Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas

Transcriptie

1 1

2 vooraf Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Eind 2010 begon Hans Venhuizen als gebiedsintendant in de Koningsas. Hij had de opdracht om vanuit cultureel perspectief op zoek te gaan naar de mogelijkheden van het gebied, voorstellen te doen om de identiteit van de Koningsas te versterken en aanknopingspunten in kaart te brengen voor verdere ontwikkeling. Dit alles in samenspraak met bewoners, ondernemers en gebruikers van het gebied. De opdracht kende twee stappen: eerst oriënteren, onderzoeken en lijnen uitzetten en daarna toewerken naar een gedegen en goed uitvoerbaar plan voor de Koningsas waarin een brede doelgroep aangesproken wordt. De Koningsas is een belangrijk gebied in de regio met een enorm potentieel, dat zich echter lastig in projecten en programma s laat vertalen. Dat bleek in de afgelopen jaren reeds. Het was voor het Kwaliteitsteam reden tot het voorstel een intendant het gebied te laten verkennen. Culturele arbeid is broodnodig om (nieuw) cement binnen de regio te creëren, zeker nu de woningbouw haar dominante positie als regionaal bindmiddel heeft moeten prijsgeven. Dankzij een sterke culturele profilering, direct verbonden met economische thema s en innovatie, kan de regio zichzelf op de kaart houden, waardecreatie stimuleren en opnieuw krachtig invulling geven aan de doelstelling van de regiovisie om van Groningen-Assen de mooiste woon- en werkregio van Nederland te maken. De Koningsas is hierbij een interessante eerste casus. Dat neemt overigens niet weg dat het aanstellen van een intendant, die met een relatief vrije opdracht de Koningsas is ingestuurd, een gedurfd experiment is. Dat de regio dit experiment is aangegaan verdient lof. Colofon De regio Groningen-Assen nam eind 2010 het initiatief een gebiedsintendant aan te stellen voor de Koningsas. Hiermee gaf de regio invulling aan een advies van het Kwaliteitsteam van de Regio. Tijdens zijn eerste jaar had de gebiedsintendant Hans Venhuizen de opdracht om contacten te leggen met belanghebbenden en belangstellenden bij het gebied, om kwaliteiten te vinden en eerste projecten te initiëren. In dit magazine zijn de activiteiten van het eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas verzameld. Naast de onderzoeken die centraal stonden tijdens het eerste Koningsassymposium is een overzicht opgenomen van alle andere activiteiten die Venhuizen ondernam. Het eerste jaar van de gebiedsintendant en ook dit magazine, worden afgerond met een voorstel voor de toekomstige invulling van het gebiedsintendantschap. Dit eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas is tot stand kunnen komen dankzij de enthousiaste medewerking van onder andere Liane Huzen en Ronald van Paassen van de Regio Groningen-Assen, Letitia van der Merwe van de Provincie Drenthe, Paul Kamps, Jesse Huisman en Gerda Koopman van de gemeente Tynaarlo en niet in de laatste plaats alle medewerkers van Platform GRAS. Veel dank gaat ook uit naar de projectpartners van de ateliers: de gemeente Tynaarlo, Groningen Airport Eelde, de provincie Drenthe en de gemeente Assen en ook naar de vele gesprekspartners die de gebiedsintendant het gevoel voor de regio en de nodige informatie omtrent zijn voorstellen verschaften. Dit magazine kwam tot stand dankzij redactiewerk van Gabriel de Graauw en Peter Michiel Schaap van Platform GRAS. Het ontwerp is van Sipke Veenstra van Ontwerpstra. Verdere informatie vindt u via en hansvenhuizen.nl De afbeelding op de omslag is gemaakt in Tynaarlo. Deze zitkoeien van Chinese makelij werden geplaatst door en tegenover De Bondt Textielfournituren aan de Mercuriusweg op het bedrijventerrein Vriezerbrug-Noord. Het eerste jaar van de gebiedsintendant zit er op. Zoals zal blijken uit de inhoud van dit verslag is daarin veel werk verzet en werden verschillende activiteiten georganiseerd. Gaandeweg werd echter ook duidelijk dat de opdracht aanzienlijk moeilijker was dan aanvankelijk gedacht. Dat kwam onder meer doordat het gebied als samenhangende landschappelijke en/of sociale eenheid niet bestaat. Het toponym is een uitvinding van historisch geograaf Hans Elerie die, net als het Kwaliteitsteam overigens, het idee had dat de regio pas echt bestaansrecht heeft als het gravitatieveld tussen Assen en Groningen ook als eenheid kan worden beleefd. Deze complicerende factor is geen belemmering gebleken voor Venhuizen om een rijke opbrengst te produceren. Zo bevatte het slotsymposium verschillende bijdragen die elk op heel eigen wijze bijdroegen aan de exploratie van de mogelijke bloei van de Koningsas. Het team wijst dan bijvoorbeeld op de resultaten van de vier Koningsasstudies, de uitgevoerde verkenningen en het onderzoek van Marinke Steenhuis en essays die verschillende kwaliteiten van de Koningsas belichten. Voor alle geldt dat zij waardevolle elementen en aanknopingspunten bevatten voor de Koningsas en de regio als geheel. Wij zien dan ook uit naar het tweede jaar. De grond is bewerkt, er is gezaaid. Nu op weg naar de oogst. De regio staat op een belangrijk punt. Groeiende inwoner- en woningaantallen vormen niet langer de drijvende kracht. Maatschappelijke en economische ontwikkelingen dwingen tot herbezinning op instrumenten waarmee de doelen van de regiovisie tot stand kunnen worden gebracht. Daarbij zullen de culturele invalshoek en de verbinding van economie en cultuur van grote waarde zijn. Het intendantschap van de Koningsas kan worden gezien als een proloog op de noodzakelijke kwalitatieve herijking. Benut het gedane werk, de studies en het feit dat de Koningsas in de vakgemeenschap reeds goed is geland. Grijp nu de kans om aan de hand van het intendantschap nieuwe instrumenten te onderzoeken voor het realiseren van de ambitie van de regio de beste woon-werk regio van Nederland te zijn, worden of blijven. Kwaliteitsteam Regio Groningen Assen, 16 februari 2012 Dirk Sijmons Han Michel Arnold Reijndorp 2 3

3 column Bert van Meggelen Bram Esser Bermtoerisme 56 Harry Cock en Drents Archief foto s van het INHOUD 06 Noord-Willemskanaal 40 inleiding onderzoek Rik Herngreen Koningsas 102 Hans Venhuizen Marinke Steenhuis een jaar gebieds intendant Keuning 2.0: van de Koningsas kroniek van de Koningsas Elles Kiers van Lambert Kamps de PeerGrouP Hunekussen presenteert Energie Transitie Park energie van om de hoek Groningen Airport Eelde een waarlijk regionale luchthaven 110 de smaak en producten van de Koningsas mentor: Bureau Ritsema mentor: ONIX Documentatie Sensorisch Landschap / de Sensibele Snelweg nieuwe technologie als streekproduct mentor: MD Landschaps architecten 84 Zuiver Landgoed afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte mentor: De Zwarte Hond 94 Verkenningsboottochten met Lambert Kamps taxiboot 116 De Koningsas in de pers 118 Pecha Kucha Eelde 1 november Boottochten met Urban Lies 124 Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel van Maarsseveen 126 Borduurpatroon Koningsas 130 Verslag symposium Koningsas 1 december

4 Leeft de Koningsas? Het werk van Hans Venhuizen als gebiedsintendant tussen Assen en Groningen lijkt nog het meeste op dat van een ontdekkings reiziger. Een echte: een die niet weet of dat waar hij naar op zoek is, ook echt bestaat. In het eerste jaar van die reis heeft Venhuizen geroken, hier en daar zijn oor te luisteren gelegd, hier en daar iets aangeraakt, overal goed gekeken, rondgeneusd, een aantal sporen uitgezet, een paar speurhonden ingehuurd en op pad gestuurd, en een paar geurvlaggen geplaatst. Het verslag van het eerste jaar van de reis op een symposium toonde het in orde brengen van het basiskamp, en het presenteren van een speurtocht voor de komende twee jaar. Dat symposium liet zien dat Venhuizen een behoorlijk doorgewinterde ontdekkings reiziger is. Hij maakte in het afgelopen jaar een aantal keuzes: op de eerste plaats een cultureel landschapshistorisch onderzoek te laten doen naar geschiedenis, achtergrond en naam van de Koningsas. Die keuze deugde, zeker niet in de laatste plaats door de keuze van de speurhond zelf: Marinke Steenhuis. Dit onderzoek smaakt naar meer, dieper en breder. Op 1 december 2011 presenteerde Hans Venhuizen de resultaten van één jaar gebiedsintendant van de Koningsas. Het werd een bonte dag die in het Drents Museum in Assen begon met een uitgebreide inleiding in de geschiedenis van de Koningsas door Marinke Steenhuis, landschapshistorica en dochter van het gebied. De dag werd voortgezet in de voormalige Rijksluchtvaartschool in Eelde. Hier presenteerden ontwerpers hun voorstellen rondom de sensibele snelweg over verrassende toepassingen van sensortechnologie rond de A28. Verder kwamen de voorstellen van Haiko Meijer (Onix Architecten) rondom de luchthaven en innovatieve ontwerpmogelijkheden voor de waterzuivering en de energiewinning in het landschap aan bod. Het gezelschap verplaatste zich tenslotte over de Koningsas verder naar Groningen waar de dag in samenwerking met Platform GRAS werd afgerond als jaarlijkse Boumagesprek. Tijdens de reis voorzagen schrijvers Rik Herngreen en Bram Esser het gezelschap van nieuwe inzichten op het landschap van de Koningsas. De hele dag reisde het Hunekussen, het opblaasbare hunebed van kunstenaar Lambert Kamps met het gezelschap mee. Dit eerste Koningsassymposium werd voorgezeten door Bert van Meggelen. Van Meggelen is specialist op het veld waar Ruimtelijke Ordening raakt aan de Cultuur. Van Meggelen is en was adviseur bij talloze culturele ruimtelijke ordeningsprojecten en was onder andere intendant van Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 en Landschapstriënnale Apeldoorn Op verzoek van de gebiedsintendant van de Koningsas vatte Bert van Meggelen zijn impressies van het symposium samen in een column. Hij besloot op de tweede plaats tot een viertal ateliers, met goed gekozen thema s op strategisch gelegen plekken, allemaal op de een of andere manier gerelateerd aan het Noord-Willemskanaal als de ritssluiting van de Koningsas. In die keuzes lijken de vestibules (een beetje een ongelukkig woord) in het stuk van Enno Zuidema op zijn plaats te vallen. Een paar ateliers konden op instemming rekenen van zowel publiek als Kwaliteitsteam, een paar andere leiden tot regelrecht enthousiasme. De thema s waren waarlijk regionaal, zuiver landschappelijk, sensorisch landschap, afval als energie en energetisch landschap, oftewel: wat de Koningsas vermag. Iets begint het begin van een bestaan te leiden als er verhalen over worden verteld, als erover wordt gepraat, er roddels over de ronde gaan doen, als erover wordt gefantaseerd en gefabuleerd, er gedichten over worden geschreven, of proza of essays. Dat is dus de opgave van het project de Koningsas. Zorgen dat er verhalen over worden verteld, dat er vertellingen tot stand komen. Venhuizen realiseerde zich dat goed, vandaar zijn basiskeuzes. Toch is dat, hoe noodzakelijk ook, nog onvoldoende om de Koningsas te laten leven. Dat wil zeggen dat er meer verhalen moeten worden verteld, meer en diverser verhalen, meer uiteenlopende over alle denkbare aspecten van de streek. Spannende verhalen en saaie, gedegen verhalen en lawaaiïge, brutale en brave verhalen, lange en korte, er moeten meer mythes worden gecreëerd en fabels gecomponeerd. Maar wat vooral nodig is, is dat die verhalen worden beluisterd en gehoord, beluisterd, gehoord en dóórverteld, zodanig dat het gaat gonzen van verhalen. Dan begint het te leven, dan wordt een begin van een bestaan duurzaam, dan wordt er leven in het bestaan van de Koningsas geblazen. Naarmate er meer schaalniveaus bestaan waarbinnen de veelheid aan vertellingen figureren, in die mate leeft de Koningsas meer. Als niet alleen de bewoners van het gebied de verhalen vertellen en de verhalen die ze gehoord hebben doorvertellen, maar ook de mensen daarbuiten in het noorden van het land de verhalen tot zich door laten dringen en er zelf over verhalen. Of daarbuiten in Nederland, of daarbuiten in Europa, waar ze spreken over het stroomdal van de Drentse Aa als een van de uitzonderlijkste beekdalen in Europa. Als niet alleen archeologen, geografen, historici, landschappers, energiekundigen, ecologen en milieutechnici, maar ook toeristen, reizigers, bezoekers en passanten, boeren, burgers, piloten en buitenlui, stadjers en roeiers er over spreken, dan lijkt de vraag Leeft de Koningsas? bijna retorisch en kan die beter worden vervangen door de uitroep Leve de Koningsas!. Maar voor het zover is, is er nog veel te doen. Bert van Meggelen 6 7

