Handleiding Beheersing Eikenprocessierups

Transcriptie

1 2011 Handleiding Beheersing Eikenprocessierups boomadviseurs bv

2 Handleiding Beheersing Eikenprocessierups 2

3 2011 Handleiding Beheersing Eikenprocessierups Uitgever Adviseurs Colofon Cobra Rechtestraat GE WILBERTOORD t info@cobraplanadviseurs.nl Joost Verhagen Günther Rutten Dennis Slotboom Henry Kuppen Fotografie Illustraties Henry Kuppen Joost Verhagen Günther Rutten Philip Nederkoorn Joost Verhagen Günther Rutten 3 3

4 Samenvatting Actie bij overlast De eikenprocessierups zorgt in steeds meer delen van Nederland voor gezondheidsproblemen bij mens en dier. Inwoners verwachten dat de beheerders van de openbare ruimte deze overlast bestrijden. Daarnaast is er rechtspraak waaruit blijkt dat er van beheerders ook daadwerkelijk actie mag worden verwacht bij overlast van eikenprocessierupsen. Planmatig werken Om te voorkomen dat de overlast gedurende de maanden mei tot en met juli voor grote problemen zorgt, moet de beheerder planmatig werken. Deze handleiding is daarbij een hulp. Het belangrijkste: de overlast is er van mei tot en met juli, de organisatie voor de bestrijding moet het hele jaar door onder de aandacht blijven. Registratie en administratie Planmatig werken begint met een goede registratie en administratie van de plaatsen waar eikenprocessierupsen voorkomen. Hiervoor zijn digitale registratiesystemen voor handen. Deze systemen zijn essentieel in de communicatie tussen de opdrachtgever, toezichthouder, aannemer en inwoners. Risicoprofielen Niet elke eikenprocessierups hoeft bestreden te worden. Bestrijd de rupsen op die plaatsen waar het meeste last wordt ondervonden. Werk hiervoor met risicoprofielen. Deze profielen helpen bij het stellen van prioriteiten. Inschrijven Eikenprocessierupsen leveren gezondheidsklachten op, ook voor de bestrijders ervan. De opdrachtgever moet eisen stellen aan de aannemer, zodat de bestrijders zo min mogelijk risico lopen op gezondheidsklachten. Er komen steeds meer bestrijders op de markt, die onder prijsconcurrentie moeten inschrijven. Zorgvuldig en verantwoord werken brengt echter kosten met zich mee. Gun het werk daarom op basis van een goede prijs-kwaliteitverhouding. Evalueren Het is belangrijk ieder seizoen af te sluiten met een evaluatie. Leer van de ervaringen en kennis van alle betrokkenen. Deze kennis voedt de aanpak voor het volgende jaar. Kijk ook over (gemeente) grenzen heen en evalueer met omliggende beheerders over de aanpak van de eikenprocessierups. 4

5 Voorwoord De eikenprocessierups. Wat begon als een probleem dat vooral in het zuiden van Nederland de kop opstak, rukt steeds verder op, om zich over heel Nederland te verspreiden. De eikenprocessierups zorgt voor vraat aan eiken, maar wat veel belangrijker is, ze vormen een gezondheidsrisico voor mens en dier. Behoefte van de boombeheerder Vanuit boombeheerders en ook vanuit adviseurs en boomverzorgers bestaat er grote behoefte aan richtlijnen hoe men met deze plaag om moet gaan. Maar er is al zo veel geschreven en gepubliceerd. Waarom dan nog een nieuwe handleiding? Onder andere omdat de beschikbare informatie versnipperd is en niet toegespitst is op het beheer. Experts Twee autoriteiten op het gebied van eikenprocessierups, namelijk Henri Kuppen en Günther Rutten hebben hun kennis die zij in de loop der jaren hebben verzameld gebundeld in deze praktische beheerdersrichtlijn. 5

6 Inhoud 1 Inleiding 7 2 De eikenprocessierups Levenscyclus Herkenning Verwarring met andere rupsen 12 3 Gezondheidsaspecten Voorkomen van ongemak Gezondheidsrisico s bij mensen Gezondheidsrisico s bij dieren 16 4 Beheersing overlast Risicoinventarisatie Aanwezigheid van rupsen Eikenbomen Gebruiksdruk Ecologische risicogebieden Risicoanalyse en beheerplan Bestrijdingsmethoden Bacillus thuringiensis Nematoden Parasite Hit EPR-compactunit Plukken Klassieke methoden Registratie en monitoring 25 5 Organisatie Beslissingen Projectorganisatie Communicatie Opdracht Uitvoering Evaluatie 27 6 Juridisch kader Burgerlijk Wetboek Flora- en faunawet 28 7 Planning 30 8 Literatuur 31 6

7 1 Inleiding hoofdstuk De eikenprocessierups (EPR) rukt op. Vanuit het zuiden en oosten van Nederland migreert hij naar het noorden. De verwachting is dat de rups uiteindelijk heel Nederland tot leefgebied heeft. Vanwege de risico s voor de volksgezondheid is dat een serieus probleem. Waarom deze handleiding? Een boombeheerder draagt de verantwoordelijkheid over bomen, maar in dit geval dus ook over de gezondheid van mensen. Inwoners volgen het handelen van de boombeheerder dan ook terecht met een kritische blik. Zij vragen een goede service, het gemeentebestuur of de Provincie verlangt een zakelijke opstelling. De balans daar tussen is voor elke (overheids-)organisatie anders. Deze handleiding helpt om die balans te vinden. Begin met duidelijke afspraken Er zijn duidelijke afspraken nodig met het bestuur over het serviceniveau dat de organisatie nastreeft. Risico s en kosten moeten helder in beeld komen en er moeten keuzes gemaakt worden voor responstijden en budgetten. Met deze kaders worden duidelijke afspraken gemaakt met alle betrokkenen. En dat zijn er verschillende: Inwoners, wijkraden, GGD s,. Bestuur Coördinator EPR Aannemer Externe communicatie Ambtelijke ondersteuning: frontoffice, communicatie, beheer, buitendienst, financiën. Interne communicatie 7

8 Wees rationeel en zakelijk Voor de beheerder is het hoofddoel: beheersing van de overlast. Het uitroeien van de eikenprocessierups is onhaalbaar. Maak daarom bewuste keuzes en kies voor bestrijding op de plekken die het meest risicovol zijn. Door investeringen te relateren aan risico s is het te verantwoorden waarom op de ene plek minder snel gereageerd wordt op een klacht dan op de andere plek. En zo worden middelen effectief ingezet op de plekken waar dat het hardst nodig is. Hoe risico s in beeld gebracht en gekwalificeerd kunnen worden, staat in deze handleiding. Organiseer Het maken van de juiste keuzes en het vastleggen van afspraken met alle partijen vergt een goede organisatie. Bij een goede opzet ontstaat een draaiboek voor de komende jaren. Deze handleiding geeft informatie over elke stap die gedurende het proces van beleidsvorming tot evaluatie genomen moet worden. Vragen? Wanneer er vragen zijn over deze handleiding, aarzel dan niet contact met ons op te nemen. U kunt tijdens kantoortijden contact met ons opnemen op telefoonnummer Uw veelzijdig specialist, Joost Verhagen Directeur 8

9 2 De hoofdstuk eikenprocessierups De eikenprocessierups is de larve van de eikenprocessievlinder (Thaumetopoea processionea L.), een onopvallende nachtvlinder. De vlinder legt in augustus eitjes die in april uitkomen. De larve doorloopt verschillende stadia totdat deze zich ontpopt tot vlinder. 2.1 Levenscyclus Afbeelding 1. Levenscyclus eikenprocessierups Adult Eitjes/jonge larven (larven uit eerste stadium) Levenscyclus Verpopping (in grote nesten) 2.2 Herkenning De rups doorloopt zes larvale stadia en groeit bij elke vervelling. Daarnaast verandert de rups de eerste vier stadia van kleur. De rugzijde van een volgroeide rups is blauwgrijs en de buikzijde groengrijs. De kop is zwartbruin. Het lichaam van de rups is bedekt met lange witte lichaamsharen. Op de rug heeft de rups enkele segmenten met honderdduizenden korte, zeer gemakkelijk loslatende brandharen. Deze brandharen zijn met het blote oog nauwelijks zichtbaar. De rupsen leven altijd in groepen en verplaatsen zich in kolonnes. Rupsen die irritaties kunnen veroorzaken (larven uit laatste stadia 9

10 Foto 1. Eerste larvale stadium (L1) Foto 2. Tweede larvale stadium (L2) 10

11 Foto 3. Derde larvale stadium (L3) Foto 4. Vierde larvale stadium (L4) 11

12 2.3 Verwarring met andere rupsen Andere rupssoorten worden vaak aangezien voor de eikenprocessierups. De bastaardsatijnvlinder, de plakker en de spinselmot worden het vaakst verward met de eikenprocessierups. Een opvallend verschil is uiteraard dat de eikenprocessierups, in tegenstelling tot de andere soorten, in processie over de boom wandelt. Verder zijn de soorten te onderscheiden door verschillen in larvestadia, het uiterlijk van de volwassen rups en de boomsoort waar ze op voorkomen. Larve bastaardsatijnvlinder In tegenstelling tot de eikenprocessierups heeft de larve van de bastaardsatijnvlinder twee helderoranje bobbeltjes op het achterlijf. De vlinder legt eitjes, waar in augustus de larven uitkomen. De soort overwintert als rups in leerachtige spinselnesten die door hun aanblik tot onrust bij inwoners kunnen leiden. De rups wordt tot 40 mm lang en verpopt zich in juli tot een satijnwitte vlinder. Deze soort heeft net als de eikenprocessierups brandharen en de gezondheidsrisico s zijn over het algemeen hetzelfde. Foto 5. Larve bastaardsatijnvlinder 12

13 Foto 6. Plakker Anders dan de eikenprocessierups heeft de plakker zes paar rode stippen en drie paar blauwe stippen op het lijf. De plakker leeft voornamelijk op eiken. Het is een harige rups die 75 mm lang wordt. De rupsen zitten vaak op de stam van de boom om te zonnen. De soort overwintert als eitje, net als de eikenprocessierups. De rupsen veroorzaken geen gezondheidsklachten. Plakker Spinselmot De spinselmot maakt grote webachtige spinsels in verschillende soorten bomen en struiken maar niet in de eik. De spinselmot kan hele struiken kaalvreten en kapselt deze in met een wit, zijdeachtig spinsel. Spinselmotten hebben echter geen haren en veroorzaken geen gezondheidsklachten. Foto 7. Spinselmot 13

14 hoofdstuk 3 Gezondheidsaspecten Bij contact van de brandharen met de huid en slijmvliezen komt uit de brandharen een lichaamsvreemd eiwit vrij. Dit eiwit activeert een aantal enzymen. De meeste mensen krijgen hierdoor een (pseudo)allergische reactie. 3.1 Voorkomen van ongemak Het beste is uiteraard om ongemak te voorkomen. Adviseer mensen om in een gebied waar eikenprocessierupsen aanwezig zijn: armen en benen zoveel mogelijk te bedekken; banken of picknickplaats te controleren op aanwezigheid van eikenprocessierupsen; niet te verblijven binnen vijf meter van eikenprocessierupsen; kinderen te waarschuwen voor de gevaren van de rups. 3.2 Gezondheidsrisico s bij mensen Reacties De brandharen van de eikenprocessierups hebben weerhaakjes en dringen makkelijk in huid, luchtwegen en ogen. De reacties op aanraking verschillen van persoon tot persoon. Bij de meeste mensen lijkt de reactie allergisch, terwijl dat niet zo is. Naarmate mensen meer in contact zijn geweest met brandharen, worden de reacties heviger. Irritatie Huidirritaties treden over het algemeen binnen acht uur op. Deze gaan gepaard met hevige jeuk, rode uitslag en pijn. Deze reacties kunnen tot twee weken aanhouden. Als er brandharen in de ogen komen treden reacties vaak binnen enkele uren op. De ogen worden pijnlijke en zwellen rood op wat gepaard gaat met jeuk. Als brandharen worden ingeademd leidt dat tot irritaties in mond en keel en zelfs tot slikklachten. Ook kunnen slijmvliezen van keel, neus en luchtwegen ontstekingsreacties vertonen. Allergische reactie Naast bovenstaande klachten kunnen ook algemene klachten ontstaan, zoals koorts, duizeligheid en braken. Deze klachten wijzen op een allergische reactie. Meer informatie Voor een gedetailleerde beschrijving van het effect van brandharen op de gezondheid verwijzen wij u naar het rapport van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) /2008 GGD-richtlijn medische milieukunde. De eikenprocessierups en gezondheid. Dit rapport is te downloaden via de volgende link: 14

15 Tabel 1. Klachten; jaarrond Ook zonder direct contact met de rupsen kunnen mensen klachten krijgen. De brandharen worden namelijk ook door de wind verspreid. Daarom komen gezondheidsklachten door brandharen het gehele jaar voor. Tabel 1 geeft een overzicht van de verschillende levensstadia van de eikenprocessievlinder en de mate waarin mensen er overlast van ondervinden. Ontwikkelingsstadia en perioden van overlast voor publiek jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Ei-stadium Rups L1 t/m L3 Rups L4 t/m L6 Pop-stadium Vlinder Overlast Geel: Blauw: Rood: Beperkte blootstelling en ongemak als gevolg van de aanwezigheid van brandharen in oude nesten. Blootstelling en ongemak Veel blootstelling en ongemak Risicogroepen Een selecte groep mensen behoort tot een risicogroep. Deze groep heeft een grotere kans op blootstelling of een snellere reactie op de brandharen. De overlastperiode voor mensen uit de risicogroep is daarnaast meestal langer dan die van mensen buiten de risicogroep. Personen die tot de risicogroep behoren zijn: mensen die in de openbare ruimte nabij of in eikenbomen werken (bestrijders, boomverzorgers, groenverzorgers); mensen die verblijven of zich verplaatsen in een omgeving waar veel eikenbomen staan (recreanten, kinderen). Mensen die heftiger en sneller reageren op contact met brandharen behoren ook tot een risicogroep. Dit zijn: mensen die eerder in aanraking zijn geweest met brandharen; mensen die allergisch zijn voor brandharen. 15

16 Tabel 2. Ei-stadium Rups L1 t/m L3 Rups L4 t/m L6 Pop-stadium Vlinder Overlast Ontwikkelingsstadia en perioden van overlast voor beroepssector jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Geel: Blauw: Rood: Beperkte blootstelling en ongemak als gevolg van de aanwezigheid van brandharen in oude nesten Blootstelling en ongemak Veel blootstelling en ongemak Meer informatie Op de website van het ministerie van LNV ( en het RIVM ( vindt u in de eikenprocessierups toolkit meer informatie hierover. 3.3 Gezondheidsrisico s bij dieren Dieren kunnen ook hinder ondervinden van de brandharen. Vooral honden, paarden en katten kunnen klachten krijgen. Dieren hebben vooral irritaties aan lippen en slijmvliezen in mond en keel. Wanneer dieren veel haren in de mond krijgen, kan ernstig letsel aan tong, lippen en mond ontstaan. Algemene symptomen zijn irritatie van de slokdarm, diarree en koorts. Deze symptomen verdwijnen bij dieren niet zo snel als bij mensen. Risicogroep De kans op contact met brandharen is bij runderen en paarden het grootst als ze in de directe nabijheid van besmette eikenbomen grazen of eten van maaisel of hooi waar brandharen in zitten. Honden hebben kans op ernstige besmetting als ze snuffelen in bermen waarin nesten van eikenprocessierupsen zijn gevallen. Mocht uw (huis)dier vermoedelijk last hebben van eikenprocessierupsen, raadpleeg dan een dierenarts. 16

17 4 Beheersing hoofdstuk overlast Vanwege de grote verspreiding van de eikenprocessierups is het niet mogelijk om deze volledig uit te roeien. Wel kan de overlast beperkt worden. Een plan van aanpak voor de beheersing voor het overlastseizoen geeft een overzicht van de acties die uitgevoerd moeten worden. Een plan van aanpak kent de volgende onderdelen: risico-inventarisatie; risicoanalyse; bestrijdingsmethoden; registratie en monitoring. 4.1 Risicoinventarisatie Het plan van aanpak begint met een risico-inventarisatie. Om te bepalen of er in het beheergebied overlast van rupsen is, is betrouwbare informatie nodig. De onderstaande gegevens zijn van belang voor het plan van aanpak: aanwezigheid van rupsen; aanwezigheid van eikenbomen; locaties met hoge gebruiksdruk; ecologische risicogebieden Aanwezigheid van rupsen Of er in een gebied eikenprocessierupsen voorkomen, is te achterhalen door: de registratie van de plaagdruk van voorgaande jaren te analyseren; de analyse van huidige plaagdruk; feromoonvallen uit te zetten; te informeren bij beheerders van omliggende locaties; meldingen van inwoners te registreren; eipakketten te tellen. Registratie plaagdruk voorgaande jaren De meest betrouwbare bron van informatie is de registratie van de plaagdruk van voorgaande seizoenen. Als er een goed meldings- en registratiesysteem voorhanden is, dan is dat de beste input voor het opstellen van een risicoanalyse. Bij de registratie van plaagdruk onderscheiden we drie categorieën: hoog: meer dan vijf nesten per tien bomen; matig: een tot vijf nesten per tien bomen; laag: minder dan één nest per tien bomen. 17

18 Analyse van huidige plaagdruk Lopende het seizoen kan een goede indruk worden verkregen van de plaagdruk. Nesten worden vanaf het 3e en 4e larvale stadium zichtbaar met het blote oog. Het is verstandig om deze gegevens te bewaren in een digitaal registratiesysteem. Feromoonvallen uitzetten Deze vallen bevatten een lokstof van de vrouwtjesvlinder waardoor mannelijke vlinders naar deze vallen komen. Door het aantal vlinders in de vallen te tellen, kan een inschatting gemaakt worden van het aantal afgezette eipakketten. Om betrouwbare gegevens te krijgen, moeten de vallen frequent gecontroleerd worden. De lokstof moet één tot enkele keren per seizoen worden vervangen. Informeren bij beheerders van omliggende locaties Als er geen informatie voorhanden is over de aanwezigheid van de eikenprocessierups in het betreffende beheergebied, raadpleeg dan de beheerders die grenzen aan het betreffende beheergebied. Komen er in een buurgemeente eikenprocessierupsen voor? Dan is de kans groot dat ze ook in naastgelegen gebieden voorkomen. Meldingen van inwoners Bij veel gemeenten worden locaties van eikenprocessierupsen door inwoners doorgegeven. Registratie van meldingen vormt een bron van informatie. Overigens moeten deze meldingen wel door een deskundig persoon gecontroleerd worden. Regelmatig worden bijvoorbeeld spinselmotten aangezien voor eikenprocessierupsen. Eipakketten tellen Om in te schatten hoeveel rupsnesten er in het komend seizoen te verwachten zijn, kunnen de eipakketten van de vlinders geteld worden. Bij halfwas eikenbomen worden uit de bovenste kroonhelft scheuten geknipt en gecontroleerd op eipakketten. Dit is een arbeidsintensieve klus. Omdat eipakketten erg klein (1 x 4 cm) en onopvallend zijn, is bovendien de kans groot dat ze over het hoofd worden gezien. Foto 8 toont een eipakket. Daarom kunnen op basis van deze tellingen geen sluitende uitspraken worden gedaan en adviseren wij deze methode niet te gebruiken. Foto 8. Eipakket 18

19 4.1.2 Eikenbomen Eikenprocessierupsen leven van het blad van eikenbomen. Daarbij hebben ze een grote voorkeur voor inlandse halfwasbomen met zon op de stam. Op locaties waar geen of nagenoeg geen eiken staan, is het risico op gezondheidsklachten kleiner en overzichtelijker Gebruiksdruk Hoge gebruiksdruk Dit zijn locaties waar veel mensen verblijven en binnen vijf meter van de boomkroon: verblijven mensen; is een speelplek; staan (huis)dieren; passeren veel voetgangers of fietsers. Voorbeelden van locaties met een hoge gebruiksdruk zijn winkelcentra, schoolpleinen, sportvelden of (drukke) fiets- en wandelroutes. Een veelgebruikte bushalte of zitbank heeft eveneens een hoge gebruiksdruk. Ook de locatie voor een manege of hondenvereniging heeft een hoge gebruiksdruk. Lage gebruiksdruk De kenmerken hiervan zijn dat er: geen personen zich bewegen binnen vijf meter van een boomkroon; geen concentraties van dieren zijn binnen vijf meter van boomkronen; geen langdurig verblijf van personen is en/of een doorlopende betreding. Matige gebruiksdruk Bij alle overige situaties spreken we van matige gebruiksdruk Ecologische risicogebieden Het bestrijden van de eikenprocessierups met biologische of chemische middelen kan strijdig zijn met regelgeving en beleid. De Flora- en faunawet verbiedt beschermde vlindersoorten te bestrijden. Op locaties waar beschermde vlindersoorten voorkomen, mag geen gebruik gemaakt worden van deze middelen. Deze locaties kunt u vinden via de website van de vlinderstichting. Naast de Flora- en faunawet kan ook de Natuurbeschermingswet beperkingen stellen aan uw werkwijze. Voor Natura 2000 gebieden zijn beheerplannen uitgewerkt. Raadpleeg deze tijdens de inventarisatiefase. 4.2 Risicoanalyse en beheerplan Risicoanalyse Niet elke eikenprocessierups hoeft bestreden te worden. Het belangrijkste: bestrijd de rupsen waarvan de meeste last wordt ondervonden. Als bekend is waar in uw beheergebied rupsen voorkomen, eiken staan en de meeste mensen samenkomen, kan een risicoanalyse gemaakt worden. Wanneer deze gegevens in een matrix gecombineerd worden, ontstaat een risicoprofiel van het beheergebied. 19

20 Tabel 3. Gebruiksdruk Plaagdruk Risicoprofiel Met het risicoprofiel kan vervolgens bepaald worden of er beheermaatregelen nodig zijn. En ook binnen welke termijn en met welke reactieve middelen actie ondernomen moet worden. Dit vormt het beheerplan. De bestrijdingslocaties zijn alleen op te stellen aan de hand van een zorgvuldige monitoring en uitvoerige informatie over de plaagdruk. Reactietermijn De hieronder weergegeven reactietermijnen zijn een indicatie. De reactietermijnen zijn alleen van toepassing op de reactieve methoden, zoals plukken of spuiten. Risicoprofiel Laag Matig Hoog (risicoprofiel 3) (risicoprofiel 2) (risicoprofiel 1) Laag Niets doen Reactief Reactief Matig Reactief Reactief Reactief Hoog Preventief (Reactief in bos en natuur) Preventief Reactief Preventief Reactief Rood: Blauw: Geel: Groen: Reactietijd een werkdag Reactietijd drie werkdagen Reactietijd tien werkdagen Niets doen Afbeelding 2. Hoge gebruiksdruk voetgangers en fietsers Risicoprofiel 1 20

21 Afbeelding 3. Matige gebruiksdruk voetgangers en fietsers Risicoprofiel 2 Afbeelding 4. Lage gebruiksdruk of op 5 m afstand uit de kroon Risicoprofiel 3 21

22 4.3 Bestrijdingsmethoden In tabel 4 staan de bestrijdingsmethoden beschreven. De kenmerken van elke methode zijn Tabel 4. Methode hierdoor eenvoudig te vergelijken. Inzetbaarheidsmatrix verschillende bestrijdingsmethoden Spuiten biologisch Zuigen Parasite Hit Zuigen Compactunit Plukken Inzet in boomgroepen en tuinen in lanen bij hoge plaagdruk < 2 m hoogte 2-6 m hoogte 6-10 m hoogte >10 m hoogte tot L4 na L4 Afval Geen Bedrijfsafval Gevaarlijk afval Gevaarlijk afval Rood: Geel: Blauw: Groen: niet inzetbaar slecht inzetbaar matig inzetbaar goed inzetbaar 22

23 Tabel 5. Methode Effectenmatrix verschillende bestrijdingsmethoden Spuiten Zuigen Parasite Hit Zuigen Compactunit Plukken biologisch Gevolgen Negatieve gevolgen voor ecologie (stam) Negatieve gevolgen voor ecologie (kroon) Zorgt voor verspreiding haren Rood: hoog Geel: middelhoog Blauw: laag Groen: zeer laag Bacillus thuringiensis Met een bomennevelspuit wordt een oplossing met de bacterie Bacillus thuringiensis in de boomkroon geblazen. Omdat de rupsen het middel via het blad moeten opeten, moet de boom voor ongeveer 50% in het blad staan om het middel effectief te laten zijn. Effectief Deze preventieve methode kan tot en met uiterlijk het vierde larvale stadium worden ingezet. Afhankelijk van het weer is dat ongeveer tot eind mei. De rupsen hebben dan nog nauwelijks brandharen. Met een bomennevelspuit kan tot circa 30 m hoog in de boom gespoten worden. Als onder de juiste omstandigheden wordt gespoten, gaat circa 80% van de rupsen dood. Nadeel Het nadeel van deze methode is dat het niet discrimineert en alle rupsen in de gespoten bomen doodt, dus ook niet schadelijke of beschermde soorten. Daarnaast bestaat het risico dat brandharen uit nog aanwezige oude nesten worden verspreid door de luchtwerveling. 23

24 4.3.2 Nematoden Dit is een biologische en preventieve behandelmethode. Het aanbrengen van nematoden gebeurt op een vergelijkbare wijze als Bacillus thuringiensis met een bomennevelspuit. Maar het aanbrengen van nematoden vergt meer vakkennis en aangepaste apparatuur dan het verwerken van Bacillus thuringiensis. Nematoden worden bij voorkeur in het donker in de boom gespoten. Nieuw Evenals de Bacillus thuringiensis doden de nematoden alle rupsen die op dat moment in de boom zitten. De inzet van nematoden is nieuw en erg hoopvol. Nog steeds worden proeven gedaan om de methode efficiënter te maken. Op basis van de huidige kennis wordt geschat dat bij een tweevoudige bespuiting het merendeel van de rupspopulatie wordt gedood. Nadeel Ook het bespuiten van de rupsen met nemathoden heeft een nadelig effect op andere rupsen. Maar door het tijdstip van bespuiten worden minder rupsensoorten beïnvloed Parasite Hit Dit is een reactieve behandelmethode. De Parasite Hit combineert een zuigunit met een verbrandingsoven. De rupsen en hun brandharen worden verbrand in een infraroodoven. De vrijkomende as mag als bedrijfsafval worden gestort. Met de Parasite Hit kan tot tien meter hoogte worden gewerkt. Door de omvang van het apparaat is het beperkt inzetbaar. Deze methode werkt het beste in boomrijen en lanen EPR-compactunit Deze industriële zuiger zuigt de rupsen op en vangt ze vervolgens op in een hermetisch afgesloten zak. De zakken met rupsen worden in afvaltonnen verzameld en compleet in een vuilverbrandingsoven verbrand. Met deze methode kunnen rupsen in lanen en op moeilijk bereikbare plaatsen worden bestreden. De compactunit kan ook in een hoogwerker geplaatst worden zodat op hoogte bestreden kan worden Plukken Voor het plukken wordt het nest met een lijm ingespoten. Met een plasticzak die binnenstebuiten is gekeerd, wordt het nest gepakt en in de zak ingesloten. De zak wordt dichtgeknoopt en in speciale afvaltonnen afgevoerd. De afvaltonnen moeten als gevaarlijk afval worden aangeboden bij een vuilverbrandingsoven. Lage nesten kunnen vanaf de grond worden geplukt. De methode is ideaal voor locaties waar andere methoden door hun omvang moeilijk of niet bij kunnen komen. De plukmethode kan tot elke hoogte worden ingezet Klassieke methoden Naast bovenstaande bestrijdingsmethoden zijn ook branden en natzuigen als bestrijdingsmethoden in gebruik. Deze reactieve methoden zijn relatief goedkoop, maar kennen grote bezwaren. Wij adviseren deze methoden daarom niet in te zetten en hebben ze daarom ook niet in het schema op de vorige pagina opgenomen. 24 Nadeel: dat er slechts een zeer beperkt deel van de haren daadwerkelijk wordt verbrand; dat brandharen verspreid worden; dat rupsrestanten met brandharen op de grond blijven liggen;

25 dat extra strenge eisen worden gesteld aan de persoonlijke beschermingsmaatregelen voor de bestrijders; dat bestrijders een grotere kans hebben op gezondheidsklachten door werveling van brandharen; dat brandschade aan bomen kan ontstaan; dat bermbranden kunnen ontstaan. Bij natzuigen worden eikenprocessierupsen in een watertank opgezogen. Dit heeft als nadeel dat: rupsrestanten gestort moeten worden in een inrichting die is aangewezen volgens de Wet Milieubeheer; deze locatie goed afgeschermd moet worden; brandharen tot acht jaar irriterend zijn en dus afgedekt moeten blijven. 4.4 Registratie en monitoring Bij het beheersen van eikenprocessierupsen is het belangrijk de verschillende informatiestromen te combineren in één overzichtelijk systeem. Zo kan informatie worden benut om de feitelijke beheersing zo effectief mogelijk uit te voeren en te communiceren. Hoe dat aangepakt kan worden werken wij hieronder uit. Eén registratiesysteem Binnen een organisatie zijn diverse informatiestromen nodig voor de totale beheersing van de eikenprocessierups, zoals: meldingen van inwoners bij frontoffice gemeente; interne meldingen van frontoffice naar backoffice (inspecteur); registraties van de locaties van de eikenprocessierups door de inspecteur; verzending van de registratie naar de aannemer; aannemen bestrijding van de rups door de aannemer; gereedmelding door de aannemer. Ideaal is daarom een systeem waarin kaarten en data aan elkaar gekoppeld zijn. Digitale procesregistratie heeft meer voordelen, namelijk dat: elke melding zichtbaar is, er gaat geen melding verloren; een medewerker van de frontoffice inzicht heeft in de actuele status van de melding. Dat is handig in communicatie met de burger; de inspecteur en aannemer een duidelijk overzicht hebben van alle openstaande en afgehandelde meldingen; analyses gemaakt kunnen worden van alle ingevoerde informatie; het een efficiënte wijze van registreren is; alle registraties op een kaart zichtbaar zijn. Voorwaarde Een belangrijke voorwaarde bij het gebruik van een registratiesysteem is dat alle gebruikers over het werken ermee goed geïnstrueerd worden. Hiervoor is het noodzakelijk dat er een gebruikersprotocol wordt opgesteld. Dat protocol dient ook als afspraak tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. 25 Systemen Er zijn beheerders die een eigen meldingsysteem hebben om meldingen van eikenprocessierupsen te registreren. Er zijn ook softwaresystemen voor ontwikkeld. Twee systemen die het beheerproces volledig ondersteunen zijn DigiDis ( en Zieplaweb en ( Beide systemen kunnen op basis van licenties gebruikt worden.

26 5 Organisatie Het beheersen van de overlast van eikenprocessierupsen vergt organisatie en dat is maatwerk. Een goede projectorganisatie houdt daar rekening mee. Los van de op de organisatie toegespitste uitwerking, zijn er enkele punten die speciale aandacht verdienen. Deze punten staan in de volgende paragrafen uitgewerkt. hoofdstuk 5.1 Beslissingen Uiteindelijk ligt er onder elke handeling die in de (semi)openbare ruimte wordt uitgevoerd een directe of indirecte beslissing van het bevoegd gezag. Wat moet aan het bestuur of management worden voorgelegd? mate van beheersing wijze van bestrijding kosten en financiering bestrijding op particulier terrein 5.2 Projectorganisatie Bij het beheersen van eikenprocessierupsen is medewerking nodig van anderen, zowel intern als extern. Vaak zijn medewerkers van verschillende afdelingen of diensten betrokken bij het project. Inventariseer vooraf welke werkzaamheden uitgevoerd moeten worden, wie daarbij nodig zijn en of zij beschikbaar zijn. 5.3 Communicatie Communicatie is altijd belangrijk, dat is voor dit project niet anders. Intern moet uitleg zijn over het project. Extern moet de communicatie gericht zijn op gezondheidsaspecten en op wat inwoners van uw organisatie mogen verwachten. Intern Zorg er bij de communicatie voor dat betrokkenen informatie krijgen die op hun taak gericht is. Hierdoor kunnen zij hun taak beter uitvoeren en kunnen ze inwoners beter van dienst zijn. Extern Inwoners die kans hebben om besmet te worden met brandharen van de eikenprocessierups moeten geïnformeerd worden. Het RIVM stelt communicatie-materiaal ter beschikking in de vorm van foto s en folders. Deze kunt u bekijken via de link 26

27 5.4 Opdracht Eikenprocessierupsen kunnen ook bij de bestrijding gezondheidsklachten opleveren. De opdrachtgever stelt eisen aan de aannemer, zodat de bestrijders zo min mogelijk risico lopen. De zaken die van belang zijn bij het formuleren van de opdracht, het selecteren van de aannemer en het verstrekken van de opdracht leest u in onderstaande paragrafen. Opdrachtformulering Een opdracht kan op verschillende wijzen worden geformuleerd: in een bestek, briefvorm of werkomschrijving. Maak de opdracht concreet. Vermijd woorden zoals zo snel mogelijk, zo hoog mogelijk enzovoort. Gebruik normen zoals, binnen drie werkdagen, tot zes meter hoog enzovoort. Selectie uitvoerenden Voor de opdracht kan er bij twee of meer bedrijven prijs worden opgevraagd. Zorg dan dat de bedrijven onder dezelfde voorwaarden inschrijven. Zo weten bedrijven ook dat ze inschrijven met gelijkwaardige concurrenten. Opdrachtverstrekking Zorgvuldig en verantwoord werken brengt kosten met zich mee. Gun niet op laagste prijs, maar op een goede prijs-kwaliteitverhouding. Zodra bekend is welke partij de bestrijding gaat uitvoeren, kan de opdracht worden verstrekt. De partij die de opdracht niet krijgt, wordt per brief geïnformeerd. 5.5 Uitvoering Startbespreking Tijdens de startbespreking nemen de directie, toezichthouder en aannemer de opdracht door. Ze wisselen contactgegevens uit en bespreken de planning. Daarnaast besteden zij aandacht aan belangrijke zaken bij de uitvoering. De directievoerder stelt van het overleg een verslag op. Toezicht Toezicht is uiteraard bedoeld om te controleren of het werk naar behoren wordt uitgevoerd. Daarnaast verhoogt dagelijks toezicht de binding met het werk en met de aannemer. De toezichthouder rapporteert zijn bevindingen aan de directie. 5.6 Evaluatie De uitvoering van de plaagbeheersing is projectmatig georganiseerd. De werkzaamheden komen echter jaarlijks terug. Het is verstandig om het project met alle betrokkenen te evalueren. Verbeterpunten kunnen dan in protocollen en werkafspraken worden verwerkt. 27

28 6 Juridisch hoofdstuk kader Het wel of niet beheersen van overlast door eikenprocessierupsen is voor een boombeheerder geen vrijblijvende keuze. Er is jurisprudentie die voorschrijft dat een beheerder hiervoor verantwoordelijk is. Ook is er ook wetgeving die kaders stelt aan de uitvoering van het beheer. 6.1 Burgerlijk Wetboek In het Burgerlijk Wetboek, boek 6, titel 3 staan artikelen over onrechtmatige daad. Uit deze wet komt ook de zorgplicht voor boombeheerders voort. Op basis van deze wetgeving heeft de rechtbank van Roermond een uitspraak gedaan over het beheersen van overlast van eikenprocessierupsen. Gerechtelijke uitspraak In een vonnis uit 2008 over een geschil tussen een paardenhouder en een gemeente stelt de rechtbank dat: de eigenaar en beheerder van eikenbomen een zorgplicht heeft; onder deze zorgplicht ook het voorkomen en beperken van overlast van eikenprocessierupsen hoort; beheerders en eigenaren hiervoor voorzorgsmaatregelen moeten treffen; beheerders en eigenaren in beginsel zelf bepalen welke voorzorgsmaatregelen ingezet worden; indien er verhoogd gevaar is, gestreefd moet worden naar afdoende preventieve maatregelen ter voorkoming van gevaar; indien beheersen van overlast niet mogelijk is, voldoende effectief voor het gevaar wordt gewaarschuwd. Zorgplicht Een boombeheerder moet volgens deze wet zorgvuldig omgaan met de beheersing van deze overlast. Net als bij de zorgplicht voor bomen kan bij aansprakelijkheidstelling verzocht worden om de registratie en administratie waaruit blijkt dat de beheerder zorgvuldig heeft gehandeld. 6.2 Flora- en faunawet Protocol zorgvuldig handelen De Flora- en faunawet vereist dat bij de bestrijding van de eikenprocessierups zorgvuldig met aanwezige flora en fauna wordt omgesprongen. De wet maakt daarbij verschil in de beschermingsstatus van verschillende soorten. Wanneer de opdrachtgever en aannemer zorgvuldig werken, dan kan het werk uitgevoerd worden. Een protocol voor zorgvuldig handelen tijdens uitvoering van deze werkzaamheden is noodzakelijk. 28

29 Verstoring beschermde soorten De reactieve methoden zijn volledig toegespitst op het wegvangen van eikenprocessierupsen. De kans dat hiermee beschermde soorten worden gedood of anderszins ernstig benadeeld worden is hierbij klein. De kans dat beschermde soorten verontrust worden is echter zeer groot. Ook dan moet dus zorgvuldig worden gehandeld worden binnen de kaders van deze wet. Vlinders Bij preventieve bestrijding door een spuiten van een rupsdodend middel bestaat de kans dat ook beschermde vlindersoorten worden gedood. Om dat te voorkomen moeten beheerders informeren of er binnen het plangebied beschermde vlindersoorten of vlinders van de rode lijst voorkomen. De aanwezigheid van deze beschermde rupsen staat vermeld op kaarten van de Vlinderstichting. Deze kaarten zijn te raadplegen via de website 29

30 7 Planning De periode waarin mensen overlast ondervinden van de rups is over het algemeen beperkt tot de maanden mei t/m juli. In deze periode zijn de bestrijders ook het meest actief. Toch vergt de aanpak van de eikenprocessierups nagenoeg jaarrond aandacht. Hieronder de aandachtspunten gedurende het jaar. hoofdstuk Januari Uitvoeren risicoanalyse Februari Opstellen beheerplanning Opstellen opdracht formulering Maart Communicatie in plaatselijke media April Instructie betrokkenen Mei - juni Uitvoeren preventieve bestrijding Uitvoeren reactieve bestrijding Registratie en administratie Toezicht Juli Einde intensieve bestrijding Monitoring vlinders Augustus Monitoring vlinders September Uitvoeren evaluatie Oktober Uitvoeren analyse van gegevens November - december Bijstellen beleid Uitvoeren risicoanalyse 30 Bekijk de EPR-schijf web-versie windows.exe mac.app

31 8 Literatuur Geraadpleegde literatuur hoofdstuk L. Moraal et al: Gulzige vreters en irriterende brandharen, (Tuin & Landschap [16] 2006) M. van Ass et al: GGD-richtlijn medische milieukunde: de eikenprocessierups en gezondheid, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), 2008 Gemeente Helmond: beleidsplan eikenprocesierups,2010 G. Rutten, H. Kuppen: Eikenprocessierupsregistratiesysteem Digidis protocol versie 1.1, 2009 Kuppen boomverzorging bv: Rapportage eikenprocessierups Risicoanalyse en beheerplan gemeente Amsterdam, 2009 RIVM: Publieksfolder eikenprocessierups, 2009 J.J. Fransen et al, Leidraad beheersing eikenprocessierups, Plantenziektenkundige Dienst, update 2008 H.W.A. Jans, A.E.M. Franssen: Tijdschrift voor diergeneeskunde, deel 133, aflevering 10, 15 mei 2008 Jeroen Reijnen, Beoordeling van het vrijkomen en de verspreiding van brandharen tijdens bestrijding van de eikenprocessierups, 2009 Geraadpleegde websites toolkit eikenprocessierups 31