DEMARCATIE IN DE NATUURWETENSCHAPPEN. Toetsbaarheid in principe en in de praktijk
|
|
- Arthur de Jonge
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 DEMARCATIE IN DE NATUURWETENSCHAPPEN Toetsbaarheid in principe en in de praktijk David Atkinson 1. OPTICA: licht als deeltjes of golven? 2. ASTROLOGIE: Poppers falsificatie-criterium. 3. QUANTUMMECHANICA: deeltjes en golven! 4. SNAARTHEORIE: fysica of wiskunde? 1. OPTICA Stel dat we twee concurrerende wetenschappelijke theorieën van de wereld hebben. Hoe spelen we scheidsrechter, en wat is het kenmerk van juist een natuurwetenschappelijke theorie? Bekijk nu de volgende voorbeelden: Licht bestaat uit deeltjes (Newton) Licht bestaat uit golven (Huygens)
2 Beide beweringen zijn natuurwetenschappelijke theorieën, die door de empirie getoetst kunnen en moeten worden. Daarin ligt de sterkte van een natuurwetenschappelijke theorie: die kan door experiment of waarneming geconfirmeerd of eventueel gefalsifieerd worden. De interferentie-experimenten van Young --- ook wel Youngs spleten genoemd - -- kunnen verklaard worden door Huygens theorie, maar zij moeten onbegrijpelijk blijven voor Newtons theorie. We zeggen daarom dat Huygens theorie geverifieerd of geconfirmeerd wordt door Youngs waarnemingen, terwijl Newtons theorie is gefalsifieerd, d.w.z. niet is gecorroboreerd. Een natuurwetenschappelijke theorie moet gecorroboreerd of gefalsifieerd kunnen worden. Scherper geformuleerd, zoals Popper dat heeft gedaan: als je kunt aangeven welke resultaten van waarnemingen zouden betekenen dat de theorie gefalsifieerd is, dan mag de theorie met recht een natuurwetenschappelijke theorie genoemd worden. Als je dat niet kan doen, dan hebben wij met een pseudotheorie te doen. 2. ASTROLOGIE Laten we nu eens de astrologie bekijken, en in het bijzonder de bewering dat er een correlatie is tussen enerzijds de karaktereigenschappen van een individu en anderzijds de stand van de sterren bij zijn geboorte. Volgens mijn bron zijn degenen die in het teken van Aquarius zijn geboren, watermannen dus, van middelmatig grote gestalte, de meest rossig of ook wel donker uiterlijk, en met een oogopslag afwisselend schertsend en ernstig. Bovendien worden watermannen aangetrokken door de studie van de wetten van de natuur, en vreemde talen worden door hen vlug en gemakkelijk geleerd. Kan mijn bron aangeven hoe groot het percentage watermannen moet zijn die de bovengenoemde eigenschappen niet hebben, om de astrologie te falsifiëren? Als men deze, en soortgelijke vragen, niet kan beantwoorden, behoort de astrologie niet tot de natuurwetenschappen. We hebben hier te maken met demarcatie: Newtons en Huygens theorieën zijn natuurwetenschappelijk, de eerste fout en de tweede waar, of tenmiste meer waar en minder fout (maar we komen hier op terug), en astrologie is niet natuurwetenschappelijk.
3 3. QUANTUMMECHANICA Terug naar Newton en Huygens, maar nu ook met Einstein en Bohr daarbij. Electronen zijn deeltjes van de electriciteit. De stroming van deze deeltjes in een geleidende draad is de electrische stroom. Een bundel electronen, stromend nu in vacuo zoals in een televisie buis, vertoont ook een interferentie-patroon als men een aangepast Youngs spleten-experiment uitvoert. Interferentie banden in een Youngs spleten-experiment met electronen. Maar was deze interferentie-proef niet het experimentum crucis, dat de nekslag gaf aan Newtons deeltjes theorie van het licht? Moeten we dan niet ook concluderen dat een bundel electronen uit golven bestaat? Neen. Electronen zijn noch deeltjes noch golven, althans niet in de zin van Newton en Huygens. Electronen, en andere subatomaire verschijnselen, inclusief het licht, zijn niet adekwaat door de klassieke optica beschreven; men heeft daarvoor de quantummechanica nodig. Dit heeft als gevolg dat onder sommige omstandigheden electronen lijken op deeltjes, en onder andere omstandigheden ze lijken op golven; maar er is geen tegenspraak, want er bestaat een consistente wiskundige beschrijving, die voorschrijft wanneer de deeltjes-natuur en wanneer de golf-natuur de opperhand krijgt, als het ware. Andere omstandigheden zijn er tussenin, waar noch het deeltje beeld, noch het golf beeld van toepassing is; dit zijn echter niet aanschouwelijke situaties waar wij ons tevreden moeten stellen met een mathematische apprehensie van wat er gaande is, aangezien dat een intuïtieve comprehensie niet tot de mogelijkheden
4 behoort. Het bovenvermelde is van toepassing zowel op licht als op electronen. Er zijn omstandigheden waarin de deeltjes-natuur van het licht de opperhand krijgt, en dan praten we over fotonen; en dan natuurlijk zijn er omstandigheden waar de golf-natuur belangrijk is --- bijvoorbeeld de proeven die Young heeft uitgevoerd. Wat blijft dan over van de bewering, dat Newtons theorie gefalsifieerd werd en die van Huygens geverifieerd? Mogen we ook nog steeds beweren dat die theorieën falsifieerbaar zijn en dus dat ze in werkelijkheid tot de natuurwetenschappen behoren? Het antwoord is natuurlijk bevestigend. De theorieën van Newton en Huygens zijn natuurwetenschappelijke theorieën omdat ze deel uitmaken van een rijkere theorie die zelf toetsbaar is, namelijk de quantummechanica, waarin de deeltje/golf opties niet meer contradictoir maar complementair zijn. De uitbreiding van de quantummechanica naar de quantumelectrodynamica en dan naar de quantumchromodynamica en uiteindelijk naar het Standaard Model van de hogeenergie fysica is een indrukwekkend succes verhaal van de tweede helft van de twintigste eeuw. Herhaaldelijk zijn nieuwe voorspellingen gemaakt, en herhaaldelijk zijn ze experimenteel bevestigd. Zo was het nodig voor de consistentie van het Standaard Model dat er een zesde quark zou zijn. Nadat men een grote versneller speciaal daarvoor in Illinois had gebouwd, heeft men uiteindelijk in 1994 deze top quark gevonden. Er is maar één belangrijk onderdeel van het Standaard Model dat heden ten dage nog niet is waargenomen, namelijk het Higgs-deeltje, genoemd naar een gelijknamige Schot. Een nieuwe versneller in aanbouw in Genève, de Large Hadron Collider (LHC), komt on-line in 2004 en moet voldoende energie hebben om het Higgs te maken. Als het er niet is, is het Standaard Model gefalsifieerd. Weinig mensen geloven dat het Standaard Model deze laatste toetsing niet zal doorstaan, gegeven zijn vele successen. Maar de mogelijkheid is er, een daardoor is het Standaard Model een natuurwetenschappelijke theorie bij uitstek. 4. SNAARTHEORIE Volgens de snaartheorie zijn de bekende deeltjes niets meer of minder dan verschillende frequenties van trillingen van de gepostuleerde oersnaren. Met andere woorden, de bouwstenen van onze wereld zijn noten op een kosmische snaar. De theorie, die door Ed
5 Witten in Princeton en anderen werd ontwikkeld, beoogt een allesomvattende unificatie te geven van alle krachten, inclusief gravitatie. Kan men de snaartheorie toetsen, dus verifiëren c.q. falsifiëren? Volgens de snaartheorie zou de gravitationele aantrekkingskracht tussen twee deeltjes moeten toenemen, naarmate de deeltjes elkaar benaderen, totdat zij evenzo sterk is als de overige krachten (bijvoorbeeld de electrostatische kracht), die niet zo snel toenemen. Om de snaartheorie empirisch te kunnen toetsen, moeten wij tot de onvoorstelbaar kleine afstanden doordringen waarop gravitatie en electrostatica van dezelfde sterkte zijn. En dat betekent dat wij deeltjes tot ongehoord hoge energieën moeten versnellen. Maar dit is in de praktijk onbegonnen werk. Om een vaag idee te geven van hoe hopeloos de taak is, kan ik een schatting geven van hoe krachtig een deeltjes-versneller zou moeten zijn om deze taak uit te kunnen voeren. De hypothetische machine moet een energie bereiken die ongeveer tien duizend biljoen keer hoger is dan de energie die LHC op CERN in 2004 zal bereiken! Dus staat het buiten kijf dat de snaartheorie nooit getoetst zal worden. Ik heb aangegeven wat men in principe zou moeten doen om de theorie te falsifiëren, maar in de praktijk zal men nooit in staat zijn de benodigde proeven uit te voeren. Is de snaartheorie een volwaardige natuurwetenschappelijke theorie? Het antwoord is: ja, inzoverre de snaartheorie in principe toetsbaar is. Daarin verschilt ze van de astrologie. Maar de snaartheorie is niet in de praktijk toetsbaar. Daarin verschilt ze van het Standaard Model. Is de snaartheorie slechts een stuk wiskunde, dus wel een wetenschap maar niet een deel van de natuurwetenschappen? Een tussenweg kunnen we proberen te bewandelen. Stel dat de snaartheorie op een consistente manier voltooid kan worden, en ook dat zij het Standaard Model als een --- voor haar begrippen --- zeer lage energie benadering in zich herbergt. Deze toekomstige theorie van alles zou eigenschappen van de zwaartekracht postuleren op zeer hoge energie, daar waar die eigenschappen de facto nooit getoetst kunnen worden. Misschien kunnen we praten over een nieuw soort metafysica: de toetsbare natuurkunde is volgens deze visie onderbouwd door een mathematische theorie wier hoeksteen altijd voor ons verborgen blijft. Het nieuwe element in deze 21ste. eeuwse metafysica, dat ik jullie bij dezen voorschotel, is dat het eeuwig verborgene niet in principe, maar slechts door de grote afstand voor ons onzichtbaar is. Er is een brug, maar wij kunnen haar nooit oversteken: voor ons is zij te lang. Hebben wij hiermee het demarcatie-criterium vervaagd? Of moeten wij zeggen dat, wanneer iets de facto nooit getoetst kan worden, dit betekent dat het in principe ontoetsbaar is? Of moeten wij concluderen dat het onderscheid in principe versus in de praktijk relatief is tot onze instrumenten en ons huidig wereldbeeld?
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Het atoom: hoe beter men keek hoe kleiner het leek Ivo van Vulpen CERN Mijn oude huis Anti-materie ATLAS detector Gebouw-40 globe 21 cctober, 2006
Nadere informatieDe Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)
De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!
Nadere informatieHet Standaardmodel. HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers
Het Standaardmodel HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers 20 maart 2012 HOVO 2012 I 2 20 maart 2012 HOVO 2012 I 3 C12 atoom 6 elektronen 6 protonen 6 neutronen 20 maart 2012 HOVO 2012 I 4 20
Nadere informatieHiggs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud
Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen
Nadere informatieProbus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Probus Aalsmeer 20 mei 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste
Nadere informatieProbus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Probus 23 apr 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste Alles
Nadere informatieDe large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen
De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen Het grootste en het kleinste volgens mijn dochter van 3 volgens haar vader Olifant Klein muisje Grootst Kleinst 10 +22 m 10-9
Nadere informatieZoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen
Zoektocht naar het Higgs deeltje De Large Hadron Collider in actie Stan Bentvelsen KNAW Amsterdam - 11 januari 2011 1 Versnellen op CERN De versneller Large Hadron Collider sub- atomaire deeltjes botsen
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatiePGO-Leidraad Algemene NatuurWetenschappen
f PGO-Leidraad Algemene NatuurWetenschappen Module Artikel (titel) 1, Heelal: Higgs deeltjes Naam: Deeltjes fysica van morgen Uitgeverij: NWT magazine Datum: november 2012 Maker: George van Hal 1. Verhelder
Nadere informatieWeek-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Week-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Het Higgsboson
Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk door Anoir 2099 woorden 12 maart 2018 8,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Newton HET HIGGSBOSON EN ZIJN DEMYSTIFICATIE Door: Anoir Koolhoven, Sergio
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieQuantummechanica 5/6 VWO
Lessenserie Quantummechanica 5/6 VWO Docentenhandleiding Quantumtheorie WAAR? In ieder geval: RAAR! Opzet en doelen In deze serie van 3 lessen wordt voor leerlingen in klas 5 of 6 VWO een introductie gegeven
Nadere informatieNieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde
Nadere informatieDonkere Materie Een groot mysterie
Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende
Nadere informatieOp zoek naar nieuwe deeltjes met de LHC deeltjesversneller
Op zoek naar nieuwe deeltjes met de LHC deeltjesversneller Steven Lowette Vrije Universiteit Brussel IIHE steven.lowette@vub.ac.be @StevenLowette 26 september 2015 Volkssterrenwacht MIRA De bouwstenen
Nadere informatieWaar komt het allemaal vandaan?
Erik Verlinde Opening Academisch Jaar 2011 2012 Waar komt het allemaal vandaan? Dames en heren, Na deze leuke bijdrage van José van Dijck aan mij de beurt om u iets te vertellen passend bij het thema de
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2002-I
Opgave 1 Wetenschappelijke verklaringswijzen Maximumscore 3 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een antwoord op de vraag of de Weense Kring de uitspraak zinvol zou vinden: ja 1 een omschrijving
Nadere informatieDe ontdekking van het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De ontdekking van het Higgs boson Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Mijn oude huis ATLAS experiment vergaderen hotel kantine directeur theoreten Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen
Nadere informatieKleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten
Van Leidsche Flesch tot Kleinse Fles Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Introductie String Theory is een Theorie van Gravitatie The Crux of the Matter Algemene Relativiteitstheorie stelt
Nadere informatieNikhef Workshop. 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA. docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.
2009/1 viii Nikhef Workshop Black Holes in de LHC 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.nl) Dr. Marcel Vreeswijk (h73@nikhef.nl)
Nadere informatieNieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Nieuwe Meer 26 okt 2014 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks!! De oerknal! Higgs en anti-materie! De oerknal Wat is
Nadere informatieHET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER
HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER LHC of Large Hadron Collider zal in de 21 ste eeuw voor een groot deel de natuurkunde van de elementaire deeltjes reviseren. Het voorbereidingswerk heeft meer dan 10 jaar
Nadere informatie28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA. Het Higgs boson. Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef)
28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA Het Higgs boson Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef) VWO examen natuurkunde 2012 Tijdens de botsing ontstaan allerhande elementaire deeltjes. Hierbij
Nadere informatieGeologica. Logisch Empirisme, Popper en Kuhn. Opzet van dit college. Rationalisme. Wat is kennis? Wetenschappelijke Revolutie.
Geologica Logisch Empirisme, Popper en Kuhn Gastcollege Kai Eigner Vrije Universiteit Amsterdam Opzet van dit college Wat is kennis Deductie en inductie Logisch empirisme Popper Kuhn Wat is kennis? Hoe
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieIn Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi
In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi Samenvatting Wat zijn de fundamentele bouwstenen van het universum? Welke krachten bepalen
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieDe magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie -
De magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie - 40 jaar VIBA, 18 november 2016 Ivo van Vulpen Innovatie is overal In een steeds veranderende wereld vervult de VIBA al veertig jaar
Nadere informatieWerkblad 2.2: Doppelspalt Simulatie voor Fysische Optica en voor Quantum Verschijnselen 1
Werkblad 2.2: Doppelspalt Simulatie voor Fysische Optica en voor Quantum Verschijnselen 1 Vandaag doe je: I. De simulatie van quantum golven/deeltjes op http://phet.colorado.edu (geen gedetailleerde instructies,
Nadere informatieWaarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV
Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV CMS Experiment, CERN 4 juli 2012 Samenvatting In een seminarie dat vandaag plaatsvond in het Europees Laboratorium voor Nucleair Onderzoek (CERN), en
Nadere informatieDe zoektocht naar het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De zoektocht naar het Higgs boson Ivo van Vulpen Als de Higgs ontdekt wordt gaat het de geschiedenisboeken in Als de Higgs niet ontdekt wordt gaat het ook de geschiedenisboeken in Real Madrid - Barcelona
Nadere informatieHet berekenbare Heelal
Het berekenbare Heelal 1 BETELGEUSE EN HET DOPPLEREFFECT HET IS MAAR HOE JE HET BEKIJKT NAAR EEN GRENS VAN HET HEELAL DE STRINGTHEORIE HET EERSTE BEREKENDE WERELDBEELD DE EERSTE SECONDE GUT, TOE, ANTROPISCH
Nadere informatieGOED ALS NIEUW WETENSCHAPSFILOSOFIE LEERLINGENHANDLEIDING
ZO GOED ALS NIEUW WETENSCHAPSFILOSOFIE LES WETENSCHAPSFILOSFIE Bijna elke dag zie je op TV en internet wel nieuws over wetenschappelijke onderwerpen, van sterrenkunde tot gedragsbiologie, van psychologie
Nadere informatieDe bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Nadere informatieEmergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde
Prof. Dr. Erik Verlinde ! 3 grote problemen met zwaartekracht! Zwaartekracht op subatomair niveau! Versnelde uitdijing heelal! Zwaartekracht moet uitdijing afremmen! Er moet dus donkere energie zijn! Te
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Titel vertaling: Strategieën voor de Jacht op Nieuwe Fysica met Strange Beauty Mesonen Deeltjesfysica De wetten van de natuur onderbouwen, althans in principe, alle observaties
Nadere informatieWim Lintsen. Cursus De grote vragen van de Kosmos. Deel 2 De methode van de wetenschap
Wim Lintsen Cursus De grote vragen van de Kosmos Deel 2 De methode van de wetenschap INDELING CURSUS 1.De inventaris van het heelal 2.De methode van de wetenschap 3.Het nieuwe paradigma van de kosmologie
Nadere informatieHet Quantum Universum. Cygnus Gymnasium
Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk
Nadere informatieExamenprogramma natuurkunde vwo
Examenprogramma natuurkunde vwo Ingangsdatum: schooljaar 2013-2014 (klas 4) Eerste examenjaar: 2016 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma
Nadere informatie2 Samenvatting symmetrie en symmetriebreking. Symmetrieën zijn nauw verbonden met behoudswetten. Zo impliceert translatiesymmetrie het behoud van impu
Samenvatting Verschijnselen in de natuur te begrijpen door de samenstellende delen ervan te bestuderen is een belangrijk wetenschappelijk paradigma. In feite ligt hieraan dus de idee ten grondslag dat
Nadere informatieWat is vacuüm? Jan de Boer (FNWI/IoP/ITFA, GRAPPA, D-ITP, ) NSA ouderdag 2016
Wat is vacuüm? Jan de Boer (FNWI/IoP/ITFA, GRAPPA, D-ITP, ) NSA ouderdag 2016 Definitie 1: Vacuüm = ruimte zonder materie Definitie 2: Vacuüm = de toestand van een systeem met de laagst mogelijke energie
Nadere informatieNext-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore
Next-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore Samenvatting In deze samenvatting probeer ik een beschrijving te geven van de thema s in dit proefschrift zonder technische details
Nadere informatieQUANTUMFYSICA DE EPR-PARADOX. Naam: Klas: Datum:
DE EPR-PARADOX QUANTUMFYSICA DE EPR-PARADOX Naam: Klas: Datum: DE EPR-PARADOX DE EPR-PARADOX EEN GEDACHTE-EXPERIMENT Volgens de wetten van de quantummechanica kunnen bepaalde deeltjes spontaan vervallen.
Nadere informatieExamenprogramma natuurkunde havo
Bijlage 1 Examenprogramma natuurkunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden
Nadere informatieLarge Hadron Collider. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen
Werkbladen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0 TeV
Nadere informatieVorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t
Vorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t Vragen? Inleiding elementaire deeltjes fysica College
Nadere informatieHandleiding bij Wondere wetenschap
18 Handleiding bij Wondere wetenschap Handleiding bij Wondere wetenschap les 1 De kracht en de grenzen van het wetenschappelijk denken 1 De leerlingen kunnen in hun eigen woorden de betekenis uitleggen
Nadere informatieTekstboek Module 1. Bewustwording
Tekstboek Module 1. Bewustwording Dag 1. Doe Het Zelf Werkelijkheid. Daar gaan we! Vandaag start je met dag 1 van module 1: bewustwording. Deze module vormt het fundament van de cursus. Je ontdekt tijdens
Nadere informatieEinsteins heilige graal. Jeroen van Dongen, U. Amsterdam
Einsteins heilige graal Jeroen van Dongen, U. Amsterdam Thema: De Algemene Relativiteitstheorie: Kwam tot stand door een samenspel van wis- en natuurkunde Motiveerde Einsteins zoektocht naar een geünificeerde
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11101 6 juni 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 28 april 2012, nr. VO/389632, houdende
Nadere informatieHet vreemde van de Quantum mechanica
Het vreemde van de Quantum mechanica Eric Eliel Klassieke lichtgolven Een klassieke lichtgolf valt in op een bundelsplitser,.5p die de helft van het licht doorlaat en de andere helft reflecteert (spiegelt).5p
Nadere informatieModule kwantummechanica. Lerarenopleiding fysica UC Leuven-Limburg
Module kwantummechanica Lerarenopleiding fysica UC Leuven-Limburg Module kwantummechanica - Quantum SpinOff traject - Leerlijn leerstations - Hands-on: aan de slag! - Traject 2017-2018 - Link met onderzoekend
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatieVERENIGDE DEELTJESINTERACTIES
VERENIGDE DEELTJESINTERACTIES Alle verschijnselen om ons heen en in het heelal kunnen uitgelegd worden met vier basiskrachten: gravitatie, elektromagnetisme, sterke en zwakke wisselwerking. Op het eerste
Nadere informatieSAMENVATTING HOGE ENERGIE FYSICA. (Summary in Dutch)
SAMENVATTING (Summary in Dutch) De specialisatie binnen theoretische natuurkunde waartoe het in dit proefschrift beschreven onderzoek behoort is de hoge energie fysica. We beginnen deze samenvatting met
Nadere informatieHonderd jaar algemene relativiteitstheorie
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van
Nadere informatieDit gaat m'n verstand te boven!!!
Dit gaat m'n verstand te boven!!! Overdenkingen Dit gaat m'n verstand van wonderlijke te boven!!!ddzaken. Mijn zoektocht... En de daaruit voortkomende gedachtenspinsels... Iets over mijzelf, en een beetje
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11699 8 juni 2012 Rectificatie Examenprogramma natuurkunde vwo van 28 april 2012, kenmerk VO2012/389632 In de regeling
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatieMassahysterie over het massamysterie. dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef
Massahysterie over het massamysterie dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Voorbij het blote oog Antoni van Leeuwenhoek, 1632-1723: uitvinding van de microscoop ontdekking van de eerste
Nadere informatieslides2.pdf 2 nov 2001 1
Opbouw Inleiding Algemeen 2 Wetenschap Informatica Studeren Wetenschap en Techniek Informatica als wetenschap Informatica studie Wetenschappelijke aanpak Organisatie Universiteit Instituut Piet van Oostrum
Nadere informatieIs ons universum een klein deel van een veel groter multiversum?
Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Inleiding Er zijn 10 11 sterrenstelsels Er zijn per sterrenstelsel 10 11 sterren waarvan de meesten een aantal planeten hebben Er zijn dus
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieDe toekomst van theoretische natuurkunde
Scoop mei 2003 Hoogleraar Jan de Boer De toekomst van theoretische natuurkunde Er heerst onder sommige natuurkundestudenten nogal wat onrust: Is er straks nog wel wat te doen voor mij in de theoretische
Nadere informatieLHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013
LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Waarom deeltjesfysica? Waarom LHCb? Resultaten Upgrade Deeltjesfysica Bestudeert de natuur op afstanden < 10-15 m 10-15 m atoom kern Quantum
Nadere informatieDISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z.
DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z. subjectieve beleving) bij dieren wordt soms geopperd dat het analogie-principe
Nadere informatieTheory DutchBE (Belgium) De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten)
Q3-1 De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten) Lees eerst de algemene instructies in de aparte envelop alvorens te starten met deze vraag. In deze opdracht wordt de fysica van de deeltjesversneller
Nadere informatieUit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005
Uit: Niks relatief Vincent Icke Contact, 2005 Dé formule Snappiknie kanniknie Waarschijnlijk is E = mc 2 de beroemdste formule aller tijden, tenminste als je afgaat op de meerderheid van stemmen. De formule
Nadere informatieEindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1
Eindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1 1. Spelen met water (3 punten) Water wordt aan de bovenkant met een verwaarloosbare snelheid in een dakgoot met lengte L = 100 cm gegoten en dat
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Veroudering en het Verval van Schoonheid Stralingshardheid van de LHCb Outer Tracker en Tijdsafhankelijke CP-Schending in Vervallen van het Type B 0 s J/ψ φ Dit proefschrift markeert
Nadere informatieKwantumfysica, informatie en bewustzijn Harde wetenschap ondersteund de illusie van de objectieve werkelijkheid
Lezen Kwantumfysica, informatie en bewustzijn Harde wetenschap ondersteund de illusie van de objectieve werkelijkheid Hét boek bij de cursussen: Kwantumfysica voor niet-fysici Hoofdstuk 1 t/m 7 en Kwantumfysica
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11101 6 juni 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 28 april 2012, nr. VO/389632, houdende
Nadere informatieSymmetie en Symmetrie. in het Standaard Model
Symmetie en Symmetrie in het Standaard Model Eric Laenen Utrecht Het Higgs deeltje Wat weet U wellicht al? - Higgs deeltje is klein (en duur) - media noemen het te vaak God-deeltje? - wordt gezocht onder
Nadere informatieSamenvatting. Inleiding
Samenvatting In dit hoofdstuk wordt een samenvatting gegeven van de inhoud van dit proefschrift. De inleiding van deze samenvatting is bedoeld voor de leek. Het tweede gedeelte van de tekst is wat technischer
Nadere informatieBetekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje
Betekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje Lezing bij de afsluiting van het studiejaar 2012-2013 van HOVO Universiteit Leiden op 13 mei 2013 Door prof. dr. Jos Engelen Universiteit van Amsterdam/NIKHEF
Nadere informatieQuantummechanica = golfmechanica
Quantummechanica = golfmechanica Golven Wave in stadion Geluidsgolf in lucht Geplukte snaar (Animaties van Dr. Dan Russell, Kettering University) Superpositie van golven Lineaire superpositie als twee
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38478 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Atal, Vicente Title: On multifield inflation, adiabaticity and the speed of sound
Nadere informatieStart van de Large Hadron Collider te CERN
Start van de Large Hadron Collider te CERN Zoektocht voor een Belgische Nobelprijs in de fysica Belgische Persmap Korte samenvatting: Wetenschappers en ingenieurs uit alle hoeken van de wereld leggen de
Nadere informatieHet ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen
Het Standaardmodel Het ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen Lezing 13 februari 2015 - Koksijde Christian Rulmonde Er zijn 18 elementaire deeltjes waaruit de materie is opgebouwd. Ook de deeltjes die de natuurkrachten
Nadere informatieGeleid herontdekken van de golffunctie
Geleid herontdekken van de golffunctie Nascholingscursus Quantumwereld Lodewijk Koopman lkoopman@dds.nl januari-maart 2013 1 Dubbel-spleet experiment Er wordt wel eens gezegd dat elektronen interfereren.
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo II
3 Antwoordmodel Opgave 1 De empirische werkelijkheid 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat het verificatie- en het confirmatieprincipe inhouden 2 een goede uitleg dat
Nadere informatieSterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer
Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer Onderzoek naar de bouwstenen van de natuur Onderzoek naar het heelal met behulp van die deeltjes Deeltjesfysica: Waaruit bestaat de wereld? Elektron:
Nadere informatieEn ik ben niet de enige, door de eeuwen heen hebben grote natuurkundigen geworsteld met het begrip massa.
1 Die mooie theorie heeft echter één groot probleem. In de theorie hebben alle elementaire deeltjes massa nul! En daarmee zou ook alles om ons heen massaloos zijn d.w.z. gewicht nul hebben. Misschien zit
Nadere informatieBart Buelens, 22 november Emergente Gravitatie volgens Erik Verlinde
Bart Buelens, 22 november 2018 Emergente Gravitatie volgens Erik Verlinde By Stefania.deluca - Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34962949 Oort, Zwicky e.a. jaren
Nadere informatieCollege 1 Grondprincipes van de Wetenschap
College 1 Grondprincipes van de Wetenschap Inleiding M&T 01 013 Hemmo Smit Overzicht van dit college Korte inleiding in het vakgebied Praktische informatie over het vak Wat is wetenschap? De empirische
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Populaire ideeën: - Scalair quantumveld met de juiste eigenschappen; (zoiets als Higgs Veld) - Willekeurig scalair quantum veld direct na de Oerknal
Nadere informatieE p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928
De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E
Nadere informatieBIG BANG ANTIMATERIE IS GEEN SCIENCEFICTION
Van de Een nieuwe symmetrie in de natuur? Wat is donkere materie? Bestaan er verborgen dimensies? Kunnen we de natuurkrachten unifiëren? Hoe is het universum ontstaan? Waar is de antimaterie? Eos 116 BIG
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieQuantumvloeistoffen voor electronen en koude atomen
Quantumvloeistoffen voor electronen en koude atomen Kareljan Schoutens Instituut voor Theoretische Fysica Universiteit van Amsterdam VIVA FYSICA ---- 23 januari 2004 quantumvloeistoffen voor electronen
Nadere informatieOns Fysisch Wereldbeeld
Ons Fysisch Wereldbeeld Universiteit Utrecht Overzicht: De wetten van Kepler en Newton als illustratie: Natuurkunde is overal Ruimte en tijd Groot en klein Materie en kracht Natuurkunde en wiskunde: formules
Nadere informatieSpinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben
Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Samenvatting Als u zich ooit heeft afgevraagd waarom de materie om ons heen massa
Nadere informatieDeeltjes en velden. HOVO Cursus. Jo van den Brand 26 september
Deeltjes en velden HOVO Cursus Jo van den Brand 26 september 2013 jo@nikhef.nl Docent informatie Overzicht Jo van den Brand & Gideon Koekoek Email: jo@nikhef.nl en gkoekoek@gmail.com 0620 539 484 / 020
Nadere informatieFundamentele en menselijke interacties
Fundamentele en menselijke interacties Interactions Fondamentales et Humaines Jean-Marie Frère, Voor alle groepen in de IUAP V/27 et VI/11, Vertaling: Alexander Sevrin 1 U. Antwerpen U. Gent Kath. U. Leuven
Nadere informatieNatuurkundig Gezelschap, Middelburg anno Lezingenprogramma seizoen 2010/2011
Lezingenprogramma seizoen 2010/2011 1 oktober 2010: Prof. Dr. Bais, UvA 29 oktober 2010: Prof. Dr. Gispen, UU 20 november 2010: Lustrum symposium (230 jaar) - Prof. Dr. R.J. Schotting, voorzitter - Prof.
Nadere informatiePMN Planner: Een voorbeeld gebaseerd op 2 contacturen per week
PMN Planner: Een voorbeeld gebaseerd op 2 contacturen per week 2003 2004 De volgende planner is afkomstig van Lieke Heimel (met dank!) en gebruikt in 2002-2003. We hebben de school specifieke informatie
Nadere informatie