5 VOORKANT Hans Venhuizen onderzoekt de rol van cultuur in de ruimtelij ke ordening, ook wel aangeduid met het begrip culturele planologie. Hij richt zich op vestigings- en planningsprocessen in de ruimtelij ke ordening en neemt daarbij cultuur als vertrekpunt. Venhuizen bracht alle activiteiten die hij als gebieds intendant van de Koningsas ondernam, alle studieopdrachten die hij uitzette en zijn persoonlijke observaties tijdens een jaar aan de Koningsas samen in deze tekst. Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Wat doet die gebiedsintendant in de Koningsas? In het jaar dat ik hier aan de Koningsas heb gewerkt, heb ik vele mensen ontmoet. Als ik mezelf voorstelde als gebiedsintendant van de Koningsas riep dat bijna altijd meteen drie vragen op: 1. Wat is een gebiedsintendant? 2. Wat is de Koningsas? 3. Wat doet die gebiedsintendant nou eigenlijk in die Koningsas? 1. Wat is een gebiedsintendant [1] Toen ik in de zomer van 2010 gevraagd werd om aan de slag te gaan als gebiedsintendant, leverde een zoektocht via google naar die functie precies 0 hits op. De gebiedsintendant bestond niet. Gebiedsontwikkelaars en culturele intendanten daarentegen wél. Een gebiedsontwikkelaar houdt zich volgens Wikipedia bezig met de ontwikkeling van een afgebakend gebied in al haar facetten, gericht op het op een lijn brengen van publieke, private en particuliere belangen die bestuurlijke en sectorale grenzen doorsnijden. En een culturele intendant is iemand die de artistieke leiding over een omroep, theater of festival heeft. De gebiedsintendant kun je dus zien als de artistiek leider van een afgebakend gebied in al haar facetten. Aan de hits op google af te lezen een gloednieuwe functie. Bij laatste opgoogleing bleef de teller op 157 hits staan. Vrijwel allemaal direct gerelateerd aan mijn positie in de Regio Groningen-Assen. In tegenstelling tot potentiële collega s heb ik het begrip onmiddellijk omhelsd. Het paste naadloos binnen een reeks functieomschrijvingen die ik eerder bedacht om zo precies mogelijk mijn specifieke positie binnen de cultuur van de ruimtelijke ordening te omschrijven. Balancerend tussen ruimtelijke ordening, kunst, cultuur en ruimtelijk ontwerp noemde ik me achtereenvolgens conceptmanager, opdrachtsteller en planmaster. In die hoedanigheden speelde ik onder andere een rol bij de zeer stroef verlopende ruimtelijke veranderingen in de Beemster nadat deze polder het predicaat Werelderfgoed had gekregen. Ik ontwierp de veranderingsprocesidentiteit en werd daarmee een verbindend element tussen verschillende 9

6 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas disciplines en belanghebbenden die gewend waren vaker de tijd binnen de beperkingen van het landschap weet te Bij die motorsport is een Koningsas een staande as die via de bijzondere cultuurlandschappen van essen, brinken en los van elkaar dan gezamenlijk te opereren. Op een gegeven realiseren, staat immers centraal in de ontwikkeling van de de kegeltandwielen de nokkenassen aan drijft. In dit gebied beekdalen. Van het nationaal landschap de Drentsche Aa, de moment verbond des Beemsters, zoals ik het project Koningsas. De eerste onderzoeksopdracht die ik gaf was is de staande as de infrastructuurbundel tussen Groningen landgoederenzone Eelde-Paterswolde en het Paterswoldse doopte, onder andere hydrologen, hydraulici en historici dan ook aan cultuurlandschapshistorica Marinke Steenhuis. en Assen, die verschillende andere initiatieven in de regio Meer tot de Hondsrug, een gloednieuw geopark in wording. met boeren, bezwaarmakers en bestuurders. Waarmee ik Haar vroeg ik onderzoek te doen naar Keuning 2.0, de van beweging kan voorzien. Dit is vrij letterlijk vertaald in Om deze gebieden vanuit de stedelijke kernen beter te als procesontwerper, reclamebureau én ruimtelijk adviseur actualisatiemogelijkheden voor de methode landschap te het bewegende logo dat de symposiumdag begeleidde. ontsluiten, wordt er gesleuteld aan nieuwe recreatieve van de situatie functioneerde. En daarmee als regisseur van duiden zoals Keuning die heeft ontwikkeld. Overigens gaf Elerie aan dat de naam Koningsas wat hem routestructuren. Het ligt voor de hand om die heldere routes het ruimtelijk veranderingsproces optrad, overigens met de betreft ook wel weer weg kon, die had zijn werk gedaan en binnenkort in nieuwe Koningsaskaarten samen te bundelen grootst mogelijke onbevangenheid en het volle recht om In de gesprekken die ik voerde viel het mij op dat er buiten het gebied als bijzondere landschappelijke eenheid op de en ze zo te ontsnipperen. Waarbij in de combinatie met domme vragen te stellen. de ambtelijke en bestuurlijke wereld van Regio Groningen- kaart gezet. Ik speelde nog met het idee een andere naam de overlappende gebiedsmarketing van Drentsche Aa en Assen weinig mensen waren voor wie de Koningsas een voor het gebied te bedenken maar strandde op de Groningen Hondsrug concurrentie zal moeten worden vermeden. 2. Wat is de Koningsas [2] begrip was, laat staan dat ze me meer konden vertellen Assen As, de GRAS of GRAS-AS. Allemaal namen die de Wat is de Koningsas?, zal toch een flink deel van u zich over de bron van die naam. Pas na een half jaar rondlopen kwaliteiten van het gebied ook niet meteen recht wisten te [4] Ook stedenbouwkundige Enno Zuidema, die een hebben afgevraagd toen u de uitnodiging voor het in de Koningsas ontmoette ik de naamgever, historisch doen. voorbereidend onderzoek deed voor de Koningsasintendant, Koningsassymposium in uw digitale brievenbus vond. Zelf had ik nog niet van de Koningsas gehoord toen ik voor deze functie werd uitgenodigd. In eerste instantie zocht ik de geograaf Hans Elerie. Elerie gaf in 1996, in een artikel in het tijdschrift Noorderbreedte, lucht aan zijn ergernis rondom een nieuw bedrijventerrein tussen het Noord-Willemskanaal 3. Wat doet die gebiedsintendant nou eigenlijk in die Koningsas? zag de ontsluiting van de waardevolle gebieden als een belangrij ke taak voor de Koningsas. Hij ontwierp een vijftal zogenaamde vestibules van oost naar west over de Koningsas ook in Den Haag, van paleis Noordeinde via Huis en de A28 in Tynaarlo, hij ergerde zich groen en geel aan Wat moet nu die artistiek leider in het gebied rond die dominante en blokkerende infrastructuur van de Koningsas. ten Bosch naar de woning van Willem Alexander en Maxima het verkwanselen van de kwaliteiten van het gebied. Met infrastructuurbundel tussen Groningen en Assen? Allereerst Wanneer die gebieden worden heringericht, vormen ze de in Wassenaar bijvoorbeeld, misschien rondom Soestdijk of het benoemen van het nog niet eerder apart aangeduide eens goed gaan kijken en spreken met belanghebbenden ideale verbinding tussen de snelle wereld van de Koningsas desnoods in Apeldoorn in de verbinding van Paleis het Loo gebied tussen Groningen en Assen speculeerde hij op een en belangstellenden in het gebied en zich verdiepen in al en de langzame van haar omgeving. De Koningsas doorsnijdt met de stad en de Veluwe. Maar tussen Groningen en Assen? erkenning van de bijzondere kwaliteiten en een zorgvuldiger het materiaal en onderzoekswerk dat er al ligt. Om zo het deze waardevolle landschappen, maar maakt er zelf geen omgang daarmee. De aanleidingen voor de naam lagen niet krachtenveld, de actoren, de verhalen, kansen, ambities en deel van uit. Het is de rits die de gebieden verbindt, ontsluit Omdat ik begreep dat de naam Koningsas voor het eerst in belangrijke veldtochten in het gebied of lang vergeten fenomenen in kaart te brengen. [3] én tegelijkertijd begrenst. gebruikt werd tijdens het Keuningcongres van 1996 dacht paleizen en kastelen, maar in het historische feit dat Lodewijk ik in eerste instantie aan een onbedoelde of moedwillige Napoleon de stad Assen in 1809 tot zijn residentie verhief en Een uiteindelijk hoofddoel van het intendantschap is om via Maar die vestibules kunnen veel meer zijn dan een verbastering van de naamgever van dat congres en dat zich voornam de stad grondig te verbouwen. En natuurlijk het de Koningsas het Regiopark, de groengebieden tussen de wegwijzer naar het fraaie landschap elders. In plaats van het gebied eigenlijk Keuningas had moeten heten. Het hart van het gebied tussen Groningen en Assen, het kanaal, woonkernen, beter te ontsluiten voor de stedelijke recreant. het werken aan een optimale doorstroming vanuit de hoofdonderzoeksonderwerp van Keuning, de relaties tussen dat naar Koning Willem de Derde is genoemd. Het valt op dat die recreant zeer verwend wordt in de Koningsas naar de omliggende recreatielandschappen, de mens en zijn woonomgeving en de wijze waarop deze Zoek je het begrip Koningsas op, dan kom je wel meteen directe omgeving van de Koningsas. Deze doorsnijdt van de kunnen op de as zelf uitstekende redenen voor oponthoud mens zijn ambities met de technische mogelijkheden van uit bij een streekeigen kenmerk, namelijk de motorsport. Groninger markt tot en met Assen en het TT-circuit namelijk gaan ontstaan. Gekoppeld aan de vestibules kunnen juist

7 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas nieuwe ontwikkelingen zorgen voor bijzondere plaatsen van de beperkingen maar niet eerst gaan oplossen om pas dan perspectief voor ruimtelijke planvorming van het gebied, nog in hun opdrachtstellende fase waren. Door vroeger in bestemming. over de typische eigenheid te gaan nadenken. Juist vanuit die maar ligt haar eventuele realisatie zo ver weg in de toekomst het planvormingsproces ontwerpers te betrekken, kunnen beperkingen ontstaan de bijzondere landschappen van de dat ik haar verder buiten beschouwing heb gelaten. Een de ruimtelijke potenties van programma s beter zichtbaar Deze nieuwe ontwikkelingen in de Koningsas zijn geen toekomst als vanzelf. optimistische inslag kenmerkt deze gebiedsintendant worden gemaakt alvorens ze worden dichtgetimmerd. grote woningbouwlocaties of bedrijventerreinen. In de regionale verdeling kwamen die op andere plekken Wat doet de gebiedsintendant niet? ook. Wellicht teleurgesteld, maar zeker niet kolerisch over gemiste kansen uit het verleden. Vooral gericht op nieuwe Uit de gegevens die ik verzamelde doemden uiteindelijk een terecht en worden daar, voorzover het huidige financiële Het is ook goed nog even te vermelden wat de ontwikkelingen en daarme nieuwe kansen neem ik bij viertal opgaven op met de potentie om nieuwe kwaliteiten uit klimaat dat toelaat, nu ook daar ontwikkeld. De tijd van gebiedsintendant niet doet. Zoals u uit het eerdere heeft voorkeur de koninklijke weg. te dagen. [8] Rondom deze opgaven vond ik belanghebbende grootschalige ontwikkelingen lijkt sowieso even voorbij. kunnen opmaken, ben ik niet iemand die een vastgesteld partners die in een studie met ontwerpers geïnteresseerd De noodzakelijke financiële constructies daaronder komen ideaalbeeld van een landschap heeft. Ik ben geboeid door Met de vooronderzoeken rondom de Koningsas in de hand waren en bereid waren daaraan bij te dragen. We stelden in steeds meer onder druk te staan, maar de noodzaak om te de veranderingen daarbinnen en de wijze waarop bestaande ben ik via bezoeken en gesprekken gaan speuren naar samenwerking met de projectpartners vier teams samen van ontwikkelen blijft. Langzaam verlaten we de grootschalige kwaliteiten in nieuwe gedaanten worden getransformeerd. ruimtelijke ontwikkelingen die open stonden voor een ontwerpers, kunstenaars en deskundigen met uiteenlopende planvormingstendens en gaan in kleinere stappen en ook in Dat betekent dat ik niet evenals Hans Elerie in 1996 een koningsasse aanpak. [7] Ik vernam van de herinrichtingen expertise. De resultaten daarvan worden in dit tijdschrift aan tijdelijke ingrepen denken. We bewegen ons van landschap- woedeuitbarsting kreeg bij het zien van het door hem van de Meerweg en de inrichting van het transferium bij u gepresenteerd, maar ik zal ze nog even toelichten vanuit en ruimteverslindende grootschalige tabula rasa-ingrepen verfoeide bedrijventerrein bij Tynaarlo. Het kreeg ooit de Haren, die echter beide al in uitvoering zijn. Ik hoorde ook mijn perspectief van de culturele continuïteit waarvoor ik bij naar een bewuste inpassing van kleine projecten met Drentsche prijs voor de lelijkste plek, maar toch zijn er over een mogelijke herziening van de waterhuishouding alle opgaven goede mogelijkheden zag. aandacht en waardering voor de specifieke context. En dus hebben we in de Koningsas de tijd mee. Met deze tendens inmiddels interessante andere kwaliteiten te ontdekken op Vriezerbrug Noord. Zo zag ik een tafereel van een trotse in de bovenloop van de Drentsche Aa en van de plannen voor een sport- en recreatiezone in het zuiden van Assen. Het energielandgoed Tynaarlo ontstaat tevens de gelegenheid om los te komen van een bewoner die uitbundig vierde of juist probeerde te bezweren, Beide ontwikkelingen leken nog te pril voor dit moment. In samenwerking met de gemeente Tynaarlo hebben we een ruimtelijke ordening waarin de logica al lang afscheid heeft dat dit deel van het Noorden géén krimpregio is of wordt. Ook probeerde VOLE, de vereniging die al decennia actie atelier opgezet rondom de toekomst van energiewinning in genomen van het gezond verstand. Van een ruimtelijke [zie foto pagina 8] Ik was op bezoek bij de grootste Chinese voert tegen de luchthaven in Eelde, mij te interesseren in het landschap. De gemeente heeft plannen voor de inrichting ordening waarin op grote schaal gebieden onder het zand restaurantinrichter van Nederland, die een streekeigen een studie naar het luchthaventerrein voor het geval de van een zogenaamd Energie Transitie Park en zoekt daarvoor worden bedolven en van hun karakteristieken worden selectie van naar een Chinese oorsprong verwijzende omstreden baanverlenging definitief niet door zou gaan. naar antwoorden op een aantal vragen. Een belangrijke ontdaan om vervolgens een wellicht op de oorsprong geënte meubels tentoonstelt. [5] Volgens eigen zeggen kunnen de VOLE speculeert er op dat de luchthaven in dat geval sluit en vraag is wat de ruimtelijke consequenties van een dergelijk maar volstrekt bedachte identiteit toegewezen te krijgen. meubels nog door de voorouders van Mao zijn gebruikt. het dan lege terrein interessante herinrichtingsmogelijkheden initiatief kunnen zijn, en hoe vandaaruit het denken erover En ik zag er een moedige poging om de koe, als vertrouwd biedt. Dit leek me nog net iets te speculatief om kan worden beïnvloed. De keuze om bij de planvorming rekening te houden element in het agrarische landschap, ook voor de recreatieve daadwerkelijk op te pakken. Waar ik naar zocht waren Onder leiding van Annet Ritsema is hierop gestudeerd. Bij de met de kwaliteiten van het cultuurlandschap en andere toekomst geschikt te maken. [zie omslag magazine] ruimtelijke opgaven die reeds herkend en in gang gezet richtingen die een energieparkontwerp zou kunnen opgaan, cultuurhistorische fenomenen is in deze tijd onmiskenbaar waren, maar nog open stonden voor een ontwerpimpuls speelde een herinterpretatie van het fenomeen landgoed een een moedwillige keuze voor een beperking. Maar juist achter Deze gebiedsintendant kijkt wel in de toekomst maar niet om echt agendastellend te kunnen worden. Ik streefde naar grote rol. In meerdere ruimtelijke visies voor het gebied is die beperkingen verschuilen zich bijzondere kansen. Als we te ver weg. Zo is de regiotram wel degelijk een wenkend het inbrengen van ruimtelijk ontwerpers bij projecten die sprake van de mogelijkheden voor het inrichten van nieuwe

8 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas landgoederen. Dit atelier hergebruikte niet letterlijk de vorm afzetgebied. Groningen Airport Eelde heeft de potentie waterzuivering staat een belangrijke metamorphose te streekeigenheid van sensortechnologie was me als niet- uit het verleden zoals we de landgoederen kennen, maar om op een bijzondere manier de kwaliteiten van de regio wachten. Dit atelier onderzocht de mogelijkheden om deze Koningsasbewoner al eerder opgevallen. Zelfs bij de kleinste ontleedde de kwaliteiten en paste die opnieuw toe op de zichtbaar te maken. technische functie een grotere landschappelijke kwaliteit dorpskroeg hoeft het licht op de wc niet meer met de hand ruimtelijke opgaven van nu. Zoals u kunt zien onder andere met zonnebomen langs een oplaadlaan, een windmolenbos Sensorisch landschap en publieke toegankelijkheid te kunnen geven. Waardoor het een centrale rol als openbare ruimte kan gaan vervullen bediend te worden maar floepst het vanzelf sensorisch aan. Dat ben ik nog in geen andere streek tegengekomen. Alsof de en tuinen van energierijk bamboe. Op deze maakte dit atelier In samenwerking met de Provincie Drenthe hebben we een wanneer dit gebied in de toekomst tot woongebied zal sensorproducent ook een gunstig geprijsde verkoop aan de de toekomst van de energieproductie aanraakbaar. Via atelier samengesteld onder leiding van Mathijs Dijkstra, worden getransformeerd. achterkant van de fabriek heeft. Waar een absoluut verbod energie uit knollen, oplaadtransferia en spanningsvelden dat de mogelijkheden voor een sensorisch landschap is Voor het waterzuiveringsterrein werd een nieuwe transitie op iedere technologie zou moeten worden ingesteld, is op van olifantengras. Maar ook de inzet van lichaamsenergie. gaan onderzoeken. Dat de gemeente Assen zich profileert en investeringsdynamiek ontworpen. We komen volgens dit Energie als streekproduct. als centrum voor sensortechnologie is geen toevalligheid, team uiteindelijk zelfs in een extreem excursiefähig soort Groningen-Assen Airport maar direct voortgekomen uit de kwaliteiten van het Drentse landschap. Sensortechnologie ontwikkelde zich Balinees landschap te wonen. 9 Ook bij de volgende opgave speelt de landgoederen- in het kielzog van spectaculaire telescoopprojecten als Deze vier studies bevinden zich allemaal direct aan het geschiedenis van de Koningsas een grote rol. In samen- LOFAR. Deze vond weer haar weg naar Drenthe vanwege de Noord-Willemskanaal en rondom de door Enno Zuidema werking met de luchthavendirectie en Enno Zuidema werkte telescoopgeschiedenis van het gebied. Toen deze telescopen gedefinieerde vestibules. Deze nieuwe ontwikkelingen een ONIX-team onder leiding van Haiko Meijer aan de ruim 50 jaar geleden moesten worden geplaatst, was het zijn in staat om in de toekomst nieuwe ankerpunten langs betere inpassing van de luchthaven in haar omgeving. Dit landschap nog behoorlijk open en bood het bovendien de Koningsas te vormen. In hun gelukkige menging van heeft geleid tot ruimtelijke schetsen voor een toekomstige weinig licht- en geluidsvervuiling. Daarmee kunnen we noodzakelijke functies, wonen, landschap en recreatie herordening van het gebied. Niet alleen praktisch en het fenomeen sensortechnologie dus als een streekeigen kunnen ze een voorbeeldrol hebben en zo een goede reden technisch is er veel winst te halen op het luchthaventerrein, kenmerk en product beschouwen. Op welke wijze dit voor oponthoud op de Koningsas bewerkstelligen. [8] ook op het gebied van de ruimtelijke kwaliteit bleken streekeigen fenomeen meer het gebruik en de waarneming er fraaie kansen te liggen. Momenteel huisvest het van het landschap zou kunnen versterken en verbijzonderen De opdracht aan deze gebiedsintendant is ook om de luchthaventerrein vooral de functie van regionaal vliegveld, wordt hier onder de titel De Sensibele Snelweg oftewel de Koningsas op de culturele kaart te zetten, om het gebied maar ontbreekt bijvoorbeeld een waarneembare relatie met Strating Boulevard gepresenteerd. Met het CO2-maniaspel als bijzonder landschap te verankeren in de hoofden van de de haar omringende landgoederen. Het luchthaventerrein met gratis parkeren als hoofdprijs en sterk sensorische Koningsassers. huisvest het bijzondere provinciale monument van de beplanting en carpooldaten vanaf de sociale transferia. Een betere dooradering met recreatieve routes en de Rijksluchtvaartschool maar dat is vanaf het bezoekersdeel niet waar te nemen. Verder ontbreken vooralsnog bijzondere Zuiver landgoed vindbaarheid daarvan, kan daar behoorlijk aan bijdragen. [9] Ook de toepassing van de Koningsasmethode vanuit het architectonische en landschappelijke kwaliteit op het terrein. Het laatste atelier speelt zich af rond het waterzuiverings- streven naar culturele continuïteit rond de actuele opgaven Haiko Meijer maakte zichtbaar dat het woord regionaal terrein in het toekomstige Havenkwartier in Assen. In in het gebied - rondom bijvoorbeeld energie en mobiliteit in regionale luchthaven meer over de kwaliteiten kan samenwerking met Assen stelden we een atelier samen - gaan het gebied meer in de schijnwerpers plaatsen. zeggen dan alleen de omvang van het luchtverkeer en het onder leiding van De Zwarte Hond en Daniel Lipschitz. De Daarnaast heb ik gespeurd naar bijzondere culturele fenomenen in het gebied en besluit ik mijn eerste jaar als gebiedsintendant van de Koningsas met een voorstel voor Energie Transitie Park: energie van om de hoek pagina 64 Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven pagina 74 het evenement: EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS, waarin ruimtelijke innovaties, recreatieve routeverbeteringen én een culturele ontsluiting van de Koningsas samen komen. Een aantal culturele fenomenen die ik in de Koningsas leerde kennen kwam al langs. Ik gebruik hier het begrip fenomeen omdat het over waarnemingen gaat die zich niet Sensorisch Landschap / de Sensibele Snelweg: nieu we technologie als streekproduct pagina 84 Zuiver Landgoed: afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte pagina 94 per se iets van sector- en disciplinegrenzen aantrekken, maar desalniettemin van belang kunnen zijn. Zo was ik gefascineerd te ontdekken dat zelfs de sensortechnologie een streekeigen product is en in een directe relatie staat met het beleid van de Provincie Drenthe dat de donkerte stimuleert omdat ze het zicht op de sterrenhemel inmiddels als cultuurhistorische kwaliteit beschouwt. De 14 15

9 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas de hei. Door hier een beleid van stralingsvrijheid te voeren, wordt in ieder geval één oorspronkelijk cultuurhistorisch kenmerk van dit typisch Drentsche landschap, namelijk het isolement, weer in ere hersteld. [10] Hoewel veel streekproducten verre van oorspronkelijk voor de streek zijn zijn ze weer wel bijzonder streekeigen door hun vindingrijke inspelen op de naar authenticiteit hunkerende recreatieve markt. Zo komen er dagelijks meer authentieke streekproducten bij, zoals de chocolade heideschaapjes en de fascinerend wringende tot zitbank omgebouwde koeien. [zie omslag magazine] Overigens made in China, begreep ik van de eigenaar. Kunstenaar Lambert Kamps, waarmee ik een aantal verkenningsboottochten ondernam in zijn tot boot omgebouwde Liverpoolse taxi, kwam in het kader van deze nieuwe streekeigenheid met een mooi voorstel. Vanuit de overtuiging dat cultuurhistorie veel sterker is wanneer het ook nú een betekenis heeft, bedacht hij een opblaasbaar hunebed. Waarmee hij een perfect bruikbaar zit-lig-en speelobject voor het gerecreatiseerde cultuurlandschap maakte. Typisch Koningsas zou ik zeggen, in een actuele behoefte voorzien vanuit een sterk historisch bewustzijn. Het hunekussen reisde tijdens het symposium met ons mee over de Koningsas. Bewoners van een streek die daar ook trots op zijn hebben vaak afbeeldingen van de sterkste kenmerken van de streek in hun huis hangen. Mijn moeder pleegde ooit een stevige aanslag op haar ogen Taxiboot pagina 116 door de volledige grote kerk van Breda in zeer fijnmazig borduurwerk te maken. In Utrecht zag ik de Dom en in Groningen de Martinitoren in vele huizen hangen. In het ten noordwesten van de stad Groningen gelegen Middag- Humsterland zag ik tot mijn verbazing in meerdere huizen geen borduurwerk maar de hoogtekaart van de streek hangen. Daar was men trots op de subtiele door mensenhand gemaakte hoogteverschillen die zo typerend zijn voor Hunekussen Lambert Kamps 110 dit cultuurlandschap. Voor de Koningsas combineer ik deze twee fenomenen. Ook hier is het hoogteverschil sterk bepalend geweest voor de occupatiegeschiedenis van de streek. [11] Een echte Koningsasser is hier trots op, tenminste wanneer hij of zij er weet van heeft. De eerste twee Koningsasborduurpatronen zijn uitgereikt aan vertegenwoordigers van de Stuurgroep en het Kwaliteit s team van Regio Groningen-Assen. Het laatste culturele fenomeen tenslotte trof ik hier aan rondom de Luchthaven Groningen Eelde en haar plannen de landingsbaan te verlengen. De protestgroep VOLE [12] die hiertegen ontstond, voert al decennia fanatiek actie en heeft die baanverlenging tot op heden succesvol weten te blokkeren. De inzet, het inzicht en de inspanning waarmee deze groep opereert om hun woonomgeving zo mogelijk te vrijwaren van vliegtuiggeluiden, getuigt van een groot ruimtelijke ordeningstechnisch en strategisch inzicht. Niet verwonderlijk, de groep bestaat voor een groot gedeelte [9] 16 17

10 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas uit gepensioneerde academici, managers en directeuren die uit de stad in het groen zijn getrokken en de gewenste waarden daarvan nu met hand en tand verdedigen. Het lijkt soms wel of het vooral om voormalige top-downers gaat die bottom-uppers zijn geworden. De strijd zoals die zich rond de luchthaven heeft afgespeeld, kan gezien worden als een toekomstmodel voor de ruimtelijke ordening in nederland en verdient het om nader bestudeerd te worden. Wellicht biedt ook deze situatie openingen voor cultuurhistorische organisatietradities zoals de Marke en de informele historische plaatsen van overleg tussen niet gelijkgezinden zoals de Brink. Op welke manier kunnen deze culturele fenomenen, nieuwe initiatieven en onderzoeksresultaten nu goed samen gaan komen, en vooral waar kunnen ze het beste landen? Een plek springt dan direct in het oog. Een plek die de verbinding tussen Groningen en Assen al sinds 150 jaar maakt en op een buitengewoon kalme en harmonieuze manier alle waardevolle landschappen doorsnijdt. Mijn oog viel meteen op het Noord-Willemskanaal, infrastructuur én landschap tegelijkertijd. In tegenstelling tot de druk bereden Groningerstraat en A28 - die strikt omgeven zijn door veel regels en zich vooral aandienen als dynamische plek waarvanuit je het landschap waarneemt - en de spoorlijn - waarvoor hetzelfde geldt -. Het kanaal was ooit een levendige verbindingsweg, [13] maar is inmiddels een zowel boven als onder de waterspiegel zo goed als uitgestorven bak met water. [14] Één beurtschipper vaart er twee keer in de week overheen en komt dan in de zomer een enkele recreatieboot tegen. Vanuit Groningen wordt er een stukje op geroeid, maar voor de visser is het er goed toeven. Dit kanaal is een slapende prinses die er op wacht om wakker gekust te worden. Ook de kritische ruimtelijke ordeningsdenkers Bram Esser en Rik Herngreen, die ik vroeg om de Koningsas te bereizen, zagen de potentie van het kanaal. Dit najaar maakte ik met Bram Esser 56 Bermtoerisme Rik Herngreen Koningsas 102 Lambert Kamps verkenningstochten en nodigden we de Berlijnse theatergroep Urban Lies uit een theatrale excursie voor ons samen te stellen. Zij begrepen het fictieve karakter van de Koningsas en wisten dat op enkele momenten goed te aarden. Over de geschiedenis van het kanaal leest u zometeen nog meer van Rik Herngreen. Hij schetst op smakelijke wijze hoe de logica het won van het gezond verstand en het kanaal in de jaren 70 van de vorige eeuw nog werd verbreed, verhard en hoe daarmee nagenoeg alle bebouwing en fraaie oevers verdwenen. Ook toen al was bekend dat het schip het zou verliezen van de vrachtwagen, zelfs als je van het kanaal een superdeluxe scheepssnelweg zou maken. Langzaam begint het kanaal uit deze vergissing te ontwaken. Zo staat de gemeente Assen op het punt om het kanaal weer dwars door de stad te verbinden met de Vaart. Maar om het kanaal echt te genieten is toch wat doorzettingsvermogen nodig. Op de ruim 25 kilometer van centrum Assen naar het Groninger Museum ontmoet je maar liefst 20 obstakels in de vorm van bruggen en sluizen. Zonder voorbereiding, telefoonnummers en wachttijden blijken die obstakels zelfs voor het kleinste bootje onneembaar. Hoewel het kanaal tamelijk breed door het landschap snijdt, is het vanaf de A28 nauwelijks waar te nemen. Tot het voorjaar komt en een enkele boot zich er op waagt. Dan glijden plotseling achterin de door de houtwallen gevormde kamers in het landschap boten door het weiland en wordt vanaf de A28 het kanaal een vitrine voor de scheepvaart. Deze kwaliteit kan tijdens EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS [15] stralen tijdens het eerste wereldcongres voor woonboten of een treffen van scheepszelfbouwers. Schepen meren graag af aan het Noord-Willemskanaal in die zomer, er zijn geen kosten en veel activiteiten. De programmering wordt in samenwerking met de vele partijen rondom het kanaal opgezet. Er zijn zwemwedstrijden met klunen om de sluis en roeiwedstrijden met wachten vóór de sluis. Er wordt gevist, gekanood en met op afstand bestuurbare miniatuurraceboten gestreden. Albert Heijn komt met een varende winkelboot voor alle schepen, roeiers en waterfietsers en het Shellstation aan de A28 volgt Bram

11 Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Essers advies op en legt een plank over de sloot om aan het kanaal ijsjes te kunnen verkopen. Op verschillende locaties langs het kanaal worden Shakespeares Koningsdrama s opgevoerd. En op advies van Rik Herngreen worden de sluizen bij Vries aan één kant opengezet zodat het kanaal deels leegloopt en de omwonenden voor eens over de bodem van het kanaal kunnen lopen. Begin en eindpunt van EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS zijn de stationsomgevingen van Groningen en Assen en de iconische musea daar vlakbij. Hier kunnen de bezoekers van de auto of het openbaar vervoer overstappen op speciale witte waterfietsen waarmee ze het kanaal gedurende meerdere dagen kunnen bereizen. Langs de oevers zijn kampeermogelijkheden ingericht. De rode draad door EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS wordt gevormd door de speciale programma s op de vijf plaatsen langs het kanaal die we vestibules zijn gaan noemen. Door de bouw van bijzondere paviljoens ontstaan hier pleisterplaatsen waar de witte waterfietsen kunnen aanleggen. Ieder paviljoen bevat een beleefbare installatie die geënt is op de toekomstige veranderingen van het landschap op die plek. In Assen kan het veldstation MIR van kunstenaar Alphons ter Avest neerstrijken. Ingericht met een experimenteel laboratorium rondom de fascinerende wereld van de waterzuivering. Waarmee de technieken achter de herinrichtingsplannen ervaarbaar worden gemaakt. Bij de kruising van het kanaal met de A28 hebben we een paviljoen van Frank Havermans geprojecteerd van waaruit sensorische ervaringen kunnen worden opgedaan en er contact kan worden gelegd met de sensibele snelweg. Bij Vries photoshopten we een paviljoen van Observatorium met rondom de eerste contouren van het energielandgoed al zichtbaar. Hier kunnen de bezoekers knollen uit het veld krijgen om hun mobiele telefoon mee op te laden. In de Punt landde een uitzichttoren annex paviljoen van ONIX dat zicht biedt op zowel de omliggende landgoederen alsook het heringerichte luchthaventerrein waar die zomer de eerste bescheiden vliegshow voor stille vliegtuigen met motoren op biobrandstof wordt georganiseerd. En bij het Transferium Haren wordt ter nagedachtenis van de vorig jaar overleden kunstenaar Krijn Giezen een amfibische werkplaats ingericht. Tien jaar geleden ontwikkelde Giezen namelijk het ideale no-nonsense amfibische vaartuig door een standaardcamper op twee drijvers te plaatsen. Een ultiem icoon voor het gezond verstand. In het verlengde hiervan worden kunstenaars uitgenodigd aan nieuwe vaartuigen te werken of ze hier af te meren als vertrekpunt voor vaartochten. EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS biedt talloze aanknopingspunten voor samenwerkingen met partners en projecten langs het kanaal en culturele instellingen in de steden. Het biedt een overzichtelijke reeks aan aantrekkelijke ervaringen die zowel vanuit de kunst en cultuur als uit het denken over de toekomst van onze gebouwde omgeving gestalte krijgen. In plaats van mensen door het gebied te sluizen biedt EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS aanleidingen om het gebied te gebruiken. Door gebruik ontstaan verhalen en betekenissen en begint het gebied in de hoofden van de mensen te leven. Wanneer we er dan ook nog in slagen om de tegen die tijd vers gekroonde koning Willem de Vierde een vrolijke intocht in het Noorden over het kanaal aan te bieden, dan zal de gekunsteldheid van de naam en haar fictieve karakter snel vergeten zijn en zal niemand zich nog afvragen waarom dit gebied eigenlijk de Koningsas wordt genoemd

12 De naam Koningsas werd voor het eerst gebruikt tijdens het Keuningcongres van 1996, vernoemd naar de Groningse sociaal geograaf Hendrik Jacob Keuning. Tijdens zijn leven verrichtte Keuning boeiende onderzoeken naar de relaties tussen de mens en zijn woonomgeving en de wijze waarop de mens zijn ambities met de technische mogelijkheden van de tijd binnen de beperkingen van het landschap weet te realiseren. Voor gebiedsintendant Venhuizen onderzocht cultuurlandschapshistorica Marinke Steenhuis Keuning 2.0, de actualisatiemogelijkheden voor de methode om landschap te duiden zoals Keuning die ontwikkelde. Welke facetten van zijn methodiek zijn nog steeds inzetbaar bij de actuele landschapsanalyse of kunnen dat met een kleine update worden? Marinke Steenhuis VOORKANT Keuning 2.0 Kroniek van de Koningsas Het gebied tussen Assen en Groningen behoort tot het landschap van mijn jeugd. Ik ben geboren in Groningen en groeide op in een Drents dorp, achttien kilometer ten zuiden van Groningen en twintig kilometer ten noorden van Assen. In 1973 liep ik met mijn vader op de autoloze zondag op de pas voltooide A28. Met mijn zus en twee broers droegen wij substantieel bij aan het voortbestaan van de dorpsschool, een gebouw met twee lokalen en dertig leerlingen verspreid over zes klassen. Later fietste ik eindeloos op en neer over de uitloper van de Hondsrug naar de middelbare school in de stad. De stad, dat is natuurlijk Groningen. Het Noord-Willemskanaal, de drager van de Koningsas, was in mijn leven niet meer dan een saaie streep in het landschap, in mijn geheugen vastgezet als de route die de onbereikbare jongen uit de vijfde met zijn Zundapp reed drie magische weken lang zat ik achterop. Naar nu blijkt ben ik geboren en getogen in het Regiopark Land van de Koningsas. Als gezin waren wij een exponent van de trend die dit gebied vanaf eind jaren zestig nieuwe vitaliteit gaf: het forensisme. Waarom vertrokken mijn ouders uit Groningen, wat was hun motief? Ze zochten een huis met karakter, dorpsheid, landschapskwaliteit en ruimte, met de voorzieningen van een universiteitsstad op twintig minuten afstand. Ik woonde op een gradiënt, een grens van verschillende landschapstypen, en het vestigingsklimaat dat mijn ouders kozen was daardoor ongekend gevarieerd. Voor ons was het landschap er gewoon later bleek het de maatstaf te zijn geworden voor mijn natuurbeeld. De kleine dorpen om ons heen raakten meer en meer bevolkt door jonge gezinnen, die opvallend genoeg niet op zoek waren naar nieuwbouw, maar in de bestaande woningen trokken. Pas toen ik al lang vertrokken was, rond 2000, vonden de eerste grootschalige ontwikkelingen plaats. Op het erf van boer Gies, onze achterbuurman, bouw de nieuwe import met de Ruimte voor Ruimte-regeling een woonhuis naast de boerderij, terwijl het land met subsidies werd omgevormd tot plas-dras natuur. Bij het recreatiepark aan het meer werd een veld vol nieuwe huisjes gebouwd. Als je zo lang in een voor jou vanzelfsprekend dorpslandschap komt, zijn dat grote nieuwe dingen, maar ze vallen in het niet bij de ontwikkelingen die andere gebieden in veertig jaar doormaken. Chaotisch ondernemerslandschap Het begrip Koningsas bestaat sinds 1996 en is bedacht door historisch geograaf Hans Elerie, die erover schreef in het tijdschrift Noorderbreedte. De aanleiding om dit gebied een naam te geven was de aanleg van de zichtlocatie Tynaarlo, een bedrijventerrein bij Vriezerbrug dat de ruimte tussen kanaal en oprit 35 van de A28 uitvult. De verbinding van het dorp Tynaarlo met het bouwland langs het kanaal en de Wester es was vijfentwintig jaar eerder losgeraakt door de aanleg van de snelweg. Toen er midden jaren negentig nieuwe op- en afritten 23

