nnovation for life Meerjaren Speurwerkprogramma F

Transcriptie

1 nnovation for life TNO-rapport TNO 215 R122 Van Mourik Broekmanweg XE Delft Postbus AA Delft T Meerjaren Speurwerkprogramma F Voortgangsrapportage 214 Thema Tuinbouw P53 Vraaggestuurd Programma Glastuinbouw Datum 27 februari 215 Auteur(s) E.G.O.N. Janssen Autorisatie Ir. L.J.J. Kusters Algemeen Directeur Aantal bijlagen 1 Regievoerend departement Ministerie van Economische Zaken Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan. 215 TNO

2 ITNO-rapportlTNO2Ol5 R Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 2 Onderzoekslijnen Innovatieve omhullingsmaterialen Kasklimatisering Systeemintegratie (51DM) 6 3 Resultaten Innovatieve kasomhullingsmaterialen Kasklimatisering Systeemintegratie (SIOM) Continuering 11 4 Samenwerking 13 5 Kennisoverdracht TNO MKB Technologieclusters Publicaties 14 6 Ondertekening 15 Bij lage(n) A Technologie roadmap

3 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R Inleiding Het Vraaggestuurd Programma (VP) glastuinbouw heeft tot doel om de concurrentiepositie van de toeleveranciers binnen de Nederlandse glastuinbouwsector te versterken. Nederland heeft een wereldwijde koppositie op het gebied van high tech glastuinbouw. Hoewel door de crisis de binnenlandse markt terugloopt, neemt de internationale vraag naar high tech kassen sterk toe, gedreven door schaarste van water, stijgende welvaart en voedselveiligheid. De drie zaken waarmee TNO de toeleverende industrie helpt door middel van dit VP zijn: 1) Behoefte aan nieuwe omhullingsmaterialen om de warmtebehoefte van de kas te verminderen zonder in te boeten op lichtinval; 2) