Drie jaar later was de energierekening toch maar mooi gehalveerd!

Transcriptie

1 Drie jaar later was de energierekening toch maar mooi gehalveerd! Dit artikel bevat vooral de ervaringen van de vijf sportverenigingen en dient ter inspiratie voor elke sportvereniging die nadenkt over verduurzaming van de accommodatie. In augustus 2016 heeft NOC*NSF het Stappenplan Verduurzaming Sportaccommodaties gelanceerd. Het stappenplan bevat 7 stappen waarin een sportvereniging kan komen tot de juiste maatregelen voor energiebesparing in hun sportvereniging. We doorlopen het stappenplan aan de hand van vijf praktijkvoorbeelden: tennisvereniging Grubbenvorst (Horst aan de Maas), hockeyvereniging MHCL (Leeuwarden), kaatsvereniging De Boer (Stiens), tafeltennisvereniging SVE (Utrecht) en voetbalvereniging Achilles 84 (Assen). Stappenplan Het stappenplan bevat een zevental stappen waarin een vereniging maatregelen ter verduurzaming van hun sportaccommodatie kan nemen. De zeven stappen zijn: - Stap 1: bepaal nut en noodzaak - Stap 2: analyseer je eigen sportclub - Stap 3: kies je team - Stap 4: maak een plan van aanpak - Stap 5: aan de slag! - Stap 6: vier successen! - Stap 7: evalueer, leg vast en continueer. Stap 1: Bepaal nut en noodzaak De eerste stap in verduurzaming is het creëren van inzicht en bewustwording voor de sportvereniging. De aanleiding om zich te oriënteren is natuurlijk per vereniging verschillend. De meest voorkomende redenen om energiebesparing te onderzoeken zijn de hoge kosten voor energie bij sportverenigingen en/of het enthousiasme voor duurzaamheid van enkele leden. Bij hockeyclub MHCL in Leeuwarden bijvoorbeeld nam het net aangetreden bestuur het initiatief om de stijgende kosten het hoofd te kunnen bieden. Andere opties waren een hogere contributie of meer sponsoren zoeken, maar parallel aan alle ontwikkelingen liep het enthousiasme van een van onze leden, Jan van der Wal, om voor MHCL het stroomverbruik naar beneden te brengen. Ook bij voetbalvereniging Achilles 1894 uit Assen waren de stijgende lasten en een begroting die steeds moeilijker rond te krijgen de belangrijkste aanleiding om energie te gaan besparen. Bij tafeltennisvereniging SVE in Utrecht kwam het initiatief juist vanuit de Vereniging Sport Utrecht (VSU), een koepel voor alle sportverenigingen In Utrecht. De VSU kreeg van de gemeente de mogelijkheid om clubs die een eigen zaalaccommodatie hebben, te adviseren over duurzaamheid. Daardoor kregen wij de kans om onze accommodatie door te lichten op energieverbruik, dus elektra en gas. Bij kaatsvereniging KC De Boer wist initiatiefnemer Gerke Draaistra dat het energieverbruik van de kaatsvereniging naar beneden kon omdat hij van huis uit adviseur Duurzame Energie is. Hij ging dus met enige kennis van zaken aan de slag bij KC De Boer. Bij tennisvereniging Grubbenvorst uit Horst aan de Maas heeft men bij de bouw van een nieuwe sportaccommodatie vanaf het begin de kans gegrepen om in de bouw duurzaamheid centraal te stellen.

2 Alle geïnterviewde verenigingen hebben in kaart gebracht wat de jaarlijkse kosten waren voor gas/water/elektriciteit vereniging. Soms met verrassende uitkomsten. Freek Veldkamp van tafeltennisvereniging SVE: Zelf dachten we dat de verwarming van het gebouw de grootste energievreter zou zijn. Maar uit de scan bleek dat de verlichting de beste mogelijkheid bood om te verduurzamen. Ook bij vv Achilles 1894 is gezocht naar kansen om te besparen. Wat willen we en wat kunnen we, daar zijn we naar gaan zoeken. Binnen in de accommodatie en buiten. Een energieadviesbureau heeft een energiescan uitgevoerd en dat was de basis voor de eerste stap. Deze scan bracht in kaart waar we vrij makkelijk energie konden besparen. Stap 2: Analyseer je sportclub De tweede stap is een grondige analyse van knelpunten en kansen. Sportverenigingen denken vaak aan grotere maatregelen als zonnepanelen of ledverlichting maar vaak begint het met kleinere maatregelen om energie te besparen zoals het plaatsen van sensoren voor verlichting, het isoleren van warmwaterleidingen, het vervangen van kapotte lampen door ledverlichting en witgoed zoals vrieskisten en koelkasten vervangen door energiezuinige modellen. Maar wat is de juiste maatregel voor uw sportvereniging? Kaatsvereniging KC De Boer oriënteerde zich bijvoorbeeld eerst op ledverlichting voor de kaatsbaan die in de winter ook als schaatsbaan dient. Maar in de afgelopen drie jaar kon er niet geschaatst worden, dus zijn de lampen nauwelijks aan geweest. Als je over een langere periode terugkijkt, zou de terugverdientijd van ledverlichting zo n twintig jaar zijn. Geen serieuze overweging dus, maar om de energierekening van de kaatsclub naar beneden te krijgen was er wel een andere mogelijkheid: zonnepanelen. Gerke Draaistra van de kaatsvereniging: Door eens kritisch te kijken naar onze energiekosten, hebben we inzicht gekregen in ons verbruik van gas en elektra. Zo kwamen we uit bij de mogelijkheid om zonnepanelen op het dak van het clubgebouw te leggen. Het schuine dak ligt pal op het zuiden en is dus heel geschikt voor het opwekken van zonne-energie. Bij vv Achilles 1894 was de oorspronkelijke ambitie om 400 zonnepanelen op het dak van het clubgebouw te plaatsen. Met 400 zonnepanelen à 200 kwh wek je kwh per jaar aan energie op, ons toenmalige verbruik in een jaar. Daarmee kom je als club een heel eind richting de 0 op de meter. We zijn in gesprek gegaan met verschillende instanties en bedrijven om kennis en advies in te winnen. Onder meer met de gemeente Assen, de provincie Drenthe, Milieufederatie Drenthe en bedrijven als Energiewacht en Invent. Uit die gesprekken werd al gauw duidelijk dat je niet zomaar 400 zonnepanelen op een dak kunt leggen. De dakconstructie moet de zware last wel kunnen dragen. Uiteindelijk zijn er toch zonnepanelen geplaatst. Niet op het clubgebouw, maar op schuine dak van de tribune. Daar liggen de panelen in een optimale hoek ten opzichte van de zon, waardoor de opbrengst hoog is. Ze liggen er sinds begin Stap 3: Kies je team Het is van belang dat het initiatief door de hele vereniging wordt gedragen. Met één enthousiasteling binnen jouw vereniging kom je er niet om jouw sportclub voor de langere termijn te verduurzamen. Communiceer over het idee en de plannen, zodat anderen enthousiast worden. Zoek medestanders die niet alleen enthousiast zijn, maar ook beslissingen mogen en kunnen nemen. Inventariseer welke leden en betrokkenen hiertoe bereid zijn en over welke kennis, ervaring en kwaliteiten zij beschikken. Alle verenigingen beginnen met het winnen van formeel draagvlak door de plannen voor verduurzaming voor te leggen aan de ALV van de vereniging. Maar draagvlak creëren gaat verder. Kaatsvereniging KC De Boer: Op de ALV hebben we de berekeningen voor de zonnepanelen laten zien, dus de kosten en het te verwachten rendement. Toen was het besluit snel en

3 unaniem genomen. Zo hebben we twee jaar geleden 24 zonnepanelen aangeschaft en die zijn door vrijwilligers op het dak geplaatst. Doordat leden van de club zelf de panelen konden plaatsen, waren de kosten relatief laag. Dat bekort de terugverdientijd. Gerke Draaistra vertelt verder: Andere leden zagen hoe eenvoudig het is om panelen zelf te plaatsen. We hebben bij de kaatsvereniging verschillende leden met een technische achtergrond. Terwijl de vrijwilligers bezig waren op het dak, kwamen andere leden kijken hoe het ging. Zo zagen ze dat het betrekkelijk eenvoudig is om panelen zelf te plaatsen. Als je technisch handig bent en geen hoogtevrees hebt, kun je dat. Daardoor zijn er nu al elf leden die zelf zonnepanelen hebben geplaatst op hun eigen dak thuis. Een mooie bijkomstigheid waar ik op gehoopt had en waar we heel blij mee zijn. Zelf plaatsen lukte niet bij tafeltennisvereniging SVE: Zelf plaatsen zou iets goedkoper zijn geweest. Het besluit viel net voor de zomer van 2015 en we wilden in september, bij de start van de nieuwe competitie, de klus geklaard hebben. Als leden het zelf doen is dit een grote logistieke operatie en daarom hebben we het verlichtingsbedrijf hiervoor ingeschakeld. Dan zou alles op tijd klaar zijn voor de competitie en weet je zeker dat het goed gebeurt. Bij tennisvereniging de Grubbenvorst hebben leden ook een belangrijke rol gespeeld in het bouwproces. Eric Thissen: Er zijn zeven bouwteams geformeerd, ieder met een eigen taak en één team met een helikopterview over het project. Leden met deskundigheid op een gebied zoals bouwen, inrichting, horeca, hergebruik van materialen en de aanleg en het onderhoud van tennisbanen, werden ingeschakeld bij dat onderdeel van de bouw. De teams onderzochten de mogelijkheden en koppelden de resultaten terug naar de andere teams. Op basis daarvan hebben we keuzes gemaakt. Er zijn daarvoor twee extra ledenvergaderingen ingelast. Al met al heeft dit deel van het project drie jaar geduurd. Bij Achilles 1894 is het initiatief nog breder getrokken: Tegelijkertijd met het ontwikkelen van de plannen voor Achilles hebben we het 1894 Energiecollectief opgericht, een samenwerkingsverband tussen Achilles 1894, Energiewacht, Provincie Drenthe, Natuur en Milieufederatie Drenthe, Gemeente Assen, Invent en Techniko. Alle deelnemende huishoudens kregen een energiescan aangeboden om inzicht te krijgen in mogelijke energiebesparingen en wat die zouden kosten. Daar hebben 200 huishoudens aan meegedaan. De collectieve inkoop van zonnepanelen, voor Achilles 1894 en voor deze huishoudens, heeft ons allemaal een interessante korting opgeleverd. Mooie bijkomstigheid: veel leden zijn hierdoor nog enthousiaster geworden over energie besparen, bij de club en thuis. Deze bewustwording is de bonus. Stap 4: Maak een plan van aanpak In deze stap gaat een vereniging, aan de hand van de eerder gemaakte analyse, aan de slag met het maken van een plan van aanpak. Waarom, hoe, wat, met wie en wanneer zijn de noodzakelijke bouwstenen voor een plan van aanpak. Alle geïnterviewde verenigingen hebben zo n plan van aanpak met bijbehorende begroting gemaakt. Ook bij hockeyvereniging MHCL bleek het plaatsen van zonnepanelen de meest directe besparing op de energierekening op te leveren. Dit plan is vervolgens uitgewerkt. Wat gaat het kosten, hoe kunnen we dat financieren en wat levert het op, dat wilden we weten. Wijtze Bakker vervolgt: Als sportvereniging wil je zeker zijn van de juistheid van keuzes die je maakt voor de lange termijn. Dus alle voors en tegens hebben we uitgezocht. Er komt veel kijken bij het plaatsen van zonnepanelen. We hadden vragen over het rendement, de benodigde apparatuur, de levensduur, de plaatsing... We wilden een goed en eerlijk advies. We hebben vier offertes aangevraagd en uiteindelijk gekozen voor de ITBB-groep, hoewel

4 die niet de goedkoopste was. ITBB is al onze sponsor en doet al het onderhoud van onze installaties, bovendien leek het ons ook de meest betrouwbare partij. Tennisvereniging Grubbenvorst liep met het plan voor ledverlichting tegen een ander vraagstuk aan: De baanverlichting leidde bij ons tot energienota s van à per jaar. In de wintermaanden en bij de zomeravondcompetitie gaan de lampen aan en dat kost veel elektriciteit. Bovendien gaan de lampen kapot en dan moet je ze laten vervangen. Traditionele halogeenlampen kosten 350 per stuk. We hadden drie banen met elk vier masten, met drie lichtunits op één mast. Per jaar gaan er wel twee tot vier stuk, dus reken maar uit. Met ledverlichting zou de energierekening meer dan halveren, van naar minder dan 3.000, een besparing van 50 tot 67 procent, alleen al door ledverlichting. Er bleek echter nog maar weinig ervaring met ledverlichting rondom sportvelden. De ledlampen zijn pas zes jaar op de markt en zouden tot wel 30 jaar kunnen meegaan. Of dat haalbaar is, is nog niet aangetoond. Geeft een ledlamp eigenlijk wel voldoende licht? Er zijn wel voetbalverenigingen met ledverlichting rond de velden, maar daar is de situatie anders. De bal is groter en beweegt langzamer dan een tennisbal, hij stelt daardoor minder hoge eisen aan de verlichting. We hebben informatie ingewonnen bij de KNLTB, de tennisbond, en gevraagd of er een preferred supplier is en welke verlichting goed bekend staat. Zo bleek dat we een van de eersten zouden zijn die ledverlichting om een tennisbaan plaatsen. Bij het plan van aanpak en het maken van de begroting is het belangrijk om de subsidiemogelijkheden te onderzoeken. Er zijn verschillende subsidiemogelijkheden voor verduurzaming van sportaccommodaties bij gemeenten, provincies en rijksoverheid. Komt de sportvereniging hiervoor in aanmerking en wat vergoedt de regeling? Verenigingen als tafeltennisvereniging SVE en hockeyvereniging MCHL hebben gebruikgemaakt van de Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS) die vanaf 1 januari 2016 beschikbaar is gekomen terwijl Achilles 1894 en tennisvereniging Grubbenvorst juist gebruik gemaakt hebben van gemeentelijke subsidies voor duurzame maatregelen. Stap 5: Aan de slag! De vereniging kan aan de slag met het nemen van duurzame maatregelen. Voor deze stap is financiering een belangrijke vraagstuk en afhankelijk van het soort maatregel dat de vereniging wil nemen. Na de oriëntatie op subsidie in stap 4 zit deze stap de aanvraag voor subsidie. Achilles 1894: In een sportaccommodatie brandt veel licht, ook als er niemand is. Daarom hebben we sensoren geplaatst die de verlichting in alle ruimtes automatisch in- en uitschakelt, van kleedkamer tot kantine. Komt er iemand binnen, dan gaat het licht aan. En dat gaat vanzelf weer uit zodra de laatste persoon de ruimte verlaat. Verder hebben we warmwaterleidingen geïsoleerd, kapotte lampen vervangen door ledverlichting en witgoed zoals vrieskisten en koelkasten vervangen door energiezuinige modellen. Lang niet al het witgoed is vervangen, want door een beter inkoopbeleid hebben we minder voorraad nodig en dus minder koeling. Dit alles heeft een besparing opgeleverd van kilowattuur (kwh) per jaar, met weinig investeringen en dus een heel korte terugverdientijd. Ook bij hockeyvereniging HMCL is alle verlichting binnen en buiten het gebouw vervangen door ledverlichting. Kleedkamers, gangen, kantine, de buitenverlichting die 365 dagen per jaar s nachts brandt om inbraken tegen te gaan, alles behalve de veldverlichting. Het gaat om een betrekkelijk kleine investering die zich snel terugverdient. We besparen daarmee 650 per jaar. Dit verdienen we in twee jaar terug.

5 Maatregelen als ledverlichting voor velden of het plaatsen van zonnepanelen vragen natuurlijk een grotere investering van sportverenigingen. Er zijn verschillende subsidiemogelijkheden voor verduurzaming van sportaccommodaties bij gemeenten, provincies en rijksoverheid. Zo heeft hockeyvereniging MHCL gebruikgemaakt van de mogelijkheden van de Regeling Energiebesparing en verduurzaming sportaccommodatie. Wijtze Bakker: Per 1 januari 2016 kwam er subsidie beschikbaar voor het verduurzamen van sportaccommodaties. Met deze subsidie zouden we dertig procent van de materiaalkosten terug kunnen krijgen. Dus wél de kosten van de zonnepanelen, ledlampen of het isolatiemateriaal, maar niet de kosten van bijvoorbeeld de installatie. In juli 2016 zijn de zonnepanelen op het dak van de vereniging geplaatst. Dat had wat ons betreft al voor de zomer gemogen, maar de subsidieaanvraag verliep langzamer dan we hadden gehoopt. De overheid had een paar miljoen euro beschikbaar en er kwamen heel veel aanvragen binnen. Daardoor duurde de verwerking langer. Omdat onze leden de voorwaarde hadden gesteld dat we die 30 procent subsidie op materiaalkosten zouden krijgen, moesten we daar op wachten. De aanvraag heeft vijf maanden geduurd. Na de toezegging was het snel geregeld en zo konden de panelen nog in de zomer worden geplaatst. Nu moeten we alleen nog het bewijs leveren dat ze inderdaad zijn geplaatst. Daarvoor moeten we de factuur en enkele foto s opsturen. Ook Achilles 1894 heeft gebruikgemaakt van een subsidieregeling. Rudi Smit: En daarnaast hebben we ervoor gekozen de zonnepanelen en -collectoren in de markt te zetten, via onze leden en onze sponsoren. Daar was veel belangstelling voor. Zo is een aantal zonnepanelen geschonken of gesponsord door bedrijven. Het andere deel is gefinancierd uit een obligatielening waarop leden en sponsoren konden inteken, tegen 3 tot 4 procent rente. Dat is voor ons nog altijd veel goedkoper dan een lening bij een bank. Medebestuurslid Herman Buissink heeft dit onder de aandacht gebracht van leden en sponsoren en goed uitgelegd. Toen de eerste belangstellenden getekend hadden ging het snel. We hadden wel 400 panelen op deze manier kunnen financieren. Bij Tennisvereniging de Grubbenvorst bleek uit alle aangevraagde offertes dat de begroting flink zou worden overschreden, vooral door de dure led-baanverlichting. Eric Thissen: Daarom hebben we bij onze gemeente aangeklopt. De gemeente Horst aan de Maas vindt duurzaamheid belangrijk en we mochten in een raadsvergadering onze duurzame plannen toelichten. Alle aspecten kwamen aan bod. Het hergebruik van materialen, warmtepompen, tripleglas, isolatie, zonnepanelen: we hadden een longlist van maatregelen opgesteld, plus een schatting van de kosten. Die zouden uitkomen op voor duurzaamheid. Daarin wilden we ook zelf investeren, maar wat zou de gemeente kunnen bijdragen? Het meeste rendement was te behalen uit de plaatsing van zonnepanelen op het dak van de nieuwe accommodatie. De gemeente en de club hebben hierin samen geïnvesteerd, waarbij de club de gemeente terugbetaalt uit het voordeel dat de zonnepanelen opleveren. Dit is een experiment, heel creatief gevonden. Het einde van deze constructie is open: het kan de gemeente geld kosten of geld opleveren, afhankelijk van het rendement van de zonnepanelen en het voordeel dat wij genieten. De gemeente heeft een potje voor duurzaamheidsprojecten en als deze constructie goed uitpakt kunnen ze dit vaker doen. De risico s zijn voor beide beperkt. Wij hebben mee geïnvesteerd. Na 10 jaar zijn de panelen van ons, en dus ook het voordeel én de risico s. De zonnepanelen kunnen na 11 jaar kapot gaan, maar ook na 18 jaar. We zijn heel benieuwd hoe dit gaat lopen. Prettig was de subsidie voor duurzame maatregelen van de provincie Limburg, een potje dat net beschikbaar kwam toen Tennisvereniging Grubbenvorst druk was met het maken van plannen. We hebben een brief gestuurd naar de provincie om te vragen of wij in aanmerking konden komen voor deze subsidie. Dat zou een derde zijn van de

6 ongeveer die de zonnepanelen kostten. Die subsidie heeft de provincie toegekend en daarmee is onze terugverdientijd aanzienlijk bekort. Naast de verenigingen die gebruik maken van subsidiemogelijkheden zijn ook verschillende die de investering zelf gedaan hebben. Kaatsvereniging KC De Boer: Sinds 2016 is er een subsidieregeling voor sportverenigingen. Zou KC De Boer daar op hebben gewacht als dat toen bekend was geweest? Draaistra denkt het niet. Dan waren we ook twee jaar rendement misgelopen. Stap 6: Vier successen! In deze stap laat je de resultaten van de maatregelen zien aan de leden om draagvlak voor duurzaamheid te blijven behouden. Tafeltennisvereniging SVE doet dat met een energiemonitor zodat ze aan leden kunnen zien hoeveel energie ze besparen. Ook hockeyvereniging HMCL zoekt naar een manier om de resultaten aan leden te laten zien. Nu de belangrijkste stappen naar duurzaamheid zijn gezet, zou de hockeyclub graag een digitale meter hebben om de energiebesparing voor iedereen zichtbaar te maken. Maar dat is helaas een apparaat van 1.300, daarmee zou een deel van de besparing alweer uitgegeven zijn. Het is niet gelukt om de meter gesponsord te krijgen. We gaan nu kijken of we een kleinere meter kunnen plaatsen zodat we de gegevens over besparingen op onze website kunnen laten zien aan de leden. Voetbalvereniging Achilles 1894 viert haar successen niet alleen met haar eigen leden. Initiatiefnemer Rudi Smit geeft regelmatig presentaties over de verschillende fases die Achilles 1894 heeft doorgemaakt op de weg naar een duurzame sportaccommodatie, en over de kennis die dit heeft opgeleverd. Veel verenigingen zijn daarin geïnteresseerd. Ik denk dat ons verhaal mensen aanspreekt omdat we allemaal vrijwilligers zijn. En het is mooi wanneer duurzaamheid en geld besparen hand in hand gaan. Ik vind zelf duurzaamheid heel belangrijk, maar uiteindelijk moet het ook financieel aantrekkelijk zijn voor de club. Het mag niet te veel geld kosten. Tafeltennisvereniging SVE viert ook een ander succes: de energiebesparende projecten hebben SVE twee nieuwe sponsoren opgeleverd: de leveranciers van de zonnepanelen en ledlampen. Hoewel de gerealiseerde energiebesparende maatregelen geen aanleiding zijn geweest voor een feestje, wordt er wel over gecommuniceerd met de leden. Zeker als de meter op nul staat, dat gaan we dan natuurlijk terugkoppelen naar de leden. De oplevering van de nieuwe accommodatie van tennisvereniging Grubbenvorst vond plaats op 1 januari 2015, de opening volgde kort daarna op 11 januari. Bij het 50-jarige bestaan van onze club. Duurzaamheid was onderdeel van het feestje, want TC Grubbenvorst is trots op haar nieuwe onderkomen en dat mag de wereld weten. Stap 7: Evalueer, leg vast en continueer In deze stap kijk je of de genomen besparende maatregelen ook het gewenste effect bereiken. Als de maatregelen onvoldoende energie of kosten besparen kan je in deze stap aanpassingen doen of aanvullende/nieuwe maatregelen nemen om meer energie/kosten te besparen. Je gaat in dit stappenplan terug naar stap 2 of naar stap 4. Een prima instrument om de energiemaatregelen te evalueren is het monitoren van het energieverbruik via een meter. Tennisvereniging Grubbenvorst heeft de eerste resultaten van de energiebesparing sinds de opening in januari 2015 binnen. De aannames van toen blijken redelijk goed te kloppen. We hebben een meter die dat bijhoudt. Van het voordeel dat we hebben, betalen we 80 procent

7 terug aan de gemeente voor de investering. We zijn heel benieuwd waar we over tien jaar staan. Ook de energierekening bij het Assense Achilles 1894 is in drie jaar tijd gehalveerd. Verder werkt de voetbalvereniging nu aan een pilot om te achterhalen of ledverlichting rond velden werkbaar en rendabel is. Achilles 1894 is de eerste vereniging die dit gaat monitoren. Zo willen we binnen twee jaar helder krijgen wat het verbruik is en wat de terugverdientijd is. De kennis die Achilles 1894 hiermee opdoet, wordt beschikbaar gesteld aan andere verenigingen, voor de eer en de roem, aldus Rudi Smit. Als de pilot doorgaat kunnen we een nog betere bijdrage leveren aan duurzame sportaccommodaties. Dat vinden we belangrijk, en daar doen we het voor. Ook tennisvereniging Grubbenvorst inspireert graag andere verenigingen. De publiciteit die we krijgen is mooi, want het is erkenning voor ons werk. Al kost het ook tijd en energie. We krijgen soms andere verenigingen op bezoek die geïnteresseerd zijn in de tennisbanen en de keuzes die we gemaakt hebben. Ik vind het een leuke bijvangst. Dat tekent ook het enthousiasme van de geïnterviewde verenigingen. En ze hebben nog voldoende toekomstplannen. Achilles 1894 gaat aan de slag met LED verlichting terwijl tafeltennisvereniging SVE met het isoleren van de leidingen en radiatoren. Bij kaatsvereniging KC De Boer is ruimte over op het dak voor meer zonnepanelen, maar daarvoor heeft Gerke Draaistra andere plannen. Ik zit te denken aan heat pipes, een nieuwe, heel efficiënte techniek om water te verwarmen. Nog volop in ontwikkeling en interessant voor het douchewater in onze kleedkamers. Het zijn glazen pijpen met een koelmiddel die zelfs met diffuus licht nog water kunnen opwarmen. Nu gebruiken we daarvoor nog gas. Met deze heat pipes kun je het douchewater op een bepaalde temperatuur krijgen, voor het laatste stukje gebruik je dan een elektrische boiler. Hockeyvereniging HCML wil in 2017 een nieuwe stap maken. In 2017 start een nieuwe subsidieronde en we gaan kijken of we zonnepanelen op de andere kant van het dak kunnen plaatsen. Dat zou heel mooi zijn. Maar tot nu toe hebben we alles gedaan wat kunnen doen. En dat binnen de beperkte mogelijkheden die we hebben.