13 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas kwamen, was het lot van de tussenruimte bezegeld. woon-werklandgoederen, recreatievaart en een snelle in 2009 de opdracht een ruimtelijk cultureel concept met worden dus, is de indruk, in dit concept geacht hun woon- Elerie wilde een chaotisch ondernemerslandschap in fietsverbinding: met het Noord-Willemskanaal als drager bijbehorende strategie uit te werken voor het Regiopark en werkgebieden te plannen in de Koningsas. Beter op één de as Groningen-Assen voorkomen en bekritiseerde de kon het gebied de Vechtstreek van het noorden worden, van het Stedelijk Netwerk Groningen-Assen. Dit regiopark, plek de dynamiek concentreren, dan een nevel van kleine provinciale nota Bedrijventerreinen in Drenthe, waar terwijl tegelijkertijd de waardevolle landschappen ten westen waarin wonen, werken en recreatie een plek krijgen, valt ontwikkelingen in het gebied uitsmeren, zo lijkt de gedachte. zichtlocaties als beleidsdoelstelling werden geïntroduceerd. en vooral ten oosten van de Koningsas gespaard konden samen met de overruimte tussen de infrastructuurlijnen en Assen had dit bewust of onbewust al gedaan met het ten De beloofde nieuwe werkgelegenheid, aldus Elerie, kwam blijven. In tegenstelling tot de landschappelijke roofbouw in moet de komende twintig jaar vorm gaan krijgen. Bestaande noorden van de stad gelegen bedrijventerrein Messchenveld, er niet door deze terreinen, het gevolg was juist dat de de Randstad (inmiddels opgerukt tot diep in het noorden) kwaliteiten moeten verder versterkt worden tot een zone Vries had dit voor ogen met de woonwijk De Bronnen langs ondernemersvoorkeur in de regio werd gefaciliteerd. zou de Koningsas kunnen tonen dat economische activiteiten waarin landschappelijke, culturele en recreatieve kwaliteiten het kanaal, waarvoor de plannen inmiddels zijn bevroren. Ondernemers kwamen af op de lage grondprijzen en en de kwaliteit van een landschap goed kunnen samengaan. voorop staan. Eén van de pijlers van het regiopark is, aldus vestigden zich voor een dubbeltje op de eerste rang. Elerie: Als samenhangend concept zou de Koningsas tegenwicht Zuidema, het verbinden van de snelle wereld van doorgaande Elerie had in 1996 een planologisch visioen, dat vijftien Op de etaleurskunst van de plattelandsondernemers zit kunnen bieden voor de versnippering van het gebied tussen infrastructuren tussen Groningen en Assen en de langzame jaar later bestaansrecht heeft gekregen. Met het plan van niemand te wachten. ( ) Een dergelijk vestigingsbeleid is Groningen en Assen door kleinsteedse belangen en eng wereld van kwaliteitsgebieden als het Paterswoldse Meer, het Zuidema is de Koningsas een ontwerpopgave geworden. anno 1996 wel erg provinciaals. Bedrijvigheid uit Groningen lokken met goedkope grondprijzen en etalagepolitiek komt neer op kortzichtige benutting van de stedelijke as provincialisme. Regiopark dal van de Drentsche Aa, de esdorpen en de landgoederen. De langzame wereld is het Land van de Koningsas genoemd. Om de twee werelden te verbinden, moeten barrières in de Kroniek van de Koningsas Heeft de ontwerpopgave Koningsas ook een eigen identiteit? Groningen-Assen. Zo n eenzij dige belangenafweging is in het Elerie schreef zijn planologische visioen vanuit het besef en bereikbaarheid worden opgeheven. Drie elementen moeten Wat is dat voor woord, Koningsas - de eerste hit met Google westen en midden van ons land in de afgelopen jaren fataal de liefde voor de landschappelijke waarden van het bredere van het gebied een geheel maken. Zogenaamde vestibules, is een motoronderdeel ( een staande as, direct naast de gebleken voor de kwaliteit van het landschap. Hij definieerde gebied rond de Koningsas. En hoewel het begrip nooit echt die de snelle wereld van de trein en auto verbinden met cilinder, die vooral bij oude (viertakt)motoren werd gebruikt de overruimte tussen de bundel van infrastructuur tussen in de hoofden van beleidsmakers, laat staan van bewoners de wereld van de wandelaar en fietser. De vestibules zijn om via kegeltandwielen de nokkenassen aan te drijven ). Groningen en Assen als de Koningsas. De Koningsas wordt verankerd raakte, kreeg het wel een vervolg. De Koningsas uitgewerkt als groene ruimtes, haaks op de infrastructuur. Met enige verbeelding zijn hier de steden Groningen en gevormd door de Asserstraat/Groningerstraat, het Noord- werd geagendeerd op het Keuningcongres van Na Als tweede het Noord-Willemskanaal, de zieltogende Assen in te herkennen, verbonden door een stalen pijp. Is de Willemskanaal, de snelweg A28 en de spoorlijn. Deze vier een eerste schetsronde in 1997 werd in 1999 de Regiovisie waterverbinding tussen Assen en Groningen, die sterker als Koningsas misschien een kwaliteitskeurmerk, verbonden met verbindingsroutes ontstonden niet toevallig in de grenszone Groningen-Assen 2030 ondertekend, die gold voor twaalf pleziervaart- en fietsroute wordt geprogrammeerd. En als koning Lodewijk Napoleon die rond 1800 grootse plannen liet tussen twee stroomgebieden - het afwateringsgebied van gemeenten en twee provincies een veel groter gebied derde een padenstelsel door het gebied. maken om Assen tot residentie om te bouwen? Kortom, hoe het Peizerdiep aan de westzijde en het stroomgebied van dan de Koningsas. Het uitvoeringsconvenant voorzag in de kan je het over de toekomst van een gebied hebben, zonder de Drentse Aa aan de oostzijde. Hier zag Elerie, in het bouw van nieuwe woningen en 1000 hectare nieuwe In het Land van de Koningsas moet, tegenover het intensieve de geschiedenis van dat gebied te kennen? Als er door de jargon van midden jaren negentig, een groene conurbatie bedrijventerreinen. Tien jaar en een economische crisis woon-werkgebruik van de eigenlijke Koningsas, het sublieme regio Groningen-Assen wordt nagedacht over een nieuwe als spil in de opbouw van het stadsgewest Groningen- verder pakte de regio Groningen-Assen de ambitie van de ontspanningslandschap het primaat hebben. De vier streek, één die er nooit is geweest, is het nuttig om thema s Assen voor zich. Bedrijventerreinen in het groen, nieuwe Koningsas op, en gaf stedenbouwkundige Enno Zuidema betrokken gemeenten Groningen, Haren, Tynaarlo en Assen of aanleidingen te vinden die de Koningsas geloofwaardig 24 25

14 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas maken en haar uit haar mentale gevangenis bevrijden. Want een streek zonder verleden heeft nauwelijks bestaansrecht. Het gevaar is zelfs niet ondenkbaar dat zo n gebied, zoals Ed Taverne zo mooi beschreef voor de Haarlemmermeerpolder, herenliefde. (Het bewijst de duurzaamheid van plekken voor sociaal gebruik nadat in 2007 de ontmoetingsplek Witte Molen langs de A28 werd opgeruimd, heeft deze activiteit zich in hetzelfde gebied voortgezet.) en niet veel verder begint de bebouwde kom van Assen, al van verre aangekondigd door hoge nieuwe gebouwen van bedrijventerrein Messchenveld. Daar splitst het Noord- Willemskanaal, om te eindigen in de havenkom aan de Enkele episodes, van noord naar zuid door het gebrek aan geheugen en mensen met een belang in het gebied, al snel het afvoerputje van de ruimtelijke Daar ongeveer eindigt de stedelijke invloedssfeer en begint Assense Industrieweg. Maar ik vermoed dat we het Regiopark dan al verlaten hebben. Verdienmodel ordening wordt. de wildernis van Drenthe. Want zo was het eeuwenlang: Het verdienmodel van het nooit echt lucratieve publiek- Wat zie je als je argeloos door het gebied rijdt? Het landschap onder Eelde en de Punt begon de woestenij. Opgerold als Een tocht door het Regiopark Koningsas is een route privaat aangelegde Noord-Willemskanaal was gebaseerd en het kaartbeeld laten grote en kleine fragmenten en een egel lag het landschap Drenthe tussen zijn venen, zo zonder samenhang en op het eerste gezicht weinig op het heffen van sluisgeld voor houttransporten. Dat breuklijnen zien. Van noord naar zuid: de stadsrand met schreef historicus Izaak Hendrik Gosses aan het begin van aanknopingspunten voor een narratieve laag, een verhaal ging per balk: vijf cent voor een eiken balk, drie cent zware infrastructuur en geluidswallen van Groningen, en de twintigste eeuw. Net buiten het regiopark is ze gevonden, dat het gebied tot een geheel maakt, tot een bestemming voor een grenen balk. Initiatiefnemer van de N.V. Noord- woonschepen in het kanaal. Dan in de watervlaktes van het meisje van Yde, aan de rand van de Zuideres. De vondst met een bepaalde herkenbaarheid en aantrekkingskracht. Willemskanaalmaatschappij, die het kanaal liet graven, was Hoornse en Paterswoldse meer met pal langs de A28 de ongeveer op deze plek, door turfstekers, van haar 16-jarige Onder de waarneembare wereld is het mogelijk dezelfde J.W.C baron van Ittersum, oud-burgemeester van Groningen, idyllische Hoornsedijk waarover het Pieterpad voert, aan in het veen geconserveerde lichaam is nu de enige plek tocht te maken door bijna verdwenen of onzichtbaar die een concessie voor honderd jaar exploitatie in de wacht de oostkant van de A28 geflankeerd door de villa s en waar het landschap wordt uitgelegd, op niet mis te verstane geworden stukken van de Koningsas. Kaartenreeksen, foto s, sleepte. Na het aflopen van de concessie in 1956 kwam stadsbuitenplaatsen langs de Rijkssstraatweg in Haren, beste wijze met een bord en een groot veld van zwerfkeien. Voor literatuur en archiefbronnen geven prijs hoe deze zone laag het kanaal in handen van het rijk en werd het verdiept woongemeente van Weer terug aan de westkant van terloopse ontroering over dit 2000 jaar oude meisje is hier over laag en vanuit verschillende maatschappelijke claims en verbreed voor grotere schepen. Het was te laat: de de snelweg ligt de nieuwe natuur van Natuurmonumenten geen ruimte. We gaan verder: een nieuw fietspad door de op de ruimte is gebruikt. Er zijn niet alleen infrastructurele snelweg was het nieuwe handelskanaal geworden. Nog geen en Staatsbosbeheer in polder Lappenvoort, gevolgd door ruilverkavelde Ydermaden, tussen spoor en snelweg, voert breuken in het gebied, het landschap, de bodem en het honderdvijftig schepen passeren er per jaar, tegen 2500 een abrupte overgang naar de afgehekte terreinen van sinds kort langs de Drentse Aa en doet reeds zijn best om ontwateringssysteem zijn keer op keer aangepast en pleziervaartuigen. de bloemenveiling en vliegveld Eelde. Dicht tegen de snelweg ligt het horecapaviljoen van visplas Sassenhein de recente belofte van verbindingen in te lossen. Verderop, bij de sluis onder Yde, bewerken boeren de rond 1930 omgevormd naar de noden van de tijd soms tijdelijk en uitwisbaar, soms heftig en onomkeerbaar. Fotograaf Harry Oorlogslandschap en een mislukt moeras met ten zuiden, aan weerszijden van de A28, flarden van ontgonnen heidevelden en esgronden ter weerszijden van Cock maakte opnames langs het kanaal op precies hetzelfde De Koningsas bevat rudimenten van een verdedigingslinie het landgoederenlandschap rond Glimmen. Steeds is het het kanaal. En daar is -ie dan: de zichtlocatie, gemarkeerd standpunt als opnamen van dertig, veertig of honderd jaar en bij Glimmen een recent volgens natuurdoeltypen en weggetjes inrijden, toch geen doorgaande verbinding, door een haas op een heuvel en - alweer - zwerfkeien. geleden. Met een hoogwerker maakte hij het Groningse gidssoorten bedacht moeras, dat door een meetfout een omkeren en opnieuw proberen. Per fiets gaat dat overigens al Het landschap verderop doet Engels aan, met grote panorama opnieuw, een vedute van de 21e eeuw. mislukt moeras werd. een stuk beter. Langs de snelweg liggen vreemd aandoende monumentale boompartijen en zandpaden. Het regiopark ontoegankelijke waterplassen, doorkruist met een stelsel is hier weer wat breder, de A28 buigt er dwars doorheen. van weggetjes waar mannen in auto s op zoek zijn naar de Bij Ubbena springt een gloednieuwe serrestal in het oog, 26 27

15 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Proefboerderij en landbouwschool Koningsas te vinden, maar ook nog tastbaar aanwezig in hun gemeenschappelijke grond rond het dorp reguleerde. Marke private samenwerking in verschillende mengvormen. Of het Bij Haren werd in 1853 een immense proefboerderij gigantische grafmonument op de Zuiderbegraafplaats. is ook de benaming van het gebied dat bij een dorp hoort. De nu een marke, een waterschap, een ontginningslandgoed of voor landbouwexperimenten gesticht door de Groninger marke was geen vrijblijvende commune maar een sociaal- een arbeiderskolonie betrof, in al die samenwerkingen ligt Maatschappij voor de Landbouw, met daaraan verbonden De modegiganten van de familie Meddens zagen ook een economisch systeem dat de wederzijdse afhankelijkheid van de waarlijke fine Dutch tradition, de innovatieve vormen van een landbouwschool. combinatie van leisure en profijt in het gebied. Ze kochten in dorpsbewoners onderling in regels en gebruiken vastlegde. samenwerking, voortkomend uit het telkens veranderende Kolonielandschap 1900 het tweehonderd hectare grote ontginningslandgoed Heidenheim langs het kanaal onder Vries, en lieten een Geld kwam er niet aan te pas. Landbouwgronden, woeste gronden, landbouwwerktuigen, het aanwezige loo (bos) landgebruik. Wat zou er gebeuren als we een aantal thema s serieus nemen en bijvoorbeeld het markesysteem evalueren In de Koningsas lag boven Tynaarlo het kolonie-dorp manege met koetshuis bijbouwen. De manege is er nog, voor houtkap, het potstalsysteem om mest te genereren, op bruikbare elementen voor het heden? In het zoeken Filadelfia, gebouwd door de christelijke vereniging tot alsmede enkele woningen en boerderijen langs het kanaal. onderhoud van de brink met de brandvijver, kortom alle naar alternatieve eigendomsmodellen voor woon- en stichting en instandhouding van arbeidskoloniën Het Hoogeland. Met een eigen fonds en een eigen tijdschrift Bulderbaan aan het bodemgebruik en vestigingsmilieu verbonden activiteiten waren in regels en rituelen vastgelegd. Koning werkinitiatieven kan die (andere) modieuze verkoopterm naboarschap dan werkelijk inhoud krijgen. Wat is een runde de vereniging deze mini-samenleving, compleet De Koningsas is ook het toneel van de ruim veertig jaar Willem I zorgde er met de Markewetten uit de 19e eeuw ontginningslandgoed in de 21e eeuw? Hoe kan de typologie met woningen, kerkje en een verpleeggebouw. De aanhoudende strijd om de baanverlenging van vliegveld voor dat markegronden toegewezen moesten worden aan van de kolonie opnieuw gestalte krijgen? directeurswoning van Filadelfia aan de Groningerweg 4 Eelde, waarbij het archief van de activisten van toen het particuliere eigenaren. Pas met de komst van de kunstmest Het zijn potentiele verrijkingen voor het stadslandschap herinnert nog aan deze episode. begin van het verlies van vertrouwen in de overheid laat en de start van de heideontginningen rond 1900 werden alle van de Koningsas, maar als ruimtelijke artefacten misschien Bouwend grootkapitaal zien. Dankzij een lobby van de Gasunie en de Groningse universiteit en het dreigement van honderden miljoenen kavels apart toegewezen. Hoewel de gronden verdeeld zijn, zijn in de vereniging van Drentse boermarken zijn nog altijd nog te fragmentarisch om als drager van een regiopark te fungeren. De Koningsas is ook het gebied waar grootindustriëlen waardeverlies op onroerend goed, veegde de Raad van 87 boermarken actief. Landbouwmachines worden collectief hun invloed ruimtelijk lieten gelden. Landbouwindustrieel Bestuur van de N.V. Luchthaven Eelde in de zomer van gebruikt en zijn op de website te reserveren. De ambitie van het regiopark veronderstelt een gebied met W.A. Scholten ( ) en zijn zoon, kunstmecenas 1968 de bulderbaan van de tekentafel. Om het plan twee parkachtige kenmerken, een zone waarin, aldus het ontwerp Jan Evert Scholten ( ) verdienden hun geld in de jaar later opnieuw in de pers te brengen, nu nadert het zijn Het zijn zo maar wat ruimtelijke en sociale van Zuidema, landschappelijke, culturele en recreatieve veengebieden en het aardappelzetmeel, en gaven het uit ontknoping. aanknopingspunten die de programmering van de kwaliteiten voorop staan. In een samenleving waarin in de Koningsas. s Winters woonden ze in Villa Gelria langs de Hereweg net buiten de stad, zomers keken ze vanuit hun Marke constructie Koningsas en het Land van de Koningsas kunnen versterken. Al deze dingen - een arbeiderskolonie, authenticiteit het nieuwe massaproduct is, groeit de vraag naar landschappen en plekken met karakter en geschiedenis. buitenhuis de Paalkoepel uit over het Paterswoldse Meer. Eén van de meest fascinerende onderdelen van collectief- een ondernemer die publieke werken financiert, een Daarbij doet zich iets merkwaardigs voor. Authenticiteit laat W.A. Scholten liet de Nijveensterkolksluis voor de pleziervaart particulier opdrachtgeverschap, een modewoord van nu, is systeem van middeleeuws grondgebruik - je glimlacht er zich nauwelijks kunstmatig construeren. bouwen, waarmee de oude loop van het Hoornsediep met het middeleeuwse markesysteem (in Groningen: hemrik) dat nog eens om en gaat over tot de orde van de dag. Maar het De meest verbazingwekkende vondst uit dit onderzoek het Paterswoldsemeer werd verbonden. De Scholtens zijn in de Koningsas nog steeds functioneert. Een marke (grens) interessante van deze voorbeelden is dat ze ons telkens ligt verstopt in de archieven. Het is het manuscript van het niet alleen met hun mentale en gebouwde erfgoed in de was een collectief van boeren dat samen het gebruik van hun andere vormen van collectiviteit laten zien, van publiek- nooit vastgestelde streekplan voor Noord-Drenthe uit de 28 29

16 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas jaren dertig, waar elf gemeenten in 1934 op eigen initiatief gemaakt voor het grondgebied van Zuidlaren, Vries, Eelde, tegemoet gekomen en waarbij tevens zooveel mogelijk het gespecialiseerd in de stedenbouw. Hij kende het gebied mee begonnen. De poging die ik deed om de Koningsas Peize, Roden, Haren, Hoogezand, Leek, Hoogkerk, Noorddijk natuurschoon wordt gespaard. Het ging er dus om, in andere op zijn duimpje, door zijn stedenbouwkundig advieswerk van een geheugen te voorzien is in dit streekplan op en Groningen. woorden, om het laadvermogen van het streekplangebied voor meer dan twintig gemeenten in Groningen en Drenthe, grondige wijze waargemaakt. Geheel in de traditie van de voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen te bepalen. onder andere Baflo, Beerta en Warffum, Zuidlaren, Anlo en streekplanning van de jaren dertig bevat het manuscript een Het motief van de burgemeesters: het vasthouden van het Norg. Hij ging in zijn ontwerpen uit van de spankracht van complete sociaal-economische, waterstaatkundige maar ook unieke vestigingsklimaat van dit gebied, dat zijn karakter Het streekplan zou voor de betrokken gemeenten het landschap, en probeerde bijvoorbeeld voor Norg een historische schets van Noord-Drenthe in de jaren dertig. De ontleent aan het natuurschoon. Dat natuurschoon stond een bindend document zijn dat de benodigde nieuwe bouwplan op het mooiste stuk van de weg Donderen-Norg te auteurs: de Groningse stedenbouwkundige ir. J. Beckering echter van twee kanten onder druk. Uit de inleiding verkeerswegen aangaf, alsmede de toekomstige bestemming voorkomen. Vinckers en de Veendamse sociaal geograaf dr. H.J. Keuning. van het streekplan, gepresenteerd in 1938: Het betreft van terreinen met aanwijzing van de gedeelten, geschikt Inderdaad, de Keuning van de Keuningcongressen. hier voornamelijk de bescherming van een gebied, rijk voor bebouwing en de plaatsen, die als natuurruimten in De tweede auteur en de onderzoeker van het streekplan Een streekplan voor Noord-Drenthe, aan natuurschoon, dat voor de daaromheen gelegen bevolkingscentra van groote waarde is, mede als ontspannings gebied, daar de bevolkingscentra zelf in stand moesten blijven. De uitbreidingsplannen, die voor de afzonderlijke gemeenten opgesteld gingen worden, moesten zich vanzelfsprekend voegen naar het streekplan. was Hendrik Jan Keuning ( ) die van 1948 tot 1974 hoogleraar economische en sociale geografie aan de Rijksuniversiteit Groningen was. Keuning was een ongekend De jaren dertig waren de tijd van voortwoekerende natuurschoonarme streken zijn gelegen, waar bovendien Dat was sleutelen aan een draaiende motor, want helaas, zo veelzijdige wetenschapper, die via een studie geschiedenis lintbebouwing, met sociale en financiële ontwrichting van nog elke vierkante meter grond aan cultuurdoeleinden is valt te lezen in de inleiding, waren de uitbreidingsplannen bij de sociale geografie terechtkwam. Vanaf 1930 doorliep hij kernen tot gevolg, de komst van het autoverkeer, wilde bouw dienstbaar gemaakt. In het natuurschoonrijke gebied vindt van de grote woongemeenten Eelde, Haren en Groningen een loopbaan waarin theorie en praktijk elkaar afwisselden. van zomerhuisjes en de teloorgang van het traditionele echter tengevolge van de voortschrijdende agrarische bij de start van het werk al vastgesteld, of ontbrak de Bij het Centraal Bureau voor de Statistiek volgde hij als landgoedbeheer. Het beroemde Hollandse stelsel van ontwikkeling voortgaande ontginning van heidevelden wil tot samenwerking. Met de overige gemeenten werd hoofd van de afdeling Handels- en Vervoersstatistiek de ruimtelijke wetten en regels bestond nog nauwelijks, en en boschterreinen plaats, waardoor het natuurschoon wel overeenstemming bereikt. Grote pleitbezorger van ontwikkelingen van de samenleving op de voet. In dezelfde alleen grotere gemeenten voldeden met frisse tegenzin, in sterke mate wordt aangetast, alsmede de meest het streekplan was dr.ir. F. Bakker Schut, Inspecteur van periode promoveerde hij in 1933 op een duizelingwekkend en vaak na excessen aangespoord door de provincie, aan stelselloze verspreide bebouwing in allerlei vormen, Volkshuisvesting in de provincies Groningen en Drenthe. Het proefschrift over de Groninger Veenkoloniën. Het boek de verplichting om een uitbreidingsplan op te stellen. Niet van landarbeiderswoningen tot renteniersbehuizingen, was zijn taak om alle gemeentelijke uitbreidingsplannen te is een zogenaamde regionale monografie, wat erop neer zelden leverde een gemeente een uitbreidingsplan in waarbij zomerhuisjes en consumptie-inrichtingen. Het doel toetsen, en in zijn eentje bracht hij een planologisch regime komt dat een streek als een personage wordt beschreven het gehele grondgebied was verkaveld met villaparken, van het streekplan was ten eerste een analyse van de in praktijk dat opmerkelijke parallellen vertoont met de en de relaties tussen het menselijk welvaartsstreven en de goed voor de gemeentekas. Toch besloten elf gemeenten structuurveranderingen in het gebied, om daarna na tegenwoordige pogingen om de ruimtelijke ordening vanuit gevolgen daarvan voor het gelaat (de term is van Keuning) rond de stad Groningen, daartoe aangespoord door de te gaan hoe de verdere ontwikkelingsmogelijkheden het provinciaal belang opnieuw uit te vinden. van de streek centraal staan. In zijn oratie Regionalisme uit Commissarissen der Koningin van Groningen en Drenthe, kunnen worden geleid tot een min of meer evenwichtigen 1949 stelde Keuning het begrip genre de vie centraal. Met om de ruimtelijke ontwikkeling van hun grondgebied in eindtoestand, waarin op bevredigende wijze aan de Als ontwerper werd gevraagd ir. J. Beckering Vinckers, die dit dynamische begrip duidde hij op het innovatieve talent onderlinge samenhang te beschouwen. Het streekplan is verschillende tegenstrijdige gebruikseischen wordt zich bij architectenbureau Hoekzema te Groningen had van de mens om het oer-productieproces, ooit bepalend 30 31

17 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas geweest voor het ontstaan van de levensstijl van een streek, hij zich de biograaf van de streek toont. In de hoofdstukken Drentse stad onder het bewind van de Utrechtse bisschop, van gronden zeer doen afnemen, maar de waterschapslasten telkens weer om te vormen waarmee de levensstijl verandert behandelt hij de waterstaatkundige, bodemkundige, controleerde vanaf de vroege middeleeuwen door slimme drukken wel zwaar op de landerijen. In het hoofdstuk Het maar toch zichzelf blijft. Keuning schreef net zo makkelijk een economische en sociaal-culturele toestand van het gebied, handelsstrategieën steeds grotere gebieden. Waterwegen gebruik van de bodem behandelt Keuning het agrarisch genetische beschouwing over de ontwikkeling van esdorpen de verdeling van de bevolking en de bestaansbronnen. werden uitgediept (om de opbrengsten van het Hogeland gebruik van de grond en plaatst die in historisch perspectief. als het vuistdikke Mozaïek der functies (1955), een overzicht Het zoeken naar agrarische ontwikkelingsmogelijkheden en het hout vanuit de Oostzee te vervoeren), vergraven Met als ijkpunt 1936 treft hij een landschap aan dat enorm van de Nederlandse regio s en hun economische bijdrage vormde het uitgangspunt voor het streekplan. Kan er (om met het Stadskanaal belasting te kunnen heffen op de in verandering is: grote stukken heide zijn ontgonnen en aan de nationale volkshuishouding op vier momenten ruilverkaveld worden, en in hoeverre is het verantwoord veenkoloniale turftransporten). Noord-Drenthe was anders, als cultuurgrond in gebruik genomen, terwijl het karakter in de tijd, te beginnen bij het jaar nul. Hij vernieuwde de om de waardevolle natuurgebieden te sparen ondanks een heel eigen, vrije boerenrepubliek, die zich in diezelfde van de streek van akkerbouw in veeteeltgebied (met geografie door multidisciplinair naar landschapsvorming de economische druk tot ontginning het is één van de vroege middeleeuwen ontworstelde aan de bisschoppelijke akkers voor diervoeder) is veranderd. Het Drents Plateau te kijken hij verbond de occupatiegeschiedenis en het hoofdvragen die Keuning impliciet beantwoordt met invloed en in economisch en sociaal opzicht een in kan worden onderverdeeld in een aantal dorpsgebieden, stelsel van culturele gewoonten met het landschapsbeeld. een apart bijgevoegde, 25 pagina s lange inventarisatie zichzelf besloten gebied was. Innovatief door het collectief georganiseerd rondom het collectief grondgebruik van de De streek als uitdrukking van cultuur, mentaliteit en wijze van waardevolle natuurterreinen. ( Strubben en heide- grondeigendom in de marke, mysterieus door de vele woeste marke. Hij beschrijft het potstal-bemestingssysteem, dat van bestaan - Keuning verwees naar het Franse pays terreintje ten westen van Vries: de eikenstrubben zijn gronden, witte wieven en volksgebruiken. door de komst van de kunstmest in onbruik raakte, waarmee - was met de opkomst van de geografie als wetenschap plantensociologisch interessant, daar enkele eikenboschjes Illustratief in dit verband is de typering van de kunstschilder ook de schapen verdwenen en de bebossing toenam. De onderwerp geworden van een theoretisch begrippenkader. aan de rand van de eschakkers behooren tot het typische Reinhart Dozy in het tijdschrift Drenthe van 1930: Aan de groepering van boerderijen rond de brinken komt aan bod, Als vertrouwd beschouwde streekgebonden samenhangen Querceto-Carpinetum stachyetosum, waarin verder van de Drenthen, zooals aan alle lieden van t Noorden, kan men de hiërarchie van landeigenaren en de logica achter de verdwenen door de opkomst van nieuwe landbouw- en esch af steeds meer elementen van Querceto-Betuletum terdege bemerken, dat zij nooit overheerscht zijn geworden, concentrische groepering van de Drentse dorpsgronden: industriële ontwikkelingen, waardoor andere ruimtelijke binnendringen. Paterswoldse meer: Talrijke Carex- noch door adel noch door een kerk. Dat heeft een waardig, essen, groenlanden en woeste gronden. Toch is er nog veel samenhangen ontstonden. In economisch opzicht was de soorten, waaronder veel niet-alledaagsche als b.v. Carex zelfbewust en zelfstandig denkend ras gevormd, afkeerig woeste grond aanwezig. Enerzijds is dit een bodemreserve regio in opkomst, maar mentaal was de streekgebondenheid filiformis, Carex lepidocarpa, Carex pulicaris, groeien in van slaafsche vormen, en met een hun speciaal eigen voor de landbouw, zo schrijft Keuning, anderzijds bieden nog verre van verdwenen. het Friescheveen, waar bovendien een vuilstorting van de gevoelsleven, dat ik zeer hoog stel, een ras daarbij vol latente deze woeste gronden recreatiemogelijkheden voor de gemeente Groningen tot standplaats dient van vele zeldzame kracht en dat niet gedesoriënteerd is door al hetgeen de verstedelijkte randgemeenten. In het onderstaande zal De dertigjarige Keuning werd een jaar na zijn promotie exoten. ) moderne tijd al voor veranderingen heeft medegebracht. dan ook worden getracht na te gaan, op welke wijze zulks gevraagd om het streekplangebied Noord-Drenthe sociaal geografisch te onderzoeken. Hij deed dat, net als bij de De hoofdstukken van Keuning In een uitgebreid waterstaatkundig hoofdstuk komt Keuning kan worden bereikt, zonder dat de agrarische belangen van Noord-Drenthe hierdoor ernstig behoeven te worden Veenkoloniën, door het landschap en het bodemgebruik Keuning begint zijn studie met het onderscheid tussen tot de conclusie dat de opkomst van de waterschappen vanaf geschaad. In het economisch-geografisch hoofdstuk vanuit de omslagmomenten in de geschiedenis te de invloedssfeer van de stad Groningen ( onbetwist de 1910 de waterstaatkundige toestand in het streekplangebied constateert Keuning dat zich langs het Noord-Willemskanaal beschrijven. Anderhalf jaar na de opdrachtverstrekking metropool van het noordelijk deel van ons land ), en die sterk heeft verbeterd. Het gebied is inmiddels diep en de rijksweg Groningen-Assen en langs de spoorlijn de leverde hij een manuscript van honderden pagina s, waarin van het landschap Drenthe. Groningen, aanvankelijk een ontwaterd. De regulering van de Hunze heeft het blank staan latere Koningsas dus een sterke toename van bebouwing 32 33

18 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas heeft plaatsgevonden. Industrie is er overigens nauwelijks in het landelijk deel van het streekplangebied, op de melkbussenfabriek in Tynaarlo en de acht zuivelfabrieken na. Vervolgens worden alle afzonderlijke gemeenten economisch-geografisch onderzocht en geduid, wat fascinerende typeringen oplevert, vooral van de stad Groningen. Het archief van het streekplan bevat ook de geboorte van de A28, zo blijkt uit een brief aan de minister van Waterstaat uit De hoofdroute over de Hondsrug, de zes meter brede Rijksstraatweg lijdt aan ernstige congestie en ongelukken gebeuren dagelijks. In het wegprofiel ligt ook nog een trambaan. Verbreding van de weg zou fatale gevolgen hebben voor het profiel: de aanliggende villatuinen en de zware wegbeplanting van eiken zouden ervoor moeten sneuvelen. In de brief wordt gespeculeerd op een apart tracé vanaf Vries naar Groningen, dat het Paterswoldsemeer spaart en het snelverkeer dwars door het Bunnerveen en de Peizeren Eeldermaden moest leiden. Zo is het niet geworden maar de discussie begon hier. Vanaf hoofdstuk zes, De woongebieden in verband met de economisch-geografische structuur, neemt stedenbouwkundige Beckering Vinckers het over. Een ontwerp in de huidige, ruimtelijk verbeeldende zin van het woord, maakt hij niet. Veeleer is het stuk een koers, een richting voor het streekplangebied, waarbij hij Keuning s analyse met de trends in bebouwing, landbouw en industrie en verkeer verbindt. Geprojecteerde villaterreinen van Haren tot de Punt, lintbebouwing in den meest verwerpelijken zin en de groei van een Groningse stadswijk in de gemeente Oosterhoogebrug. Ruilverkaveling kon de oplossing bieden voor de versnipperd gelegen esgronden, ook werden de teeltverbeteringsmogelijkheden voor suikerbieten en fabrieksaardappelen uitgebreid beschreven. Als nieuwe mogelijkheden voor industrie noemt hij onder meer brandstof uit suikerbieten en broodfabrieken allemaal grondgebonden verwerkingsbedrijven. Als interessante aanbeveling in dit verband spreekt Beckering Vinckers over de mogelijkheid van landbouwkolonies in samenhang met bijpassende industrie, zodat de bewoners ook buiten het landbouwseizoen werkzaam kunnen zijn. De voordeelen zijn behalve de materieele, ook van maatschappelijken en geestelijken aard. Zijn bestaan hoofdzakelijk in ontwikkeling van het zelfstandigheidsbesef en het geestelijk evenwicht dat een gevolg is van het werken onder den vrijen hemel, het samenleven in een dorpsgemeenschap versterkt de onderlinge band tusschen de leden (..). Ook footloose vestigingen van industrieën zijn in opkomst, aangemoedigd door goedkope bouwgrond en autoverkeer. In verband met hun ligging in het vrije landschap moeten hier hoge eisen aan de bouwkundige vormgeving en beplanting gesteld worden om etterende zweren te voorkomen. In wonen in het landelijk gebied zag Beckering Vinckers geen probleem, mits het op ordelijke wijze geschiedt en niet tot vernietiging van natuurschoon leidt. Ook arbeiders zouden buiten kunnen wonen, in een vrijstaand huis met een erf, waardoor een arbeidersklasse wordt gekweekt met grooter verantwoordelijkheidsgevoel en grooter zelfstandigheid, welke minder geneigd is tot onrust en politieke uitspattingen dan het in huurwoningen levende bezitlooze proletariaat der groote steden. Hoofdstuk 7: een historische analyse van de hoofdwegen en het handelsverkeer in het streekplangebied. Vooral de radiale wegen voor het secundaire verkeer van en naar Groningen hadden verbetering nodig een probleem, dat tot het uitbreidingsplan van Groningen behoort. Veel aandacht is besteed aan alle mogelijke verbindingen met het vliegveld Eelde. In de zomer van 1931 werd een proefdienst op Amsterdam gevlogen, op het moment dat het streekplan verscheen waren de nachtverlichting en het stationsgebouw gereed. Met welke werkgelegenheidscijfers de voor- en tegenstanders ook nu nog komen, ook toen al werd het als een prestigieus en opwindend project gezien. Het meest literaire deel van Beckering Vinckers tekst betreft zijn beschouwing over het natuurschoon. Hier analyseert hij het landschapsbeeld aan de hand van begrippen als openheid en beslotenheid, contrast en kleur. Vier categorieën ontspanningsgebieden, oplopend in gebruiksintensiteit, moesten het streekplangebied als regionaal gebied van de stad Groningen aantrekkelijk houden. Voor toeristen van buiten suggereert Beckering Vinckers een fietspadennet. Het Streekplan Noord-Drenthe is een schets voor een gebied dat niet schoksgewijs, maar geleidelijk van gedaante veranderde. Het ademt angst én verrukking voor de mogelijkheden van een nieuwe landschappelijke gedaante, die het gevolg is van de introductie van de kunstmest rond 1900, het autoverkeer, de toegenomen vrije tijd en het forensendom. Keuning en Beckering Vinckers en de gemeentebesturen waar zij voor werkten waren vooruitgangsdenkers, maar streefden ernaar de fysieke gevolgen van de vooruitgang zo behoedzaam mogelijk in het landschap in te bedden. Daarmee tonen zij zich verwant aan contemporaine ontwerpers als ir. P. Verhagen, wiens professionele missie het was om binnen de kaders van de streek vernieuwing mogelijk te maken - de regio toe te laten - met behoud van de identiteit en de samenhang. Juist in landelijke gebieden, schreef Verhagen tijdens de oorlog, was het cruciaal om het wezenlijk bepalende van een landschap te onderzoeken, omdat het landschapsbeeld hier immers veel sterker door beplanting dan door bebouwing werd bepaald. In te moderniseren landschappen ging het erom, de deur open te zetten voor de traditie, zonder aan de bedrijfseisen van vandaag tekort te doen. Tussen Keuning en de Koningsas ligt bijna een halve eeuw, maar er is alle aanleiding om de twee te verbinden. Het manuscript ontroert omdat het landschap als een personage, met een karakter en een carrière, heel precies wordt beschreven. De kracht daarvan is ongelofelijk. Keuning en Beckering Vinckers tonen overtuigend aan dat het landschapsbeeld van het gebied ten zuiden van Groningen het ware kapitaal vertegenwoordigt. De begrippen hebben niets van hun vitaliteit verloren en laten ons vanuit de 34 35

19 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas inhoud als nieuw naar het gebied kijken. Keuning brengt van Drenthe en Groningen en de Contactcommissie voor van de waterschappen, Staatsbosbeheer, de Dienst Landelijk uitgewerkt, verliezen moeten worden genomen. Even lijkt het landschap in woorden tot leven, zoals de aarde in Natuur-en Landschapsbescherming, bijna allen woonachtig Gebied en LTO Noord-Nederland. Historische verenigingen, alles fluïde. Zonder de noodkreten te bagatelliseren is de een Discovery documentaire aan je oog voorbij trekt. Een in het streekplangebied, stelde een alternatief streekplan op. het tijdschrift Noorderbreedte: al deze partijen werken vanuit bouwcrisis, gekoppeld aan de nieuwe rijkskoers (of beter: handelseditie van dit bijzondere manuscript zou alleen al Tijdens de hoorzittingen is de door GS en PPD geliefkoosde het besef dat Noord-Drenthe en de zone van de Koningsas het ontbreken van een koers) dé kans voor de Koningsas om deze reden gerechtvaardigd zijn waarbij de tekst dan beeldspraak het (natuurlijk) milieu moet worden gezien een uniek gebied is, maar van veraf gezien is de samenhang en het Land van de Koningsas om dit unieke gebied naar vergezeld kan gaan van eenzelfde tekst, met als ijkpunt al parapluie over het gehele streekplangebied en moet moeilijk waar te nemen. eigen inzicht te programmeren, de kwaliteiten ervan te Lange lijnen Hoewel het streekplan strandde bij het uitbreken van derhalve als toetsingscriterium van de eerste orde gelden steeds gehanteerd. Maar vele gemeenten blijken uit prestige-overwegingen groei na te streven, waardoor in Keuning 2.0: toekomst en geheugen voor de Koningsas borgen en het vestigingsklimaat voor bewoners en bedrijven onderscheidend te maken en te houden. De oude reflex, zestig jaar denken vanuit groei en functionele bestemmingen de Tweede Wereldoorlog in 1940 is de achterliggende de praktijk groei voorrang krijgt boven milieu. ( ) Het En zo zijn we weer bij de Koningsas, die nog een groot van gronden, wordt schoorvoetend maar onomkeerbaar missie ervan het verenigen van groei en natuur- en milieu fungeert slechts als dekmantel. Een streekplan op verhaal ontbeert, een dragend concept voor deze mentale ingeruild voor het zoeken naar mogelijkheden die passen in landschapsbehoud door latere generaties verder gebracht. de helling. Aanval en aanvulling op het ontwerp-streekplan constructie, een koers die overheden, investeerders en een gebied. Dat is een grote omslag in de planningslogica die Heel kort: de Drentse landschapsconsulent Harry de Vroome Noord-Drenthe is gemaakt door onder meer de Wageningse burgers kan verenigen in een collectieve energie. De we in de twintigste eeuw hebben opgebouwd. De maakbare ( ) bracht de claim van de ruilverkavelingen in landbouwkundige dr. ir. P.F.J. van Burg, en (de latere prof. motieven uit het streekplan Noord-Drenthe van1938 zijn nog samenleving is uitgewerkt: het gaat om maatwerk en balans met die van natuur- en landschapsbehoud, door dr.) Louise Fresco, landbouw- en voedseldeskundige. Het even geldig als toen. Het begrip genre de vie bijvoorbeeld, vakmanschap in plaats van eindbeeldplanning, kleinschalig in zijn landschapsplannen voor ruilverkavelde gebieden is een groep mensen die het vooroorlogse denken over de levensstijl van een streek gaat uit van de gedachte entrepeneurschap en nieuwe verdienmodellen in plaats van voort te bouwen op de bestaande landschapsstructuren. landschap en laadvermogen verder bracht en onderbouwde dat het productieproces telkens verandert, maar het grootschalige gestapelde belangen. In plaats van sloop- Hij deed in de jaren zestig voorstellen voor nieuwe vormen met wetenschappelijk onderzoek. Eén van de interessantste landschapsbeeld toch verbonden blijft met de vroegere nieuwbouw denken we steeds vaker aan hergebruik, terwijl in van financiering en beheer en werkte op fenomenale wijze noties: het buitenwonen komt voort uit gebrek aan goede fases. Afstoffen van Keuning geeft de aanknopingspunten processen de langzame waardecreatie het wint van de snelle aan Drenthe als vrijetijdslandschap, een kracht waar men voorzieningen in de stad. De werkgroep ontwikkelde een voor een ruimtelijke visie die de Koningsas en het Land van kapitaalinjectie. Dat is allemaal wennen. De meest succesvolle in de jaren zestig een campagne omheen bouwde. Zijn methodiek waarbij het streekplangebied in vier klassen van de Koningsas daadwerkelijk vast kunnen maken aan de initiatieven van deze tijd hebben telkens één essentiële Gedachtenplan voor het stroomdallandschap van de Drentse kwetsbaarheid werd opgedeeld, en stelde vervolgens de gelaagdheid en verhaallijnen van het gebied. eigenschap: het opheffen van het sectorale denken en het Aa (1965) verenigde in één aanpak natuurbeheer, agrarisch draagkracht van elke klasse vast. Het moment is uitgelezen: de Nederlandse ruimtelijke koppelen van op het eerste gezicht naast elkaar staande en recreatief gebruik. Nog in hetzelfde jaar werd het ordening bevindt zich in een buitengewoon spannende belangen. Jongeren krijgen huurkorting als ze ouderen landschapsreservaat bij provinciaal besluit ingesteld. De derde groep erfgenamen van het denken van Keuning fase. Noodsignalen klinken, omdat de rijksoverheid helpen zelfstandig te blijven, een projectontwikkelaar krijgt Een tweede erfenis van het streekplandenken stamt uit en Beckering Vinckers bestaat uit de gangmakers achter verantwoordelijkheden loslaat en doorschuift naar provincies gratis marketing door een afgeschreven gebouw door 1970, het jaar waarin de na de oorlog opgerichte Provinciaal een pluriforme verzameling van initiatieven in het gebied. en gemeenten. Die experimenteren op hun beurt met creatieven te laten gebruiken. Wat zou er gebeuren als we Planologische Dienst het ontwerp-streekplan Noord-Drenthe Landschapsbeheer Drenthe, Atelier Mooi Drenthe, de lessen nieuwe aanpakken en allianties, maar worden tegelijkertijd dat denken op de landbouw en ecologie loslaten, of industrie presenteerde. Een groep mensen werkzaam bij de Groningse van Grounds for Change over duurzame energiewinning, geconfronteerd met stilgevallen gebiedsontwikkelingen en en recreatie? Zoals rijkslandschapsadviseur Yttje Feddes het universiteit, de Vereniging Milieudefensie, de Milieuraden de Drentse structuurvisie voor de ondergrond, initiatieven renteverliezen op hun bouwgrond. De oude aanpak lijkt zegt: de ontwikkeling van het landschap, de oplossing van 36 37

20 Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas de geografische, topologische, ecologische en economische problemen, is niet alleen een technische (lees: ecologische of economische) maar juist een landschappelijke, een culturele opgave. Bestuurders en politici, beleidsmakers, inwoners en recreanten van de Koningsas zijn zich dit wel bewust. Ze zullen wel moeten, het landelijk deel van de Koningsas is een krimpgebied. Het aantal ouderen stijgt spectaculair, terwijl de jongeren wegtrekken. Uit het GS-rapport Van Groei naar Bloei. Inspelen op de gevolgen van bevolkingsdaling uit december 2010: We streven met onze omgevingsvisie naar ruimtelijke kwaliteit door nieuwe ontwikkelingen en bestaande kwaliteiten in samenhang te bezien. Wie is de nieuwe Keuning die er 2.0 van maakt, die de zichtbare en onzichtbare thema s uit het gebied opdiept, de claims op de ruimte in kaart brengt, de bestaande initiatieven en mogelijkheden om het anders te doen verkent en dit alles verder brengt met de verantwoordelijk bestuurders en bewoners? Het gebied rondom de Koningsas kan in zekere zin het brein van het Noorden genoemd worden, met de universiteit, ziekenhuizen, onderzoeksinstituten, hogescholen en gespecialiseerde bedrijven om de hoek. Als er ergens denkkracht en draagvlak aanwezig is om verder te kijken dan alleen het eigenbelang van de NIMBY-activist (not in my backyard), is het in dit gebied. Wat als 5% daarvan zou worden ingezet om de culturele opgave vanuit verschillende facetten te definiëren, zoals met het landschaps- en milieufacet in Streekplan op de helling gebeurde? Want economische duurzaamheid kan samenvallen met ruimtelijke kwaliteit. Hier ligt de kans voor de Koningsas juist nu, in het oog van de orkaan, in het planologische vacuüm waarin alles voor een kort moment vloeibaar is. Met dank aan: Harry Cock, fotograaf te Assen die het Noord-Willemskanaal aan de hand van historische opnamen in een eigentijds licht zette Jan van Dijken, kavelruil coördinator DLG, voor het gesprek in juli 2011 Hans Elerie, historisch geograaf en geestelijk vader van de Koningsas, voor zijn artikelen en de gesprekken in februari en juli 2011 Theo Spek, voor het gesprek samen met Hans Elerie in februari 2011 Uko Vegter, waterschap Aa en Hunze, voor het gesprek in juli 2011 Hans Venhuizen, intendant van de Koningsas en mijn opdrachtgever Roel Visser, beleidsadviseur LTO Nederland, voor het gesprek in juli 2011 Literatuur (selectie) E. Boneschansker, G.J. Hospers, Trots, trend en traditie in het Noorden. Terugblik stimuleringsbeleid, Rapport Kamer van Koophandel 2009 H. Elerie, Zichtlocaties, een uitzichtloze weg, Noorderbreedte 4 (1996), P Encyclopedie Drenthe Online H.J. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. Een sociaal-geografische studie, Amsterdam (1933) H.J. Keuning en J. Naarding, Het esdorp (1946) H.J. Keuning, Mozaïek der functies. Proeve van een regionale landbeschrijving van Nederland op historisch- en economischgeografische grondslag, Den Haag (1955) H.J. Keuning, Het Nederlandsche volk in zijn woongebied. Hoofdlijnen van een economische en sociale geografie van Nederland, Den Haag (1965) Piet Pellenbarg, Keunings Mozaïek der functies Pleitbezorger van de periferie, Geografie 1 (2003) Hans Renes, Keuning en de historische geografie, Spek, Th. (2006) De metamorfose van het Drentse landschap , Inleiding tot: Topografische Atlas Drenthe 1900, Tilburg ( ) M. Steenhuis, Stedenbouw in het landschap. Pieter Verhagen ( ), handelseditie dissertatie RUG, Rotterdam (2007) Streekplan op de helling. Aanval en aanvulling op het ontwerpstreekplan Noord-Drenthe, Groningen (1973) Ed Taverne, Het betwiste landschap van de Haarlemmermeer, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 4 (2006), p Marinke Steenhuis en Fransje Hooimeijer (red.), Maakbaar landschap. Nederlandse landschapsarchitectuur , Rotterdam (2009) Van Groei naar Bloei. Inspelen op de gevolgen van bevolkingsdaling, GS-rapport december Beleidsadvies bevolkingsdaling in Drenthe, Statenstuk januari 2011 Archieven De Groninger Archieven: Archief Gedeputeerde Staten van Groningen, stukken betreffende de aanleg van het Noord-Willemskanaal, Archief Commissie Streekplan Groningen-Noord-Drenthe Archief de N.V. Maatschappij Noord-Willemskanaal Archief Provinciaal Bestuur van Groningen: verkeer en vervoer door de lucht en buiten de dampkring Rijksarchief Drenthe: Archief van de N.V. Maatschappij Noord-Willemskanaal Archief Drents Economisch-Technologisch Instituut (ETI) Archief Provinciaal Planologische Dienst Drenthe (PPD) Archief Rijkswaterstaat Drenthe, Websites Gronings Ontzet: Website Archief Oud Vries, p/a F. de Graaf, Molenstraat 13, 9481 BA Vries Heidenheim: Scholtens: Landbouwonderwijs: Bedrijventerreinen: