, waaronder beleggers, banken, crediteuren, financieel analisten en consumenten, moet kunnen vertrouwen op het oordeel van accountants in de door hen afgegeven controleverklaringen. Een accountantsorganisatie moet er voor zorgen 5 dat haar externe accountants voldoende werkzaamheden verrichten om het oordeel dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van het vermogen en het resultaat van de gecontroleerde onderneming te onderbouwen en dat het publiek belang centraal staat bij de uitvoering van de wettelijke controles. De controleverklaring van een externe accountant voegt zekerheid toe aan de jaarrekening en draagt bij aan het vertrouwen daarin van een grote groep gebruikers. De accountantscontrole is daarmee van belang voor het eerlijk en transparant functioneren van markten en externe accountants vervullen daarom een belangrijke maatschappelijke rol. Wettelijke controles worden uitgevoerd in een systeem met inherente prikkels om boven het publiek belang andere belangen centraal te stellen, zoals commerciële of eigen belangen. Deze inherente prikkels volgen onder andere uit het feit dat de accountant wordt betaald door de onderneming waarvan hij de jaarrekening controleert, het feit dat de kwaliteit van de uitgevoerde wettelijke controle onvoldoende zichtbaar is en het bedrijfs- of verdienmodel van de accountant. 2 Een wettelijke controle is een controle van een financiële verantwoording van een onderneming ten behoeve van het maatschappelijk verkeer die in de Wta specifiek als wettelijke controle is aangemerkt. Het gaat dan bijvoorbeeld om de controles van jaarrekeningen van middelgrote en grote vennootschappen, gemeentes, provincies en diverse financiële ondernemingen. 3 De Big 4-accountantsorganisaties zijn: Deloitte Accountants B.V. (Deloitte), Ernst & Young Accountants LLP (EY), KPMG Accountants N.V. (KPMG) en PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. (PwC). 4 Zie AFM-rapport van 25 september 2014 'Uitkomsten onderzoek kwaliteit wettelijke controles Big 4- accountantsorganisaties'. 5 Op grond van artikel 14 van de Wta dienen accountantsorganisaties ervoor zorg te dragen dat de externe accountants die bij haar werkzaam zijn of aan haar zijn verbonden voldoen aan het bij of krachtens afdeling 3.2 van de Wta bepaalde (zorgplicht). Daaronder vallen ook de regels van vakbekwaamheid die onder andere de naleving van de NV COS vereisen. 6

7 Mede naar aanleiding van de teleurstellende resultaten uit het reguliere onderzoek in 2013 en 2014, hebben de OOB-accountantsorganisaties 6 en de NBA de urgentie onderschreven 7 om de kwaliteit van de wettelijke controles duurzaam te verbeteren. In de afgelopen jaren hebben de OOB-accountantsorganisaties uiteenlopende maatregelen genomen gericht op het waarborgen van de kwaliteit van wettelijke controles. Belangrijk daarbinnen zijn de 53 maatregelen uit het rapport In het publiek belang van de werkgroep Toekomst Accountantsberoep (NBAmaatregelen) 8 ter verbetering van de kwaliteit en onafhankelijkheid van de accountantscontrole. Er is een onafhankelijke Monitoring Commissie Accountancy ingesteld om de voortgang van het doorvoeren van deze verbetermaatregelen in de sector te monitoren. 9 Daarnaast hebben de grote en middelgrote kantoren in januari 2017 met de Samenwerkende Registeraccountants en Accountants-administratieconsulenten en de NBA een gezamenlijke stuurgroep Publiek Belang ingesteld, die met haar Veranderagenda Audit 10 een verdere impuls wil geven aan de duurzame kwaliteitsverbetering van de accountantscontrole. Ook heeft de wetgever opvolging gegeven aan een aantal eerdere wetgevingswensen van de AFM die bij kunnen dragen aan de noodzakelijke veranderingen. In februari 2017 is het Wetsvoorstel aanvullende maatregelen accountantsorganisaties bij de Tweede Kamer ingediend. Naar verwachting wordt in 2018 hiermee een herstelverplichting voor externe accountants en accountantsorganisaties expliciet wettelijk verankerd 11, zal een geschiktheidstoets voor zittende en nieuwe bestuurders en commissarissen worden ingevoerd en wordt een raad van commissarissen (rvc) verplicht voor OOB-accountantsorganisaties. Het toezicht van de AFM op accountantsorganisaties heeft als doel er aan bij te dragen dat accountantsorganisaties de kwaliteit van wettelijke controles verhogen en duurzaam waarborgen. De toezichtaanpak bestaat daarom enerzijds uit het periodiek meten van de kwaliteit van wettelijke controles en anderzijds uit het aanjagen van het invoeren van de verbetermaatregelen om de kwaliteit van de wettelijke controles te verhogen. De AFM loopt internationaal met deze aanpak voorop. 6 OOB-accountantsorganisaties zijn de accountantsorganisaties die een vergunning hebben om wettelijke controles uit te voeren van Organisaties van Openbaar Belang (OOB). OOB s zijn beursgenoteerde rechtspersonen, banken en (her)verzekeraars. De OOB-accountantsorganisaties betreffen naast de Big 4- accountantsorganisaties Deloitte, EY, KPMG en PwC de volgende overige OOB-accountantsorganisaties: Accon avm controlepraktijk B.V. (Accon), BDO Audit & Assurance B.V. (BDO), Baker Tilly Berk N.V. (BTB), Grant Thornton Accountants en Adviseurs B.V. (GT) en Mazars Paardekooper Hoffman Accountants N.V. (Mazars). 7 Zie Reactie NBA-bestuur van 25 september 2014 op rapport In het publiek belang. 8 Zie NBA rapport van 25 september 2014 In het publiek belang. 9 De Monitoring Commissie Accountancy monitort de invoering, werking en gevolgen van de voorgestelde NBA-maatregelen, signaleert eventuele onduidelijkheden, leemtes en onevenwichtigheden en doet aanbevelingen over mogelijke aanvullingen en aanpassingen. Zie website Monitoring Commissie Accountancy. 10 Zie NBA nieuwsbericht van 16 juni 2017 'Veranderagenda audit'. 11 De herstelverplichting betreft een nieuwe verplichting voor accountantsorganisaties en externe accountants om tekortkomingen in de uitvoering van wettelijke controles en in het stelsel van kwaliteitsbeheersing te herstellen. 7

8 In 2014 is ingezet op maatregelen die onder meer aspecten betreffen als gedrag en cultuur en governance. Het is te vroeg om te verwachten dat het effect van het geheel aan maatregelen volledig zichtbaar zou zijn in de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles. Tegelijkertijd is het noodzakelijk dat accountantsorganisaties altijd, dus niet pas op de (middel)lange termijn, waarborgen dat de afgegeven controleverklaringen voldoende onderbouwd zijn. Het is de maatschappelijke en wettelijke taak van de AFM om te beoordelen of het vertrouwen dat het maatschappelijk verkeer aan de controleverklaringen ontleent, gerechtvaardigd is. Het jaar 2016 was dan ook een passend moment om, twee jaar na de intensivering van de verandertrajecten 12, te onderzoeken hoe de OOB-accountantsorganisaties opvolging hebben gegeven aan de aansporingen van de AFM, daarin gesteund door de politiek en de NBA, om de kwaliteit van wettelijke controles consistenter te waarborgen en duurzaam te verbeteren. De AFM heeft daarom twee onderzoeken uitgevoerd. In de periode mei 2016 tot en met mei 2017 heeft zij een themaonderzoek uitgevoerd naar de implementatie en borging van het verandertraject binnen acht OOB-accountantsorganisaties. Daarin heeft de AFM onderzocht hoe ver deze OOB-accountantsorganisaties zijn gevorderd met het implementeren en borgen van de veranderingen en in welke mate ze hebben voldaan aan de verwachtingen voor op de pijlers beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht. In de periode eind 2015 tot en met mei 2017 heeft de AFM ook een regulier onderzoek uitgevoerd bij de Big 4-accountantsorganisaties om te beoordelen of deze accountantsorganisaties ervoor hebben zorggedragen dat de kwaliteit van onderzochte wettelijke controles die in 2015 en 2016 zijn uitgevoerd, gewaarborgd is. In dit rapport doet de AFM verslag van bovengenoemde onderzoeken. Door de resultaten in één rapport te publiceren, beoogt de AFM een breder beeld te geven van zowel de voortgang van de verandertrajecten bij de OOB-accountantsorganisaties als de kwaliteit van onderzochte wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties. De Big 4-accountantsorganisaties verrichten samen circa de helft van de wettelijke controleopdrachten en bijna 90 procent van de OOBcontroleopdrachten. De overige OOB-accountantsorganisaties verrichten samen circa 15 procent van de wettelijke controleopdrachten. De AFM rapporteert publiekelijk en transparant over haar conclusies en bevindingen. Met de instellingsspecifieke conclusies en bevindingen 14 kunnen gebruikers van financiële verantwoordingen, zoals beleggers en crediteuren, kennis nemen van hoe de betreffende accountantsorganisaties zich tot elkaar verhouden. Voor rvc s, en auditcommissies in het bijzonder, kan deze informatie ook gebruikt worden voor de selectie en de evaluatie van de externe accountant. 12 De OOB-accountantsorganisaties hebben na voorgaande onderzoeken van de AFM naar de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles reeds aangekondigd verbetermaatregelen doorgevoerd te hebben en nog te zullen treffen. Naar aanleiding van onder andere het reguliere onderzoek in 2013 en 2014 van de AFM, aansporingen van de politiek en de sectorplannen, hebben de OOB-accountantsorganisaties de urgentie van voortvarend veranderen onderschreven en hun verandertrajecten geïntensiveerd. 13 Zie bijlage 1 in deel 3 van dit rapport. 14 Zie deel 2 van dit rapport. 8

9 Leeswijzer In hoofdstuk 3 beschrijft de AFM haar visie op duurzame verbetering van kwaliteit en de uitkomsten uit haar onderzoeken, hoe de OOB-accountantsorganisaties daar zelf op reflecteren en welke acties naar de mening van de AFM nodig zijn. Hoofdstuk 4 bevat de uitkomsten van het onderzoek naar de implementatie en borging van het verandertraject bij de onderzochte OOBaccountantsorganisaties en hoofdstuk 5 bevat de uitkomsten van het reguliere onderzoek naar de kwaliteit van wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties. Hoofdstuk 6 beschrijft de onderzoeksmethodieken van beide onderzoeken. De voornaamste conclusies en bevindingen per onderzochte OOB-accountantsorganisatie zijn afzonderlijk weergegeven in het tweede deel van het rapport. 15 De reacties van de OOB-accountantsorganisaties zijn te vinden op de website van de AFM. 16 Overal waar in dit rapport wordt gesproken over personen zoals de externe accountant, wordt deze aangeduid als hij, waarvoor uiteraard ook zij kan worden gelezen. Een overzicht van afkortingen die in dit rapport worden gebruikt is opgenomen in bijlage Zie deel 2 van dit rapport. 16 Zie de website van de AFM. 17 Zie deel 3 van dit rapport. 9

10 3 OOB-accountantsorganisaties moeten voortvarender veranderen Dit hoofdstuk beschrijft de visie van de AFM op duurzame verbetering van de kwaliteit van wettelijke controles en de uitkomsten uit haar onderzoeken. Ook is weergegeven hoe de OOBaccountantsorganisaties daar zelf op reflecteren en welke acties naar de mening van de AFM nodig zijn. De AFM constateerde naar aanleiding van het onderzoek naar de opzet van de verandering en verbetermaatregelen in dat de OOB-accountantsorganisaties serieus werkten aan een verandering en verbetering van de randvoorwaarden om de kwaliteit van hun wettelijke controles te verhogen en daarmee meer in het publiek belang te handelen. Een goede implementatie en borging van het verandertraject vormt een onontbeerlijke basis voor de duurzame verbetering van de kwaliteit van wettelijke controles. Alleen met focus en grote inzet op het doel van de verandering, door prioriteit te geven aan kwaliteit en het creëren van een kwaliteitsgerichte cultuur kan de benodigde verbetering vorm krijgen. Deze inspanningen worden naast het bestuur en de rvc ook van de partners 19 gevraagd. Ondanks dat de benodigde verandering in de sector groot is en het volledig tot stand brengen daarvan tijd nodig heeft, is tegelijkertijd noodzakelijk dat de accountantsorganisaties waarborgen dat de controleverklaringen die accountants afgeven bij jaarrekeningen altijd voldoende onderbouwd zijn, zodat het vertrouwen dat het maatschappelijk verkeer aan de controleverklaringen ontleent voortdurend gerechtvaardigd is. Het is belangrijk dat de accountantsorganisaties een samenhangend geheel aan maatregelen treffen op alle niveaus binnen het systeem waarin een accountant zijn beroep uitoefent. De AFM heeft na haar vorige reguliere onderzoek bij de Big 4-accountantsorganisaties aanbevolen maatregelen te nemen gericht op het versterken van de governance, het creëren van een kwaliteitsgerichte cultuur, het internaliseren van het kwaliteitsniveau 20, het verdiepen van oorzakenanalyses en het verhogen van transparantie over kwaliteit. Voor een duurzame beheersing van de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles is ook een effectieve kwaliteitscirkel nodig (figuur 1). Dit wil zeggen dat een accountantsorganisatie inzicht moet hebben in de kwaliteit en in de factoren die de geleverde kwaliteit positief en negatief beïnvloeden (kwaliteitsverhogende en -belemmerende factoren), dat zij op basis daarvan initiatieven ontwikkelt om de kwaliteit te verbeteren, maatregelen treft naar aanleiding van die ontwikkelde initiatieven, dat zij monitort of deze maatregelen het gewenste effect hebben en bijstuurt wanneer de kwaliteit onvoldoende is. Het is van belang dat bij het verkrijgen van inzicht 18 Zie AFM-rapport van 15 oktober 2015 'Dashboard 2015: Verandering en verbetermaatregelen'. 19 De onderzochte OOB-accountantsorganisaties hebben een structuur waarin de externe accountants veelal de aandeelhouders zijn (partners). Accon heeft als aandeelhouder een Stichting. De externe accountants zijn in dienst bij Accon. Deze externe accountants worden in dit rapport ook als partner aangeduid. 20 Hiermee wordt bedoeld dat de wettelijke kwaliteitsnorm ook binnen de organisatie wordt gezien en ervaren als het gewenste en noodzakelijke kwaliteitsniveau. 10

11 in de kwaliteitsverhogende en -belemmerende factoren ook aandacht wordt besteed aan de kwetsbaarheden in het systeem waarbinnen wettelijke controles worden uitgevoerd. Bijsturen Kwaliteitsinitiatieven Effect monitoren Maatregelen Figuur 1 Kwaliteitscirkel Middelen die de accountantsorganisatie in kan zetten om inzicht in de kwaliteit en de kwaliteitsverhogende en -belemmerende factoren te krijgen en zogenoemde audit quality indicators te identificeren, zijn onder meer het uitvoeren van interne kwaliteitsonderzoeken, oorzakenanalyses en cultuuronderzoeken. De effectiviteit van de maatregelen gericht op het verbeteren en waarborgen van kwaliteit hangt onder andere af van de mate waarin accountantsorganisaties een cultuur hebben die kwaliteitsgericht gedrag bevordert, onder meer door gewenst gedrag te belonen en ongewenst gedrag te sanctioneren, door haar toon aan de top en met voorbeeldbedrag. Een effectieve governance binnen een accountantsorganisatie, waaronder een kritische en deskundige rvc, draagt daarnaast ook bij aan het tot stand brengen van de noodzakelijke kwaliteitsverbetering. De AFM heeft zich in haar onderzoek naar de implementatie en borging van het verandertraject gericht op bovenstaande onderwerpen, gebundeld in drie zogenoemde pijlers: beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht. Ook heeft de AFM onderzocht of de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles in 2015 en 2016 in de praktijk gewaarborgd was bij de Big 4- accountantsorganisaties. Om dat vast te stellen heeft de AFM 32 wettelijke controles geselecteerd en beoordeeld of tekortkomingen in de geselecteerde materiële onderdelen van die controles bestaan die dusdanig ernstig zijn dat het oordeel in de door de externe accountants afgegeven controleverklaringen onvoldoende is onderbouwd. Ook heeft de AFM kwaliteitswaarborgen op deze wettelijke controles onderzocht, zoals het interne kwaliteitsonderzoek en de opdrachtgerichte kwaliteitsbeoordeling (OKB). 11

12 De kwaliteitsslag bij de OOB-accountantsorganisaties gaat te langzaam De AFM concludeert op basis van haar onderzoeken dat de implementatie en borging van het verandertraject bij de onderzochte OOB-accountantsorganisaties te langzaam gaat en dat de kwaliteit van de onderzochte wettelijke controles bij de Big 4-accountantsorganisaties niet op orde is. De uitkomsten die daaraan ten grondslag liggen zijn weergegeven in de onderstaande figuren 2 tot en met 4. De AFM licht eerst de uitkomsten van het onderzoek naar het verandertraject bij de onderzochte OOB-accountantsorganisaties toe en daarna de uitkomsten van het onderzoek naar de vraag of de Big 4-accountantsorganisaties ervoor hebben zorggedragen dat de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles is gewaarborgd. In de hoofdstukken 4 en 5 gaat de AFM verder op deze uitkomsten in. Figuur 2 Uitkomsten onderzoek naar de implementatie en borging van verandertrajecten bij acht onderzochte OOB-accountantsorganisaties en GT 21 De OOB-accountantsorganisaties hebben niet voldaan aan de verwachtingen voor 2016 voor de implementatie en borging van het verandertraject. Hierdoor hebben zij niet bereikt wat de AFM in 2016 had verwacht en lopen zij achter op het realiseren van de (middel)langetermijndoelstellingen voor het verbeteren en duurzaam waarborgen van de kwaliteit van de wettelijke controles. De acht onderzochte OOB-accountantsorganisaties hebben de minste resultaten bereikt op de onderdelen van de pijler beheersing. De in control cyclus over kwaliteit is bij het merendeel nog onvoldoende geborgd in de organisatie, evenals het uitvoeren van oorzakenanalyses met voldoende diepgang en het acteren op de uitkomsten van het cultuuronderzoek. In de pijler gedrag en cultuur hebben de meeste OOB-accountantsorganisaties gezorgd dat kwaliteit van doorslaggevende betekenis is in het beoordelings- belonings- en promotiebeleid van de medewerkers. Zorgelijk is dat in het beloningsmodel van de partners bij het merendeel van de onderzochte OOB-accountantsorganisaties kwaliteit niet van doorslaggevende betekenis is. De meeste resultaten zijn bereikt in de pijler intern toezicht. De onderzochte OOBaccountantsorganisaties hebben voortvarend een rvc ingesteld en de meeste hebben een rvc die kritisch is richting het bestuur en de organisatie, op het gebied van kwaliteit en de beleidskeuzes 21 In deze figuur is aangegeven in welke mate is voldaan aan de verwachtingen voor De hoogte is gebaseerd op het voldaan hebben aan de verwachtingen voor 2016 op de onderdelen van de pijlers. Hierbij zijn de kwalificaties op de 10 onderdelen gebruikt om de hoogte te bepalen. 12

13 die het bestuur daarin maakt. De AFM is positief over de focus en inzet die Deloitte, KPMG en PwC laten zien bij de implementatie en borging van het verandertraject. Met deze focus en inzet hebben zij in 2016 meer bereikt op de onderdelen van de pijlers gedrag en cultuur en intern toezicht en op het onderdeel oorzakenanalyses van de pijler beheersing dan de andere vijf onderzochte OOB-accountantsorganisaties. Deloitte, KPMG en PwC zijn bijvoorbeeld verder gekomen met het realiseren van een kwaliteitsgerichte cultuur, met het geven van voorbeeldgedrag door het bestuur, met kwaliteit een doorslaggevende betekenis geven in het beoordelings- en beloningsbeleid van de partners en met de verdieping van de oorzakenanalyses. In hoofdstuk 4 is een gedetailleerdere toelichting en beschrijving opgenomen van enkele zogenoemde good practices op deze onderdelen. Hieronder is in figuur 3 een samenvatting opgenomen van de kwalificaties op de onderdelen van de drie pijlers bij de acht onderzochte OOB-accountantsorganisaties. Figuur 3 Samenvatting van de kwalificaties op de onderdelen van de drie pijlers 13

14 Uit het reguliere onderzoek bij de Big 4-accountantsorganisaties constateert de AFM dat het aantal onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles 22 bij elk van de Big 4- accountantsorganisaties te hoog is, net als in het voorgaande reguliere onderzoek. De kwaliteitswaarborgen van deze accountantsorganisaties hebben dit niet tijdig voorkomen of gedetecteerd. De uitkomsten van de 32 onderzochte wettelijke controles (13 voldoende en 19 onvoldoende ) zijn weergegeven in onderstaande figuur 4, waarbij is aangegeven op welke van de onvoldoende wettelijke controles sprake was van de kwaliteitswaarborgen intern kwaliteitsonderzoek (IKO) en opdrachtgerichte kwaliteitsbeoordeling (OKB) Aantal 'voldoendes' Aantal 'onvoldoendes' met OKB Aantal 'onvoldoendes' zonder IKO of OKB Aantal 'onvoldoendes' met IKO en OKB Aantal 'onvoldoendes' met IKO Figuur 4 Uitkomsten onderzoek naar de kwaliteit onderzochte wettelijke controles Big 4- accountantsorganisaties (eerste cirkel) met de onvoldoende wettelijke controles uitgesplitst naar controles met en zonder de kwaliteitswaarborgen IKO en OKB 23 (tweede cirkel) De meest voorkomende tekortkomingen in de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles zijn qua aard vergelijkbaar met die in het voorgaande reguliere onderzoek. Vaktechnische kennis binnen accountantsorganisaties moet dan ook verhoogd worden of beter worden toegepast. De uitkomsten van het onderzoek naar de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles komen op hoofdlijnen ook overeen met wat buitenlandse toezichthouders constateren. IFIAR concludeert in haar meest recente rapport dat internationaal het percentage onderzochte controles met significante bevindingen onacceptabel hoog blijft. Het IFIAR-rapport laat zien dat 42 procent van de geïnspecteerde controles van beursgenoteerde OOB s ( public interest entities ) een of meerdere significante bevindingen kende. 22 Dit betreffen de onderzochte wettelijke controles die de AFM als onvoldoende heeft gekwalificeerd. Hoe de AFM tot deze kwalificatie komt, is te lezen in paragraaf In paragraaf 5.2 behandelt de AFM dat deze kwaliteitswaarborgen van de Big 4-accountantsorganisaties op de onvoldoende uitgevoerde wettelijke controles de tekortkomingen niet hebben voorkomen of gedetecteerd. 14

15 De OOB-accountantsorganisaties benadrukken dat verankeren van veranderingen tijd nodig heeft De AFM heeft de onderzochte OOB-accountantsorganisaties gevraagd op de uitkomsten van de onderzoeken te reflecteren en op de samenhang tussen de verbetermaatregelen en de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles. Alle OOB-accountantsorganisaties onderschrijven in algemene zin dat de implementatie en borging van het verandertraject bijdraagt aan het duurzaam waarborgen van de kwaliteit van de wettelijke controles. De accountantsorganisaties onderkennen de samenhang, maar de meeste benadrukken dat het verankeren van veranderingen op onder meer het gebied van gedrag en cultuur tijd nodig heeft en dat daardoor de effecten van de verbetermaatregelen nog niet (volledig) zichtbaar zijn in de kwaliteit van de wettelijke controles. Enkele overige OOB-accountantsorganisaties geven ook aan dat ze de tijd tussen het finaliseren van de opzet van het verandertraject en het onderzoek naar de implementatie en borging daarvan kort vinden. Ondanks de inspanningen die reeds zijn geleverd op verschillende onderdelen onderkennen alle OOB-accountantsorganisaties dat hun organisatie nog in meer of mindere mate verder moet en kan ontwikkelen. De uitkomsten van de onderzoeken vragen om actie van de sector Enerzijds is het te vroeg om te stellen dat de verandertrajecten, NBA-maatregelen en te implementeren nieuwe wetgeving op (middel)lange termijn niet tot het gewenste effect zullen gaan leiden. Effecten van de verbetermaatregelen die betrekking hebben op aspecten als gedrag en cultuur en governance kunnen nog niet volledig zichtbaar zijn in de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles. De AFM zal op dit moment geen nieuwe aanbevelingen doen voor aanvullende wet- en regelgeving. Anderzijds hebben de OOB-accountantsorganisaties in meer of mindere mate niet de resultaten laten zien die van hen op deze termijn verwacht mochten worden, zowel als het gaat om de implementatie en borging van het verandertraject als om de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles. De AFM meent dat de OOBaccountantsorganisaties voortvarender moeten veranderen en dat het (duurzaam) waarborgen van kwaliteit van wettelijke controles de hoogste prioriteit moet hebben. Daaronder verstaat zij maximale inzet van aandacht en middelen op het verandertraject om de benodigde duurzame verbetering tot stand te brengen en het tegelijkertijd zorgdragen voor het treffen van aanvullende maatregelen om ook in de huidige en op korte termijn uit te voeren wettelijke controles de kwaliteit te waarborgen. De AFM houdt de OOB-accountantsorganisaties dan ook aan hun eerdere toezeggingen er alles aan te doen om de fundamentele verandering tot stand te brengen. Dat betekent dat de OOBaccountantsorganisaties hun aandacht en middelen voortvarender en doortastender moeten inzetten om hun (middel)langetermijndoelstellingen voor een duurzame kwaliteitsverbetering te bereiken. De AFM verwacht dit in ieder geval op alle onderdelen van de onderzochte pijlers beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht, en op alle elementen van de kwaliteitscirkel zoals hiervoor beschreven. Inzicht in de geleverde kwaliteit en weten welke oorzaken binnen de accountantsorganisatie leiden tot tekortkomingen in controles zijn essentieel om de juiste 15

16 verbetermaatregelen te kunnen treffen, die daadwerkelijk de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles zullen verhogen. De AFM vraagt in het bijzonder de aandacht van accountantsorganisaties voor: het ontwikkelen van sturingsinformatie over kwaliteit, bijvoorbeeld vanuit IKO s, OKB s en oorzakenanalyses; de verhoging van de vaktechnische kennis en de juiste toepassing daarvan; het identificeren van de grondoorzaken van de geleverde kwaliteit en van kwaliteitsverhogende en -belemmerende factoren ( audit quality indicators ); het meten en monitoren van de effecten van verbeteracties, waaronder het effect op de kwaliteit van uitgevoerde wettelijke controles; het stimuleren van het gewenste gedrag en een kwaliteitsgerichte cultuur door interventies op leiderschap, voorbeeldgedrag van het bestuur en de partners, en een beoordelings- belonings- benoemings-en sanctioneringsbeleid voor partners waarin het leveren van kwaliteit centraal staat; aanvullende maatregelen direct op het niveau van de wettelijke controleopdrachten om de kwaliteit van alle uitgevoerde wettelijke controles continu te waarborgen. Deze maatregelen, mogelijk van tijdelijke aard en bestaand naast de maatregelen die meer gericht zijn op de (middel)lange termijn, kunnen bijvoorbeeld omvatten het coachen van externe accountants tijdens de uitvoering van controles, extra OKB s voor afgifte van de controleverklaringen, en een (tussentijdse) kritische evaluatie van de cliëntenportefeuille in relatie tot de beschikbare tijd, mensen en middelen. De AFM benadrukt dat de accountantsorganisaties verantwoordelijk zijn voor het (duurzaam) waarborgen van de kwaliteit van wettelijke controles. De NBA en de Monitoring Commissie Accountancy hebben eveneens een belangrijke rol en zullen de verbetermaatregelen strak moeten blijven monitoren en stimuleren. Ook is van belang dat de sector andere mogelijke maatregelen verkent, bijvoorbeeld op het gebied van het bedrijfs- of verdienmodel, voor het geval het gewenste effect van de huidige maatregelen uitblijft. Met de Veranderagenda Audit heeft de stuurgroep in het Publiek Belang daarmee reeds een start gemaakt. Ook rvc s van controlecliënten kunnen bijdragen aan de verandering door het gesprek over kwaliteit met hun accountants te blijven voeren. 24 De AFM zal internationaal aandacht blijven vragen voor de veranderopgave gericht op het verbeteren en duurzaam borgen van de kwaliteit omdat de uitdagingen in de sector niet beperkt zijn tot Nederland. 24 Zie ook de publicatie van IFIAR 'Audit Committees and Audit Quality: Trends and Possible Areas for Further Consideration' van april

17 De AFM houdt druk op de accountantsorganisaties om de kwaliteitsslag sneller te maken De AFM zal druk houden op de accountantsorganisaties om te voldoen aan de normen voor de kwaliteit van wettelijke controles en om de verandering voortvarender door te voeren. Hiervoor zal de AFM passende interventies inzetten die per instelling kunnen verschillen. Het stimuleren van de gewenste (gedrags)verandering maakt onderdeel uit van de afweging welke interventies passend zijn. Daarnaast zal de AFM onder andere in nieuwe onderzoeken de onderwerpen betrekken waarop de verandering is achtergebleven. De AFM zal bovendien haar toezichtsinspanningen op de overige OOB-accountantsorganisaties intensiveren, onder andere door bij deze organisaties een onderzoek naar de kwaliteit van wettelijke controles uit te voeren. Specifiek zal de AFM de implementatie en borging van het verandertraject bij GT onderzoeken. De AFM zal ook de dialoog met de rvc s van de OOB-accountantsorganisaties intensiveren. De AFM onderzoekt of handhaving op basis van de uitkomsten van de onderhavige onderzoeken opportuun is. Daarnaast kunnen de uitkomsten, evenals andere toezichtinformatie, worden meegewogen in de aankomende geschiktheidstoetsingen van bestuurders en commissarissen van OOB-accountantsorganisaties. 17

18 4 De implementatie en borging van de verandertrajecten bij de onderzochte OOB-accountantsorganisaties gaat te langzaam Dit hoofdstuk beschrijft de uitkomsten van het onderzoek dat de AFM heeft uitgevoerd naar de implementatie en borging van de verandertrajecten bij acht OOB-accountantsorganisaties. De AFM heeft in 2016 de implementatie en borging van het verandertraject onderzocht bij acht OOB-accountantsorganisaties 25. De sector heeft zich in 2014 gecommitteerd aan de maatregelen ter verbetering van de kwaliteit en onafhankelijkheid van de accountantscontrole uit het NBArapport In het publiek belang. Deze maatregelen zijn de basis voor de (middel)langetermijndoelstellingen die de AFM in 2015 heeft geformuleerd voor het verbeteren en duurzaam waarborgen van de kwaliteit van wettelijke controles. Deze doelstellingen 26 zijn in 2015 met de sector gedeeld en zijn de basis van de AFM onderzoeken in 2015 en 2016 naar de opzet en implementatie en borging van het verandertraject gericht op het verbeteren van de kwaliteit van wettelijke controles. De uitkomsten van het onderzoek 2016 zijn weergegeven in een dashboard. GT is niet meegenomen in het onderzoek De AFM heeft geconcludeerd dat GT onvoldoende opvolging heeft gegeven aan de aandachtspunten uit het onderzoek in 2015 naar de opzet van de verandering en de verbetermaatregelen om onderzoek naar de implementatie en borging van het verandertraject mogelijk te maken. Hierna volgt een toelichting op de drie pijlers. Daarna zijn de conclusies van het onderzoek en het dashboard vermeld. 25 Dit zijn Deloitte, EY, KPMG, PwC, Accon, BDO, BTB en Mazars. 26 Zie bijlage 2 in deel 3 van dit rapport. 18

19 De implementatie en borging van het verandertraject is onderzocht op drie pijlers De implementatie en borging van het verandertraject is onderzocht op drie pijlers: beheersing, gedrag en cultuur en intern toezicht (figuur 5). Pijler 1: Beheersing Pijler 2: Gedrag en cultuur Pijler 3: Intern toezicht In control cyclus over kwaliteit Oorzakenanalyses Cultuuronderzoek Stip aan de horizon Kwaliteitsgerichte cultuur Toon aan de top Beoordelings- beloningspromotiebeleid (HRmedewerkers) Beoordelings- beloningspromotie- en sanctioneringsbeleid (HRpartners) Voortvarendheid van de inrichting van intern toezicht Functioneren van het interne toezicht Figuur 5 Pijlers Per onderdeel van een pijler heeft de AFM onderzocht of de acht OOB-accountantsorganisaties voldoen aan de verwachtingen voor voor de implementatie en borging van de verandertrajecten. De verwachtingen voor 2016 zijn afgeleid van de (middel)langetermijndoelstellingen. Ze zijn opgesteld op basis van wet- en regelgeving en de (probleem)analyses en verbetervoorstellen zoals beschreven in het NBA-rapport In het publiek belang en de aanbevelingen van de AFM in de afgelopen jaren naar aanleiding van haar onderzoeken. De verwachtingen voor 2016 zijn ambitieus en passen bij de ambitie van de sector om de maatregelen zoals opgenomen in het rapport In het publiek belang voortvarend te implementeren. De verwachtingen geven aan wat na de opzet van de verandering en verbetermaatregelen zoals in 2015 onderzocht, voor 2016 nodig is in de implementatie en borging van het verandertraject om de (middel)langetermijndoelstellingen te kunnen realiseren. 28 Deze verwachtingen zijn met de onderzochte accountantsorganisaties, bij aankondiging van het onderzoek, gedeeld. Om te beoordelen of aan de verwachtingen is voldaan, heeft de AFM (groeps)interviews gehouden met verschillende personen op verschillende niveaus in de organisatie. Daarnaast is gebruik gemaakt van verschillende informatiebronnen namelijk documenten, verslagen van vergaderingen en HR-dossiers. Gebaseerd op het aantal verwachtingen waaraan op een onderdeel wel of niet is voldaan, heeft de AFM elk onderdeel van een pijler in woorden gekwalificeerd. De gehanteerde kwalificaties zijn conform verwachting, bijna conform verwachting, achterblijvend op verwachting en ver achterblijvend op verwachting. Een 27 Zie bijlage 1 in deel 3 van dit rapport. 28 Zie paragraaf voor een toelichting op de formulering van de verwachtingen voor 2016 en de (middel)langetermijndoelstellingen. 19

20 beschrijving van de gehanteerde onderzoeksmethodiek en de wijze waarop de kwalificaties op onderdelen van de drie pijlers tot stand zijn gekomen is opgenomen in paragraaf 6.1. Pijler beheersing Het bestuur van een accountantsorganisatie beïnvloedt in belangrijke mate de kwaliteit van wettelijke controles, omdat het bestuur de organisatie aanstuurt op basis van haar visie en missie en daaruit voortkomende kwaliteitsdoelstellingen. In lijn met die doelstellingen stelt het bestuur het stelsel van kwaliteitsbeheersing vast, draagt dit uit en bewaakt dit zodat de kwaliteit van wettelijke controles is gewaarborgd. Daarvoor is informatie benodigd die inzicht geeft in de verschillende aspecten die bijdragen aan de kwaliteit van wettelijke controles. De AFM heeft in de pijler beheersing onderzocht: de wijze waarop het bestuur de accountantsorganisatie aanstuurt ten aanzien van kwaliteit en daarmee in de praktijk de in control cyclus over kwaliteit vormgeeft; hoe de accountantsorganisatie twee relevante onderwerpen voor de beheersing van de accountantsorganisatie, in de praktijk uitvoert en gebruikt om te sturen: het cultuuronderzoek en de oorzakenanalyses. Pijler gedrag en cultuur De cultuur van een organisatie beïnvloedt wat mensen belangrijk vinden of wat mensen geloven dat belangrijk wordt gevonden. Mensen geven in interactie betekenis aan gebeurtenissen en selecteren zo welke gebeurtenissen ze belangrijk vinden. Op deze manier ontstaan gedragspatronen: Zo doen we dat hier. De cultuur bepaalt daarmee in belangrijke mate het gedrag van mensen en vice versa. De effectiviteit van de maatregelen gericht op het verbeteren en waarborgen van kwaliteit is in belangrijke mate afhankelijk van de mate waarin accountantsorganisaties een kwaliteitsgerichte cultuur hebben. De AFM heeft in de pijler gedrag en cultuur onderzocht: in welke mate medewerkers zich betrokken voelen bij de missie, visie, strategie en kernwaarden van de accountantsorganisatie (stip aan de horizon); hoe de organisatie haar medewerkers stimuleert om het gewenste gedrag te vertonen dat aansluit bij de kwaliteitsgerichte cultuur; hoe het bestuur en de partners in toon aan de top en voorbeeldgedrag bijdragen aan een kwaliteitsgerichte cultuur; in hoeverre de medewerkers en de partners worden gestimuleerd om het gewenste gedrag te vertonen door het beoordelings-, belonings-, promotie- en sanctioneringsbeleid (HR-medewerkers en HR-partners). Pijler intern toezicht Een effectief intern toezichtsorgaan (de rvc) houdt onder andere het bestuur van de accountantsorganisatie scherp op het voldoen aan de maatschappelijke verwachtingen over het leveren van wettelijke controles van goede kwaliteit in het publiek belang. De rvc draagt daarmee 20

21 bij aan het borgen van de daarvoor benodigde kwaliteit. De AFM heeft in de pijler intern toezicht onderzocht: de mate van voortvarendheid van inrichting van het intern toezicht; hoe de rvc in de praktijk invulling geeft aan het scherp houden van het bestuur en de uitoefening van de bevoegdheden die de rvc heeft gekregen. Veranderen is een intensief traject De implementatie en borging van de voorgenomen veranderingen is een intensief traject, omdat het een combinatie is van inzetten van acties op verschillende aspecten van een organisatie (aansturing, gedrag, processen, beslissingen), monitoring van de effecten van de verschillende acties en het continu bijsturen van de acties. Veranderen vraagt focus en inzet van middelen om de benodigde resultaten te bereiken en een duurzame verbetering tot stand te brengen. In 2015 zijn de OOB-accountantsorganisaties voortvarend aan de slag gegaan met het opstellen van verbeterplannen. Voor 2016 verwachtte de AFM dat de OOB accountantsorganisaties resultaten hebben bereikt op het implementeren en borgen van het verandertraject. Deze resultaten zijn nodig om de (middel)langetermijndoelstellingen te realiseren. De AFM is van oordeel dat de implementatie en borging van verandertrajecten bij de onderzochte OOB-accountantsorganisaties te langzaam gaat. Uit het onderstaande dashboard (figuur 6) blijkt dat geen van de onderzochte OOBaccountantsorganisaties heeft voldaan aan alle verwachtingen voor Er zijn onvoldoende resultaten bereikt ten aanzien van het sturen op kwaliteit door het bestuur, op het monitoren van de effecten van de ingezette acties en het werken aan een gewenste kwaliteitsgerichte cultuur en de gedragsverandering die daarbij hoort. Figuur 6 Dashboard 2016 Uitkomsten onderzoek naar de implementatie en borging van verandertrajecten bij acht onderzochte OOB-accountantsorganisaties en GT29 Drie accountantsorganisaties (Deloitte, PwC en KPMG) hebben meer resultaten bereikt dan de andere onderzochte vijf OOB-accountantsorganisaties. De AFM is positief over de focus en inzet 29 In deze figuur is aangegeven in welke mate is voldaan aan de verwachtingen voor De hoogte is gebaseerd op het voldaan hebben aan de verwachtingen op de onderdelen van de pijlers. Hierbij zijn de kwalificaties op de 10 onderdelen met een schaal van 1 tot en met 4 gebruikt om de hoogte te bepalen. 21

22 die deze organisaties in 2016 laten zien in de implementatie en borging van het verandertraject. De sterke focus van het bestuur van Deloitte op het sturen op kwaliteit draagt bij aan het effectief omzetten van plannen in acties. Het bestuur kan evenwel nog beter gebruik maken van de dialoog met partners en medewerkers. KPMG heeft de sturing op kwaliteit versterkt, maar de verandering heeft zich nog onvoldoende vertaald in verandering in gedrag en cultuur. PwC heeft voortgang laten zien op het realiseren van de kwaliteitsgerichte cultuur. PwC is actiegericht, maar er is meer aandacht nodig op het gebied van monitoren van de ingezette acties. De andere vijf OOBaccountantsorganisaties (EY, Accon, BDO, BTB en Mazars) lopen (ver) achter op de realisatie van de verwachtingen voor 2016 op het merendeel van de onderdelen van de pijlers. Zij hebben op de drie pijlers beperkte resultaten geboekt en onvoldoende voortgang gerealiseerd, zowel waar het de verandering van (informatie)systemen en (besturings)processen betreft als de verandering van gedrag en cultuur. Zij hebben daarmee niet altijd de focus of inzet laten zien die nodig was voor het behalen van de verwachtingen voor In paragraaf 4.1 tot en met paragraaf 4.3 bespreekt de AFM per pijler in welke mate de onderzochte OOB-accountantsorganisaties aan de verwachtingen voor 2016 voldoen en welke verschillen daarin tussen de onderzochte OOB-accountantsorganisaties zijn geconstateerd. De AFM constateert dat het bestuur inzicht heeft in de huidige cultuur, dat de informatie om te sturen op kwaliteit onvoldoende is en dat de effecten onvoldoende worden gemonitord (zie paragraaf 4.1). Verder constateert de AFM dat het bestuur voorbeeldgedrag laat zien en dat het stimuleren van gewenst gedrag meer inzet vraagt (zie paragraaf 4.2). Tot slot constateert de AFM dat de rvc s kritisch zijn, de impact groter kan zijn en het toezicht op het kwaliteitsbeleid onvoldoende is (zie paragraaf 4.3). Ook geeft de AFM zogenoemde good practices 30 weer uit het onderzoek. Een overzicht van de kwalificaties op de onderdelen van de pijlers voor elke onderzochte OOB-accountantsorganisatie is opgenomen in de instellingsspecifieke conclusies en bevindingen in het tweede deel van dit rapport Good practices zijn praktijkvoorbeelden van specifieke OOB-accountantsorganisaties voor onderdelen van de pijlers die weergeven op welke wijze accountantsorganisaties invulling kunnen geven aan de implementatie en borging van de verwachtingen voor De good practices kunnen andere accountantsorganisaties inspireren voor verdere verbetering. Alternatieve invullingen, passend bij de specifieke kenmerken van de desbetreffende accountantsorganisatie, zijn mogelijk. 31 Zie deel 2 van dit rapport. 22