Review inkomens van ondernemers

Transcriptie

1 M Review inkomens van ondernemers Bram van der Linden Paul Vroonhof Mickey Folkeringa Zoetermeer, januari 2009

2 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Inkomen zelfstandige ondernemers en dga's Gehanteerde ondernemersdefinitie Operationalisering van enkele gehanteerde begrippen Karakteristieke kenmerken inkomen ondernemers Inkomenspositie en -ontwikkeling ondernemers Inkomen zelfstandigen Inkomen dga's Vergelijking inkomen zelfstandigen en dga's Vergelijking pensioenopbouw zelfstandigen en dga's Inkomensverschillen naar demografische kenmerken en sector Vergelijking starters en gevestigde zelfstandigen Ondernemers met lage inkomens Vergelijking inkomen zelfstandigen en werknemers 17 3 Ontwikkeling relevante wet- en regelgeving Inleiding Ondernemersfaciliteiten Zelfstandigenaftrek Fiscale oudedagsreserve (FOR) Kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA) Wijzigingen wet- en regelgeving Belangrijke wijzigingen wet- en regelgeving tot Wet Werken aan winst (2007) Nieuwe zorgverzekering curatieve zorg (2006) Hervorming van WAO-stelsel: WAO wordt WIA (2006) Afschaffing fiscale faciliëring VUT en prepensioen (2006) Afschaffing WAZ (2004) 23 4 Kwaliteit ondernemerschap Kwaliteit ondernemerschap in relatie tot inkomen ondernemers Aantal starters Overleving en faillissementen Ondernemingsplan en voorbereiding op ondernemerschap Is er reden tot zorg over de kwaliteit van ondernemerschap? 26 5 Conclusies en aanbevelingen 27 Bronnen 30 3

4

5 1 Inleiding Een toenemende populariteit van ondernemerschap, die zich onder meer uit in een sterk stijgend aantal starters, lijkt gepaard te gaan met een relatieve daling van het besteedbaar inkomen van ondernemers. Hoe komt dat, en moeten aan dit verschijnsel beleidsmatige consequenties verbonden worden? EIM is een toonaangevend kennisinstituut op het terrein van ondernemerschap en MKB. EIM voert al jaren een grootschalig onderzoeksprogramma uit waarbinnen diverse thema's op dit terrein worden behandeld. Een belangrijk thema binnen het programma is de inkomenspositie en -ontwikkeling van ondernemers, waarnaar dan ook veel onderzoek verricht is in de afgelopen jaren. Dit rapport geeft een overzicht van het door EIM verrichte onderzoek naar de inkomens van zelfstandige ondernemers en trekt daaruit overkoepelende conclusies. Vervolgens worden daarop aanbevelingen voor ondernemerschapsbeleid gebaseerd. Over de hoogte en de verwachte ontwikkeling van het bruto-inkomen en het besteedbaar inkomen van ondernemers wordt door EIM jaarlijks gepubliceerd in Kleinschalig Ondernemen. Het bruto-inkomen verschaft informatie over het winstniveau en eventuele andere inkomensbronnen. Het besteedbaar inkomen is een belangrijke maatstaf om welvaart van burgers uit te drukken. Het kan als maatstaf dienen voor de vergelijking van de welvaartspositie van verschillende groepen (zoals werknemers, zelfstandige ondernemers en uitkeringsgerechtigden) in de samenleving. Het verschil tussen bruto- en netto-inkomen is met name afhankelijk van het gevoerde fiscale beleid, en daarmee relevant voor beleid dat zich richt op het stimuleren van ondernemerschap. De overige rapportages waarop teruggeblikt wordt, gaan over inkomensontwikkelingen in de loop der jaren, vergelijkingen met inkomens van werknemers, vergelijkingen tussen verschillende typen zelfstandige ondernemers en een overzicht van de verschillende overheidsmaatregelen die invloed hebben (gehad) op het ondernemersinkomen. De opbouw van deze minirapportage is als volgt. Na dit eerste, inleidende hoofdstuk zal in hoofdstuk 2 ingegaan worden op de inkomens en inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers en directeuren-grootaandeelhouders (dga's). In datzelfde hoofdstuk is ook een deel gewijd aan een vergelijking tussen de inkomens van zelfstandige ondernemers en werknemers. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van huidige en vroegere wetgeving, die van invloed is (geweest) op het inkomen van zelfstandige ondernemers. Tot slot gaat hoofdstuk 4 in op de kwaliteit van ondernemerschap. Daarbij gaat het om vragen als: Hoe is de kwaliteit van ondernemerschap te meten? Is er sprake van een achteruitgang in de kwaliteit van ondernemerschap in de loop van de tijd? Welke invloed heeft een afname van de kwaliteit van ondernemerschap op de hoogte van het inkomen van zelfstandigen? Het rapport wordt afgesloten met een hoofdstuk waarin de voornaamste bevindingen op een rijtje gezet worden, waarop enkele kanttekeningen bij het gevoerde ondernemerschapsbeleid gebaseerd worden. 5

6 2 Inkomen zelfstandige ondernemers en dga's 2.1 Gehanteerde ondernemersdefinitie Een zelfstandig ondernemer is een eigenaar van een onderneming zonder rechtspersoonlijkheid die voor eigen rekening en risico de onderneming drijft. In het navolgende is een zelfstandige een persoon die winst uit onderneming opvoert op het aangifteformulier voor de IB 1. Het gaat daarbij om eenmanszaken, vennootschappen onder firma en maatschappen. Kenmerk is dat er geen onderscheid bestaat tussen het privévermogen van de ondernemer en het ondernemingsvermogen. Bedrijfswinsten van dergelijke ondernemingen worden onder de IB belast. De verwachting is dat het aantal zelfstandigen in het MKB in 2008 volgens de gehanteerde definitie ruim bedraagt. Naast zelfstandigen kunnen directeuren-grootaandeelhouders 2 ofwel dga's als ondernemer beschouwd worden. Dga's zijn directeuren/eigenaren van ondernemingen met rechtspersoonlijkheid, meestal BV's. In hun geval is er wel sprake van een scheiding tussen privévermogen van de ondernemer en ondernemingsvermogen van de BV. Dga's zijn gedefinieerd als personen die loon van de directeur BV ontvangen en die niet verplicht verzekerd zijn voor werknemersverzekeringen. Dga's kunnen zichzelf ook belonen in de vorm van uitgekeerd dividend. Ondernemingswinst wordt binnen de vennootschapsbelasting (Vpb) belast en de vergoedingen aan de dga binnen de inkomstenbelasting (IB). 2.2 Operationalisering van enkele gehanteerde begrippen Een starter kan gedefinieerd worden als een persoon, die - als zelfstandige - met een nieuwe activiteit een onderneming start voor eigen rekening en risico. Dit met als doel om op lange termijn een gezonde en levensvatbare bedrijfsvoering te creëren. Dit begrip wordt als volgt geoperationaliseerd: een persoon wordt als startende ondernemer beschouwd wanneer deze voor het eerst gebruik maakt van startersaftrek. Zelfstandige ondernemers zijn in verschillende categorieën in te delen. Het criterium kan bijvoorbeeld zijn de hoeveelheid tijd die zij steken in hun onderneming. Er kan een driedeling gehanteerd worden wat betreft tijdbesteding van zelfstandigen 3 : Voltijdzelfstandigen worden gekenmerkt doordat ze 40 uur of meer per week in de onderneming steken en het inkomen relatief belangrijk vinden. Bij deeltijdondernemerschap gaat het om personen die een onderneming drijven en daar geen volledige werkweek aan besteden. In de resterende tijd verrichten zij geen betaalde arbeid. Deeltijdondernemerschap biedt onder andere de mogelijkheid tot het combineren van arbeid en zorgtaken. Hybride ondernemers zijn ondernemers die naast inkomsten uit hun onderneming ook inkomsten genereren uit arbeid in loondienst (parttime). De laatste jaren neemt het aandeel hybride ondernemers toe. Het belangrijkste kenmerk van deze groep is het risicomijdende gedrag dat zij vertonen. Zij houden im- 1 Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart, Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart, Zie o.a. Vroonhof, Verhoeven en Folkeringa, 2005, blz

7 mers een vaste baan in loondienst achter de hand en dit biedt - ongeacht het succes van hun eigen onderneming - inkomenszekerheid. Ook zijn zij vaak via hun werkgever verzekerd tegen werkloosheid en arbeidsongeschiktheid en voor hun oude dag. Het gemiddelde belang van inkomsten uit dienstbetrekking neemt de laatste jaren sterk toe. Ter illustratie: in 2008 bestaat het totale bruto-inkomen voor starters voor circa 22% uit looninkomsten. Het aantal ondernemers dat binnen een kalenderjaar zowel winst uit onderneming als loon uit dienstbetrekking genereert, is in de periode toegenomen van 19% tot 32%. In 2005 waren er hybride ondernemers, wat overeenkomt met 30% van het totale aantal zelfstandigen. Het aandeel hybride ondernemers lijkt daarmee te stagneren. Het blijkt dat, wanneer de activiteiten als zelfstandige in grote mate overeenkomen met de activiteiten van de baan in loondienst, men vaak kiest voor een directe (volledige) start van een onderneming. Wanneer er weinig raakvlak met activiteiten van de baan uit loondienst is, kiest men vaak voor een hybride start van een onderneming. 2.3 Karakteristieke kenmerken inkomen ondernemers Het inkomen dat ondernemers genereren, herbergt drie wezenlijke kenmerken. Deze kenmerken worden in het vervolg aangestipt. Inkomen van ondernemers heeft meerdere functies Het (winst)inkomen kan door een ondernemer niet puur en alleen aangewend worden voor consumptieve doelen c.q. opbouw van persoonlijk vermogen. Dit inkomen uit winst van de onderneming heeft ook een investerings- en reserveringsfunctie om de groei en continuïteit van de onderneming te waarborgen. Het belang van winstinhouding is met name voor zelfstandigen erg groot, aangezien zij minder gemakkelijk extern vermogen aantrekken 1. Banken hebben daarvoor vaak te weinig zicht op de financiële positie van het bedrijf. Dat komt door het ontbreken van openbare informatieverplichtingen (in tegenstelling tot bijvoorbeeld (grote) BV's). Inkomen van ondernemers fluctueert Het inkomen van een ondernemer is veel meer dan het inkomen van werknemers onderhevig aan fluctuaties: het inkomen van de ondernemer is immers veel meer afhankelijk van ontwikkelingen op de markt. Daarbij valt te denken aan conjuncturele ontwikkelingen en de opkomst van nieuwe concurrenten. Ondernemen brengt derhalve een financieel risico met zich mee. Over het algemeen kan gezegd worden dat dit risico groter is in de beginfase van de onderneming. Ondernemers die al langer een bedrijf runnen, zijn beter in staat risico's te spreiden. Socialezekerheidspositie van ondernemers wijkt af Voor ondernemers zijn de financiële effecten van inkomensderving door ziekte en/of arbeidsongeschiktheid veel groter dan voor werknemers. In tegenstelling tot werknemers (die hun loon gedurende een langere periode voor een groot deel doorbetaald krijgen) zijn zelfstandigen in geval van ziekte en/of arbeidsongeschiktheid aangewezen 1 Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart,

8 op inkomensvoorzieningen die zij zelf hebben getroffen 1. Na de afschaffing van de Wet Arbeidsongeschiktheid Zelfstandigen in 2004 zijn ondernemers aangewezen op particuliere verzekeringen tegen inkomensverlies als gevolg van arbeidsongeschiktheid. Veel ondernemers kiezen ervoor zich niet tegen mogelijk inkomensverlies als gevolg van arbeidsongeschiktheid (of ziekte) te verzekeren. Op dit aspect komen we later uitgebreid terug. 2.4 Inkomenspositie en -ontwikkeling ondernemers Inkomen zelfstandigen Het inkomen van zelfstandigen is opgebouwd uit een aantal componenten. Zelfstandigen zijn voor hun levensonderhoud voor een belangrijk gedeelte afhankelijk van de winst uit hun eigen onderneming. Behalve met de winst uit onderneming kan het inkomen van zelfstandigen aangevuld worden met looninkomsten (hybride ondernemers), inkomsten uit bezittingen, uitkeringen uit inkomensvoorzieningen en overige inkomsten - zoals bijvoorbeeld alimentatie. In de periode was sprake van een sterke toename van het gemiddelde inkomen van zelfstandigen. De gemiddelde winst van zelfstandigen verdubbelde toen bijna, mede door de economische groei vanaf De periode van hoogconjunctuur eind jaren tachtig had een gunstige invloed op het inkomen van zelfstandigen (alsook op dat van werknemers). In 1990 zette een sterk dalende trend in van het gemiddelde besteedbare inkomen, in reële termen (zie figuur 1). De periode liet een totale daling zien van het gemiddelde besteedbare inkomen met 30%. Verschillende trends zijn van invloed op dit dalende ondernemersinkomen. Genoemd kunnen worden in dat verband: de toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen, de opkomst van deeltijd- en hybride ondernemerschap, het toenemende aantal starters, individualiseringspatronen, de ICTrevolutie en de toegenomen concurrentie. Belangrijke andere trends in deze periode zijn de toename van het belang van fiscale ondernemersfaciliteiten en de toename van de inkomensongelijkheid onder starters. De periode werd gekenmerkt door een situatie van laagconjunctuur. Daardoor waren de gemiddelde winsten van zelfstandige ondernemers (en de vergoedingen voor dga's) in die periode dan ook relatief laag. In die periode slonk het gemiddelde besteedbare inkomen in reële termen met 14%. Met name de sectoren handel (afname van 11%) en horeca (afname van 16%) zagen de winst uit hun onderneming in de periode fiks teruglopen vanwege de teruglopende particuliere consumptie. Alleen zelfstandige ondernemers in de financiële dienstverlening (+10%) en in de zorg (+5%) konden in termen van winst groeien in de betreffende periode - met name vanwege de vergrijzing die de vraag naar zorg opdrijft. In 2005 lijkt de dalende trend een halt te worden toegeroepen: het gemiddelde inkomen steeg dat jaar met meer dan 10%. De hoogte van het gemiddeld besteedbare inkomen van zelfstandigen was in dat jaar circa (winstdefinitie). 1 Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart, Zie Folkeringa en Vroonhof,

9 figuur 1 Besteedbaar inkomen zelfstandigen en dga's, in indexcijfers, =100, in euro's zelfstandigen dga Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM. De ramingen van EIM voor 2008 laten zien dat voor 2008 een winsttoename van 2,25% wordt verwacht 1. De winstgevendheid van het MKB ontwikkelt zich voorspoedig dankzij een gunstige afzetontwikkeling en een goede kostenbeheersing. Het totale bruto-inkomen bestaat voor ongeveer 22 procent uit looninkomsten. Voor 2008 wordt een toename van 2,75 procent verwacht, als gevolg van de gunstige winstverwachtingen. Door enkele lastenverzwaringen die het kabinet heeft doorgevoerd, stijgt het gemiddelde besteedbaar inkomen (+1%) minder hard in nominale termen. Het gaat hier bijvoorbeeld om de verhoging van de AWBZ-premie, de verhoging van het tarief van de tweede schijf in de inkomstenbelasting en de verhoging van het inkomensafhankelijke deel van de zorgpremie. De inflatie in acht genomen (2,25 procent in 2008) betekent dit dat zelfstandigen er in reële termen bijna 1,5% op achteruitgaan Inkomen dga's Algemeen Het inkomen van dga's bestaat voor een groot gedeelte uit inkomen uit arbeid: een dga verricht werkzaamheden binnen de BV tegen een vergoeding, die verband houdt met de bedrijfsuitkomsten. Deze vergoeding wordt geschaard onder inkomen uit arbeid en de dga heeft een sterke hand in het bepalen van de hoogte van deze vergoeding - afhankelijk van het financiële resultaat van de onderneming. Naast de vergoeding die dga's ontvangen uit de ondernemingswinst, hebben zij ook omvangrijke inkomsten uit vermogen (vooral dividend en aandelen). In 2008 telt Nederland ongeveer dga's. Het zijn met name zelfstandigen met een hoog (verwacht) winstniveau die tot de populatie dga's toetreden; bij een hoog 1 Zie Folkeringa, De ramingen uit dit rapport voor 2008 zijn gemaakt op basis van gegevens uit mei Het effect van de recente kredietcrisis op het inkomen is daarbij dus niet meegenomen. Het effect hiervan is in 2008 waarschijnlijk nog beperkt. 9

10 winstniveau wordt het namelijk fiscaal aantrekkelijk om voor de BV- of NV-rechtsvorm te kiezen. Het gemiddelde inkomen van dga's kende net zoals dat van zelfstandigen een sterke daling in de periode (zie figuur 1). De totale afname van dit inkomen in reele termen bedroeg 30% over deze periode. Als gekeken wordt naar het besteedbare inkomen valt op dat oudere dga's er sterker dan gemiddeld op achteruit zijn gegaan in de periode Binnen de groep dga's ging voorts het inkomen bij mannen er sterker op achteruit dan bij vrouwen. De EIM-ramingen voor 2008 laten zien dat de ontwikkeling van het gemiddelde brutoinkomen uit arbeid in grote lijnen de loonvoetontwikkeling volgt, met een voorziene groei van 4,25%. Er wordt ook een toename van het gemiddelde bruto-inkomen verwacht. Naast de loonontwikkeling draagt ook de ontwikkeling van de vermogens van dga's in positieve zin bij aan de hoogte van het bruto-inkomen. De inkomsten uit bezittingen nemen toe door een toename van de rente en de economische groeivertraging. Winsten worden in toenemende mate aangewend voor vermogensopbouw, ten koste van bestedingen en investeringen. In 2008 neemt het besteedbaar inkomen van dga's nauwelijks toe in nominale termen. Gecorrigeerd voor de inflatieontwikkeling is sprake van een reële afname van 2,25 procent. De lastenverzwaringen en de toenemende inkomensafhankelijkheid van de zorgpremie in combinatie met de stijgende lonen zorgen voor een drukkend effect op het gemiddelde besteedbaar inkomen van dga's Vergelijking inkomen zelfstandigen en dga's In 2004 lag het besteedbaar inkomen van dga's meer dan anderhalf keer zo hoog als het besteedbaar inkomen van zelfstandigen. Dit beeld komt ook naar voren uit gegevens van de jaren daaraan voorafgaand. Ter illustratie: in 2004 was het gemiddeld besteedbare inkomen van dga's circa , terwijl het gemiddeld besteedbare inkomen van zelfstandigen slechts circa bedroeg. Een belangrijke reden voor dit inkomensverschil is dat vooral ondernemers met grotere bedrijven en hogere winsten uit fiscaal oogpunt voor de BV-rechtsvorm kiezen. Daarnaast spelen overigens ook niet-fiscale redenen een rol in de keuze voor een BV-rechtsvorm, zoals zeggenschap en aansprakelijkheid. Dga's hebben in vergelijking met zelfstandigen betrekkelijk weinig aftrekposten: de ondernemersfaciliteiten - deze zullen in hoofdstuk 3 nader toegelicht worden - gelden niet voor dga's. Omdat het gemiddelde inkomensniveau van dga's hoger is dan dat van zelfstandige ondernemers, moeten ze in verhouding meer inkomstenbelasting afdragen vanwege de progressieve belastingtarieven: de gemiddelde belasting- en premiedruk 1 bedraagt voor zelfstandigen in ,2%, terwijl deze voor dga's 37,4% bedraagt. Deze vergelijking heeft overigens alleen betrekking op de IB-sfeer en is dus exclusief de Vennootschapsbelasting in het geval van dga's Vergelijking pensioenopbouw zelfstandigen en dga's 2 Ook ten aanzien van het aspect pensioenopbouw van ondernemers wordt een onderverdeling gemaakt naar dga's en zelfstandigen. Op het gebied van pensioenopbouw is 1 De gemiddelde belasting- en premiedruk is gelijk aan de som van de premies volksverzekeringen en inkomstenbelasting als percentage van het totaal belastbaar inkomen. 2 Zie Bangma,

11 deze onderverdeling ook relevant, aangezien de (fiscale) mogelijkheden tot pensioenopbouw voor zelfstandigen en dga's sterk verschillen. Het blijkt dat in 2006 circa de helft van de ondernemers verwachtte dat de pensioenvoorziening (ruim) voldoende zou zijn op de pensioendatum. Binnen de groep dga's gaf 90% aan een pensioen op te bouwen, terwijl binnen de groep zelfstandigen slechts de helft een pensioen opbouwde. Ook de wijze van pensioenopbouw verschilt: twee derde van de dga's bouwt zijn pensioen op via een verzekeraar of pensioenfonds, terwijl iets minder dan een kwart van de dga's zijn pensioenopbouw in eigen beheer houdt of via een aparte BV regelt. Ook houden relatief veel dga's privé beleggingen aan met het oog op een toekomstig pensioen. Binnen de groep zelfstandigen wordt de (pensioen)verzekeraar het vaakst ingeschakeld voor de pensioenopbouw, terwijl minder dan een kwart van de zelfstandigen beleggingen bij een bank aanhoudt met het oog op toekomstig pensioen. Ondernemers laten zich bij het aangaan van pensioenverplichtingen sterk leiden door het advies van externen, zoals accountants en tussenpersonen Inkomensverschillen naar demografische kenmerken en sector De startende ondernemers in de jaren negentig wijken in sterke mate af van de startende ondernemers in de periode daaraan voorafgaand. Wat betreft leeftijd is er niet alleen een tendens om op jongere leeftijd een bedrijf te starten, maar zetten ook ouderen vaker dan voorheen een eigen bedrijf op. Daarnaast is ook het aandeel vrouwelijke ondernemers toegenomen. Dit aandeel is gestegen van 17% in 1990 naar 31% in Mede door overheidsbeleid en sociaal-culturele ontwikkelingen zetten meer vrouwen in de 21 e eeuw een eigen bedrijf op. Ook zien we een toename van de populariteit van ondernemerschap bij allochtonen. In dit deel zullen enkele demografische kenmerken van zelfstandige ondernemers en dga's kort aan bod komen in de context van hun inkomen(sontwikkeling): leeftijd, geslacht, herkomst en leefsituatie. Ook zal apart gekeken worden naar mogelijke sectorale verschillen in inkomens van zelfstandigen en dga's. 11

12 Tabel 1 Besteedbaar inkomen (in euro's) zelfstandigen en dga's, naar een aantal demografische kenmerken, 2004 demografische groep zelfstandigen dga leeftijd 24 of jonger of ouder geslacht man vrouw herkomst Nederland Indonesië * Duitsland en België Overige westerse landen Turkije en Marokko Overige nietwesterse landen * Cijfer Cijfer voor 2004 is onbetrouwbaar wegens te weinig waarnemingen. Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM. Leeftijd: Oudere ondernemers relatief rijk Het inkomen neemt duidelijk toe naarmate ondernemers ouder zijn. De verklaring hiervoor ligt voor de hand: oudere ondernemers hebben doorgaans meer ervaring en beter ontwikkelde capaciteiten. Bovendien hebben zij hun plaats op de afzetmarkt reeds veroverd en dientengevolge relevante netwerken en klantencontacten opgebouwd. Een ander opvallend punt is dat het besteedbaar inkomen van oudere zelfstandige ondernemers 1 (55+'ers) niet hoger is dan van hun collega's in de leeftijdscategorie jaar. Wel is er gemiddeld sprake van een (positief) verschil als rekening gehouden wordt met de vermogenspositie. Geslacht: Inkomen mannelijke ondernemers hoger dan dat van vrouwelijke ondernemers Mannelijke ondernemers hadden in 2004 een inkomen dat gemiddeld 40% hoger lag dan dat van hun vrouwelijke 'collega's'. De verklaring is voor een groot deel te vinden in het verschillende ondernemersprofiel van mannen en vrouwen: vrouwelijke ondernemers zijn meer geneigd parttime te werken, ze hebben minder ervaring met financieel management, besteden minder tijd aan het opbouwen van een uitgebreid netwerk en zijn risicomijdender. Een ander deel van de verklaring van het inkomensverschil 1 Dit geldt niet voor dga's. 12

13 tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers is te vinden in de sectorstructuur van beide groepen ondernemers: het gemiddelde inkomensniveau van de sectoren waarin relatief veel vrouwelijke ondernemers werkzaam zijn (bijvoorbeeld detailhandel en persoonlijke dienstverlening) ligt lager dan in de sectoren met verhoudingsgewijs veel mannelijke ondernemers (bijvoorbeeld groothandel en financiële dienstverlening) 1. Herkomst: Inkomen niet-westerse ondernemers relatief laag Ook herkomst van een ondernemer speelt een rol in de hoogte van het inkomen. Autochtone ondernemers en ondernemers afkomstig uit België, Duitsland of Indonesië hebben in 2004 in verhouding de hoogste inkomens, terwijl ondernemers van nietwesterse afkomst - vooral Turkse en Marokkaanse ondernemers - gemiddeld het laagste besteedbare inkomen hebben. Dit hangt samen met hun prestaties: uit de Monitor Etnisch Ondernemerschap (EIM, 2004) is gebleken dat etnische starters zich minder goed voorbereiden op het ondernemerschap dan autochtone ondernemers. Ook het gemiddeld lagere opleidingsniveau van allochtonen speelt een rol. Een derde relevante belemmering is de vaak eenzijdige branchekeuze die allochtone ondernemers maken: het gaat met name om branches waar de toetredingsdrempels relatief laag zijn en de concurrentie hoog, zoals detailhandel en horeca. Andere oorzaken zijn de commercieel minder aantrekkelijke huisvestingsplaatsen, de beperkte afzetmarkt en het afzien van marktverbreding. Leefsituatie: Welvaartspositie alleenstaande zelfstandigen aanzienlijk slechter dan die van zelfstandigen met partner Hier wordt kort gekeken naar de inkomenspositie van ondernemers op huishoudenniveau. Een alleenstaande ondernemer had in 2004 ongeveer te besteden, terwijl ondernemers met partner meer dan het dubbele verdienen. Dit wordt voor een groot deel verklaard door de aanwezigheid van tweeverdieners onder deze paren. Paren zonder kinderen kennen de hoogste welvaart: het gemiddelde gestandaardiseerde huishoudinkomen ligt voor hen in % hoger dan voor alleenstaande ondernemers. S ector: Winsten in landbouw, handel, horeca en overige dienstverlening benedengemiddeld Inkomensverschillen bij ondernemers kunnen voor een deel ook sectoraal verklaard worden. Ondernemers in de landbouw en visserij behalen gemiddeld de laagste winsten, zowel voor zelfstandigen als voor dga's 2. De gemiddelde winst in de landbouw en visserij bedroeg in 2004 voor zelfstandige ondernemers ruim en het gemiddeld fiscaal loon voor dga's in dezelfde sector bijna Ook ondernemers in de handel (detail- en groothandel), de horeca, de vervoerssector en de overige dienstverlening (bijvoorbeeld persoonlijke verzorging, kappers etc.) hebben een lager dan gemiddelde winst. Ondernemers in de bouw, de financiële sector en de zakelijke dienstverlening daarentegen komen met hun gemiddelde winst bovengemiddeld uit. De meest winstgevende sector in 2004 voor ondernemers, de gezondheidszorg, kende voor zelfstandige ondernemers een winst van ruim en voor dga's een fiscaal loon van gemiddeld bijna De inkomens zijn in deze sector relatief hoog van- 1 Zie Folkeringa en Vroonhof, Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart,

14 wege het beperkte aantal specialisten en dientengevolge een geringe concurrentie. Ook de vergrijzingstrend (meer vraag naar zorg) draagt bij aan relatief hoge winsten Vergelijking starters en gevestigde zelfstandigen Ten aanzien van startende ondernemers zijn nog een aantal andere opvallende zaken te onderscheiden in de periode tot Zo blijkt dat meer dan de helft van de startende ondernemers een jaar voor de start inkomsten uit dienstbetrekking als belangrijkste inkomstenbron had. Verder gaan starters er in het startjaar qua inkomen sterk op vooruit: het besteedbare inkomen neemt gemiddeld toe met 30%. In de jaren na de start van de onderneming vindt er een veel geleidelijkere ontwikkeling van het besteedbare inkomen plaats (gemiddeld 2% toename per jaar). Gemiddeld heeft een derde van het aantal starters zijn bedrijf binnen drie jaar na de start beëindigd en overleeft 16% van de starters zelfs zijn eerste jaar niet. De helft van die 16% vindt echter meteen na beëindiging weer een baan in loondienst. Het besteedbaar inkomen van de groep eerstejaarsstoppers steeg na het verkrijgen van een vervangende baan in loondienst. Van de groep die vroegtijdig het eigen bedrijf beëindigd heeft, begint 1 op de 8 opnieuw een eigen bedrijf (herstarters). De groep eerstejaarsstoppers die na beëindiging herstartte met een bedrijf ging er qua inkomen aanzienlijk op vooruit. Het mislukken van de eerste poging wordt dan ook vaak beschouwd als leermoment, dat zich op termijn uitbetaalt. De eerstejaarsstoppers die in de sfeer van uitkeringen belandden, vielen sterk terug in het besteedbare inkomen. Ten opzichte van het startjaar gingen ze er 43% op achteruit. Het besteedbare inkomen lag gemiddeld bijna 40% lager dan het minimumloon. Er is een verband tussen de groei van het aantal ondernemers in de periode en de toename van het aantal starters. Het feit dat het aantal stoppers absoluut gezien veel lager ligt dan het aantal starters resulteert in een nettogroei van het aantal ondernemers. In 1990 waren er circa starters per jaar, terwijl dit aantal in 2004 op lag. Ook in de jaren daarna is het aantal starters flink blijven stijgen. De toename van het aantal starters zorgt voor een drukkend effect op het gemiddelde inkomen van de totale groep ondernemers. Enerzijds wordt dat veroorzaakt door het lagere inkomen van starters ten opzichte van gevestigde zelfstandigen, waardoor het gemiddelde inkomen gedrukt wordt; anderzijds is met de toename van het aantal starters ook de concurrentie in specifieke branches toegenomen (bijvoorbeeld de horeca en detailhandel). Daardoor is er tevens sprake van een neerwaarts effect op het inkomen van gevestigde ondernemers. Opvallend is dat in 2004 het gemiddeld besteedbare inkomen van startende ondernemers zelfs iets hoger lag dan dat van reeds gevestigde zelfstandigen ( tegen ). De verklaring hiervoor is voor een deel gelegen in het feit dat in datzelfde jaar een derde van alle startende zelfstandigen naast inkomsten uit de onderneming ook looninkomsten had. Vanwege het beperktere aantal uren dat in de onderneming wordt gestoken, is het gemiddelde bedrag aan winst uit onderneming wel lager onder starters. Wat verder opvalt, is dat het bruto-inkomen onder gevestigde zelfstandige ondernemers hoger is dan onder starters, terwijl het gemiddelde besteedbare inkomen onder de starters hoger is. In de periode is het gemiddelde besteedbare inkomen onder startende ondernemers jaarlijks toegenomen met bijna 3%, terwijl de gevestigde ondernemers hun inkomen zagen afnemen met jaarlijks 4,5%. Soms halen 1 Zie Folkeringa en Vroonhof,

15 starters marktaandeel bij gevestigde ondernemers weg door lagere tarieven te hanteren. Er blijkt een verband te zijn tussen de leeftijd van een startende ondernemer en de hoogte van het inkomen: het inkomensniveau neemt toe naarmate de startende ondernemer ouder is. Ervaring, ontwikkelde capaciteiten en opgebouwd vermogen kunnen als redenen hiervoor aangevoerd worden. De situatie binnen het huishouden van een startende ondernemer kan ook een rol spelen: oudere startende ondernemers hebben gemiddeld meer verplichtingen ten aanzien van huis en kinderen en daardoor minder investeringruimte: er moet meer geld (winst) uit de onderneming gehaald worden. De sterke opkomst van hybride ondernemers is al eerder aangehaald. Een andere groep ondernemers die in opkomst is, is de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp'ers). Zzp'ers zijn ondernemers die geen personeel in dienst hebben en vooral hun eigen arbeid of kennis/vaardigheden verkopen. Zij investeren in tegenstelling tot traditionele ondernemers minder in duurzame bedrijfsmiddelen. Voor 2008 werd het aantal zzp'ers geschat op Onder de groep zzp'ers komen topinkomens minder vaak voor, omdat de ambitie bij deze groep meestal niet ligt in het laten groeien van de onderneming. Tot slot is er de groep starters die vanuit een uitkeringssituatie een eigen onderneming begint. De overheid beschouwt het starten van een onderneming in toenemende mate als een reëel alternatief voor re-integratie naar loondienst. In 2004 startte ongeveer 10% van de ondernemers (circa personen) vanuit een uitkering. Het aandeel ondernemingen dat na vijf jaar nog bestaat is voor deze groep ongeveer gelijk aan dat voor andere starters Ondernemers met lage inkomens 2 Zelfstandigen verkeren relatief vaak in een armoedesituatie. Het gaat hier om zelfstandige ondernemers met een laag inkomen op huishoudensniveau. Dat wil zeggen dat de ondernemer hoofdkostwinner is in een huishouden, en dat dit huishoudinkomen onder de lage-inkomensgrens ligt 3. In 2004 had 16 procent van de huishoudens met zelfstandigen een inkomen onder de lage-inkomensgrens, terwijl het percentage voor heel Nederland op 10 procent lag. Ten opzichte van 2001 is het percentage zelfstandigen met een laag inkomen fors toegenomen. Toen lag het percentage nog op 11 procent. Armoede onder ondernemers concentreert zich in grote mate binnen de agrarische sector. Het armoedepercentage ligt binnen deze sector ongeveer vier tot vijf procentpunt hoger dan gemiddeld. Ook de sectoren handel en horeca kennen een relatief hoog percentage huishoudens met zelfstandigen met een laag inkomen 4. 1 Zie Vroonhof, Tissing e.a., Dga's blijven hier buiten beschouwing. 3 Dit is de grens die het SCP hanteert in zijn Armoedemonitor. De lage-inkomensgrens vertegenwoordigt voor alle huishoudens hetzelfde welvaartsniveau, waarbij de hoogte van een bijstandsuitkering van een alleenstaande in 1979 het uitgangspunt is. In dat jaar was de koopkracht van een alleenstaande in de bijstand het hoogst. Voor de jaren na 1979 is deze grens gecorrigeerd voor prijsinflatie, waardoor het mogelijk wordt om vergelijkingen in de tijd te maken. Om te bepalen of een huishouden een laag inkomen heeft, wordt het inkomen van een huishouden omgerekend tot het gestandaardiseerde inkomen. Daarbij wordt rekening gehouden met de schaalvoordelen die meerpersoonshuishoudens hebben ten opzichte van eenpersoonshuishoudens. 4 Zie Folkeringa en De Jong-'t Hart,

16 Vrouwen, personen jonger dan 45 jaar, personen met minderjarige kinderen, alleenstaanden en (met name niet-westerse) allochtonen hebben een verhoogde kans op een inkomen onder de lage-inkomensgrens. Bij de vrouwelijke ondernemers kunnen de geneigdheid tot parttime werk en de sectorkeuze (gemiddeld lagere inkomens) een rol spelen. Onder de jongere ondernemers bevindt zich een groot aantal starters. Die hebben bij aanvang van de onderneming relatief vaak een laag inkomen. Allochtone ondernemers kampen vaak met kennisachterstanden. Ook bij deze groep speelt de branchekeuze een rol: allochtonen beginnen vaak een onderneming in de horeca en detailhandel, waar de concurrentie groot is en de gemiddelde inkomens mede daardoor laag zijn. Bij alleenstaande ondernemers speelt mee dat zij niet kunnen terugvallen op eventuele aanvullende inkomsten van andere gezinsleden, waardoor zij veel kwetsbaarder zijn voor tegenvallende bedrijfsresultaten. Enkele nuanceringen op de relatief hoge armoedepercentages onder zelfstandigen zijn hier op zijn plaats. In de eerste plaats kunnen zelfstandigen met lage inkomens tegelijkertijd de beschikking hebben over een aanzienlijk vermogen, waardoor het discutabel is of er sprake is van een armoedesituatie. Zo hebben veel bedrijven in de agrarische sector een aanzienlijk vermogen (in de vorm van onroerend goed, landerijen, machines etc.). In de tweede plaats moet rekening worden gehouden met het fluctuerende karakter van het winstinkomen van zelfstandige ondernemers. Van de zelfstandigen met een laag inkomen in een bepaald jaar heeft de meerderheid het jaar daarop een hoger inkomen dan de lage-inkomensgrens. Ongeveer 6 procent van de zelfstandigen heeft te maken met een situatie van permanente armoede 1. Ten derde kunnen kanttekeningen worden geplaatst bij het gebruik van inkomen om armoede onder ondernemers te peilen. Armoede kent meerdere verschijningsvormen. Zo is het eigenlijk ook nodig om een beeld te verkrijgen van de uitgaven; zaken als het privé-gebruik van de bedrijfsauto en de vestigingsruimte kunnen het beeld vertroebelen. Ook de hoogte van de vaste lasten en consumptiepatronen zijn van belang. Daarnaast is er het subjectieve element: wanneer 'voelt' een ondernemer zich arm? Ten slotte is het mogelijk dat een aantal zelfstandigen een deel van zijn inkomen niet opgeeft bij de aangifte (zwarte inkomsten), waardoor een deel van het inkomen niet is waargenomen. Dit blijft speculatief, gegeven het gebrek aan betrouwbaar datamateriaal. De nuanceringen betekenen niet dat er geen problemen bestaan onder zelfstandigen met lage inkomens. Een armoedesituatie kan voor zelfstandigen grote gevolgen hebben voor het voortbestaan van de onderneming. De overlevingskansen van zelfstandigen die in een bepaald jaar met een laag inkomen worden geconfronteerd, zijn consequent kleiner dan die van ondernemers met een inkomen boven de lageinkomensgrens. Opvallend is verder dat een situatie van permanente armoede niet leidt tot kleinere overlevingskansen. Kennelijk is permanente armoede geen extra risicofactor. Dit kan te maken hebben met eventuele zwarte inkomsten. Anderzijds kan 'eten uit de onderneming' een belangrijke rol spelen, waarbij het bedrijfsvermogen structureel wordt aangewend om in het levensonderhoud te voorzien. Op den duur zal dit negatieve gevolgen hebben voor de continuïteit van de onderneming. Uit casestudies blijkt verder ook dat ondernemers in een armoedesituatie duidelijke prioriteiten lijken te stellen: de onderneming is voor hen van levensbelang. In tijden dat het minder goed zou gaan met het bedrijf en/of weinig winst wordt behaald, zouden zij zelfs 1 Zie Folkeringa en Vroonhof,

17 eerder bezuinigen op het noodzakelijke levensonderhoud in plaats van de noodzakelijke investeringen in de onderneming Vergelijking inkomen zelfstandigen en werknemers Zelfstandig ondernemen verschilt in veel opzichten van werken in loondienst. Een zelfstandig ondernemer neemt strategische beslissingen doorgaans in hoge mate zelf, in tegenstelling tot werknemers. Ook moet een ondernemer zelf scherp zijn op marktkansen, acties van concurrenten en andere bedreigingen. Voorts heeft een ondernemer geen baas boven zich en draagt hij of zij zelf de financiële risico's. Op grond hiervan zou op basis van de economische theorie een hogere beloning verwacht worden. Het besteedbare inkomen van werknemers wordt gedrukt ten opzichte van het inkomen van zelfstandigen door de hogere premies die zelfstandigen afdragen voor diverse verzekeringen. Immers, veel zelfstandigen kiezen ervoor zich niet te verzekeren tegen inkomensverlies als gevolg van ziekte en/of arbeidsongeschiktheid - in een later deel van deze terugblik staan we hier langer bij stil. Ook profiteren zelfstandigen van relatief hoge aftrekposten. Zelfstandigen betalen desondanks relatief veel belasting op inkomen en vermogen in vergelijking met werknemers. De oorzaak is dat zelfstandigen gemiddeld gezien de beschikking hebben over meer vermogen dan werknemers, waardoor de belastingafdracht vanuit box III relatief hoog is. Echter dit komt met name voor rekening van de rijkere ondernemers (die trekken het gemiddelde omhoog); de helft van de zelfstandige ondernemers betaalt amper belasting. Het gemiddelde bruto-inkomen van zelfstandigen lag in 2004 een stuk lager dan dat van werknemers (ruim 25%). Ondanks de veel hogere aftrekposten - en dus lagere belastingafdracht - lag ook het besteedbare inkomen van een gemiddelde zelfstandige in 2004 wat lager dan dat van een gemiddelde werknemer (ruim tegenover ruim ). Daarbij moet wel bedacht worden dat de groepen natuurlijk ook op andere punten verschillen (bijvoorbeeld aandeel deeltijdwerkers), die ook resulteren in inkomensverschillen. Dat zelfstandigen gemiddeld genomen een lager inkomen hebben dan werknemers - zelfs wanneer gecorrigeerd wordt voor factoren als sector, opleiding en ervaring - is erg opvallend, in de context van de hogere risico's die zij lopen. Een verklaring is dat zelfstandigen niet alleen op basis van financiële overwegingen een eigen bedrijf starten. Sterker nog, andere motieven zoals eigen baas zijn voeren vaak de boventoon. Het belang van inkomen kan wel veranderen wanneer mensen daadwerkelijk ondernemer zijn geworden: zelfstandigen met een laag inkomen beëindigen relatief vaker hun bedrijf dan ondernemers met een gezond inkomen 2. Voor een kleine groep zelfstandige ondernemers (circa 6%) geldt dat zij structureel een laag inkomen hebben, maar desondanks niet hun bedrijf beëindigen, noch de overstap maken naar arbeid in loondienst. 1 Zie Folkeringa, Telussa en De Jong-'t Hart, Zie ook Vroonhof en Folkeringa,

18 De inkomensverdeling van zelfstandige ondernemers en dga's is erg scheef in vergelijking met andere sociaaleconomische groepen: hoge en lage inkomens komen veel vaker voor dan bij andere groepen. Er zijn twee hoofdredenen voor de grote inkomensverschillen tussen ondernemers onderling: enerzijds worden deze verschillen bepaald door de sterkere fluctuatie van het winstinkomen van de onderneming, anderzijds door de heterogeniteit onder zelfstandige ondernemers. Een verschil met het inkomen van werknemers is dat inkomens van ondernemers in principe geen begrenzing aan de bovenkant van de inkomensverdeling hebben, terwijl werknemers vanuit hun arbeidsvoorwaarden vaak wel gebonden zijn aan een bepaalde bovengrens. Ter illustratie: in 2004 lagen de inkomens van zelfstandigen die tot de onderste 10% inkomens behoorden, onder de inkomensgrens van De 10% hoogste inkomens lagen boven de inkomensgrens van Ter vergelijking: De corresponderende onder- en bovengrenzen in het geval van werknemers bedroegen respectievelijk en De topinkomens onder dga's liggen gemiddeld twee keer zo hoog als die van werknemers. Ook al zal de prestatiebeloning voor werknemers in de loop van de tijd terrein winnen, de verschillen in inkomensverdeling tussen werknemers en ondernemers onderling zullen groot blijven. Zoals eerder al aangehaald, is in vergelijking met het inkomen van werknemers het inkomen van ondernemers in de 21 e eeuw lager. De relatieve inkomenspositie van ondernemers is al vanaf 1990 verslechterd. In andere landen (bijvoorbeeld Groot- Brittannië) is een dergelijke tendens overigens ook te onderscheiden. De vraag rijst dan of er sprake is van een structurele trend, die samenhangt met de toename van ondernemerschap. Vanuit de literatuur worden de afgelopen jaren een aantal oorzaken aangedragen, die tot een dergelijke trend geleid hebben. De meest voorkomende zijn in dat verband: de toename van het aantal starters, de toename van de heterogeniteit van de ondernemerspopulatie en de afname van kwaliteit van ondernemerschap. Deze aspecten zullen nu verder belicht worden. 18

19 3 Ontwikkeling relevante wet- en regelgeving 3.1 Inleiding In dit deel gaat het om veranderingen in (fiscale) wet- en regelgeving die van invloed zijn op het inkomen van zelfstandige ondernemers. Het kabinet wil werken aan een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie. Bevordering van ondernemerschap en innovatie staat daarom hoog in het vaandel. De overheid hanteert een breed scala aan beleidsinstrumenten ter bevordering van ondernemerschap. Daaronder valt ook een aantal fiscale instrumenten. Achtereenvolgens zullen in dit hoofdstuk aan de orde komen: de belangrijkste fiscale ondernemersfaciliteiten voor zelfstandigen, de belangrijke veranderingen in wet- en regelgeving (die verband houden met het inkomen van zelfstandigen) in het afgelopen jaar en een overzicht van de belangrijkste wijzigingen in wet- en regelgeving in de periode tot en met Ondernemersfaciliteiten Het belang van fiscale ondernemersfaciliteiten voor de hoogte van het besteedbaar inkomen is enorm voor zelfstandigen. Door gebruik te maken van deze faciliteiten kunnen zij hun belastbaar inkomen drukken en daardoor minder inkomstenbelasting en premies volksverzekeringen betalen. De drie belangrijkste ondernemersfaciliteiten zijn de zelfstandigenaftrek, de fiscale oudedagsreserve (FOR) en de kleinschaligheidsinvesteringsaftrek. De som van deze drie ondernemersfaciliteiten is in de periode gemiddeld in omvang toegenomen. Er was sprake van een stijging van 9% van het bruto-inkomen in naar 26% van het bruto-inkomen in Andere fiscale faciliteiten waarvan zelfstandigen gebruik kunnen maken zijn startersaftrek, verrekening van verliezen en het verdelen van gemeenschappelijke inkomensbestanddelen op basis van fiscaal partnerschap Zelfstandigenaftrek De zelfstandigenaftrek is zowel qua budgettair belang (bijna 1,5 miljard euro in 2005) als qua aantal gebruikers het omvangrijkste instrument voor zelfstandige ondernemers. De omvang van de zelfstandigenaftrek is afhankelijk van de hoogte van de winst: hoe hoger de winst, des te lager de brutoaftrek. In 2002 werd de zelfstandigenaftrek opgevoerd door ruim personen. De zelfstandigenaftrek wordt alleen toegekend aan diegenen voor wie ondernemen als hoofdactiviteit bestempeld kan worden. Om dat te bepalen is het urencriterium ingesteld. Het urencriterium behelst dat de persoon in kwestie gedurende een kalenderjaar ten minste 1225 uur besteedt aan werkzaamheden voor een of meer ondernemingen waaruit winst uit onderneming voortvloeit. Bovendien moeten de werkzaamheden binnen de onderneming(en) meer dan 50% van de totale arbeidstijd betreffen (de zogenaamde 50%-eis). Ten slotte mag de zelfstandige geen deel uitmaken van een samenwerkingsverband met zogenaamde verbonden personen als hij/zij hoofdzakelijk werkzaamheden verricht van ondersteunende aard, terwijl een dergelijk samenwerkingsverband niet gebruikelijk is tussen onafhankelijke derden (de zogenaamde gebruikelijkheidstoets). Een aanvullende eis voor het in aanmerking komen voor zelf- 1 Nog zonder de investeringsaftrek, aangezien deze pas in 1990 ingevoerd is. 19

20 standigenaftrek is dat de persoon in kwestie bij aanvang van het kalenderjaar de leeftijd van 65 nog niet heeft bereikt. Bij de evaluatie 1 van de zelfstandigenaftrek is gebleken dat dit instrument als doelmatig aangemerkt kan worden. De criteria worden als helder ervaren en de administratieve lasten voor zelfstandigen zijn beperkt. Ook de uitvoeringskosten aan de kant voor de overheid zijn beperkt. De zelfstandigenaftrek levert een significante bijdrage aan het aantal zelfstandigen en de omvang van investeringen. Het is daarbij wel zo dat verdere verhoging maar beperkt zinvol is: een substantieel deel van de zelfstandigen betaalt structureel weinig tot geen inkomstenbelasting (box I). Verbeterpunten die aangedragen werden zijn flexibeler omgaan met het urencriterium - deeltijdzelfstandigen zouden ook aanspraak moeten kunnen maken op zelfstandigenaftrek naar rato van gewerkte uren en eenvoudiger bewijsvoering -, de zelfstandigenaftrek zou ook toegankelijk moeten zijn voor 65+'ers en door zelfstandigen wordt aangedragen dat het bedrag omhoog zou moeten Fiscale oudedagsreserve (FOR) De FOR biedt de zelfstandige ondernemer de mogelijkheid om binnen zijn onderneming te sparen voor de oude dag. Ongeveer een kwart van de zelfstandige ondernemers gebruikt de FOR voor het opbouwen van een pensioen. Het budgettair belang van de FOR is aanzienlijk; in 2004 bedroeg dit 225 miljoen euro 2. De gemiddelde jaarlijkse toevoeging aan de FOR bedroeg in De stand van de opgebouwde oudedagsreserve moet worden vermeld op de balans in de jaarstukken van de onderneming. Het liquiditeitsvoordeel op korte termijn en het verwachte rendement uit het in de onderneming geïnvesteerde vermogen bepalen de keuze van een zelfstandige ondernemer om gebruik te maken van de FOR. Er kleven echter ook risico's aan de FOR. DE FOR is een onderdeel van het eigen vermogen van de onderneming, en het eigen vermogen kan aangesproken worden wanneer de zaken slecht gaan. De belastingplicht aan het eind blijft echter bestaan, waardoor er dan onvoldoende geld beschikbaar kan zijn om met de fiscus af te rekenen. Bij de evaluatie 3 van de FOR is gebleken dat de FOR vooral van belang is voor (beginnende) zelfstandigen die het geld niet kunnen missen om (jaarlijks) een lijfrente te kopen en daarmee aan de behoefte voldoet Kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA) De KIA is ontwikkeld om investeringen van een beperkte omvang te bevorderen. Ondernemers komen in aanmerking voor de KIA als ze in totaal een bedrag tussen de en investeren. Afhankelijk van het investeringsbedrag kan dan een percentage van dit bedrag van de winst afgetrokken worden. Hier zijn wel bepaalde voorwaarden aan verbonden. Het budgettair belang van de KIA was in miljoen euro. Als het bedrijfsmiddel waarover investeringsaftrek is genoten binnen vijf jaar weer wordt verkocht, moet de ondernemer het bedrag van de aftrek (of een deel daarvan) aan de Belastingdienst 'terugbetalen' (desinvesteringsbijtelling). 1 Zie Vroonhof, Verhoeven en Folkeringa, Zie Vroonhof, Verhoeven en Folkeringa, Het betreft hier het bedrag horend bij reserveringen die uiteindelijk niet omgezet worden in lijfrente. 3 Zie Vroonhof, Verhoeven en Folkeringa,

21 De evaluatie 1 van de KIA laat zien dat de uitvoering van de regeling doelmatig is en een significante bijdrage levert aan ondernemerschap en investeringen. De kosten zijn zowel voor ondernemers als voor de overheid beperkt. Zowel de KIA als de zelfstandigenaftrek leidt tot meer ondernemers en meer investeringen. Tegelijkertijd is er een sterke samenhang tussen deze ondernemersfaciliteiten. Gemiddeld maken gebruikers van de zelfstandigenaftrek om het jaar gebruik van de KIA. Dit roept de vraag op of het zinvol is deze twee faciliteiten apart te laten bestaan of dat het wellicht beter is deze twee in elkaar te schuiven. De zelfstandigenaftrek zou daarbij verhoogd moeten worden. De systematiek van de belastingaftrek wordt daardoor versimpeld, terwijl over een periode van 2 jaar toch globaal dezelfde ondernemers als voorheen bereikt worden. 3.3 Wijzigingen wet- en regelgeving 2008 In het verlengde van de Wet Werken aan winst (die in het vervolg uitgebreider behandeld zal worden) is in het MKB-deel van de vennootschapsbelasting in 2008 een lastenverlichting doorgevoerd: de bovengrens van de eerste schijf is verhoogd van naar , die van de tweede schijf is verhoogd van naar Bovendien is het tarief van de tweede schijf verlaagd met 0,5 procentpunt naar 23%. Daarnaast heeft de overheid de fiscale mogelijkheden verruimd om vanuit de ene onderneming een andere onderneming te starten: er wordt ondernemers nu meer ruimte geboden om zonder belastingheffing een onderneming te staken en vervolgens een nieuwe te starten. Als vervolg op de Wet Werken aan winst ontwerpt het kabinet momenteel voorstellen ter bevordering van ondernemerschap. Het gaat onder andere om (beperking van) complexiteit van fiscale regelgeving en de begeleiding bij de start van een onderneming. Deze voorstellen komen terug in het Belastingplan Behalve op het bevorderen van (innovatief) ondernemerschap richt het huidige kabinetsbeleid zich op de speerpunten vergroening en vereenvoudiging. In het kader van vergroening is voor ondernemers de per 1 januari 2008 ingestelde verpakkingenbelasting voor bedrijven relevant. Deze belasting beoogt bij te dragen aan het verminderen van het aantal verpakkingen en aan een verschuiving richting verpakkingsmaterialen met een minder schadelijke invloed op het milieu. Voor ondernemers is het in dit verband belangrijk dat de overheid kleine bedrijven, die relatief weinig verpakkingsmateriaal op de markt brengen, vrijstelt van deze verpakkingenbelasting. Met ingang van 4 juni 2008 bestaat er een uitkering voor zwangere zelfstandigen in de vorm van de ZEZ-regeling. Vrouwelijke zelfstandigen hebben een wettelijk recht op een zwangerschaps- en bevallingsuitkering van minimaal zestien weken. Dit wordt de Zelfstandig en Zwanger-regeling (ZEZ-regeling) genoemd. De hoogte van de uitkering hangt af van de inkomsten van de zelfstandige in het jaar voordat de uitkering wordt uitgekeerd en van het aantal gewerkte uren. 1 Zie Vroonhof, Verhoeven en Folkeringa,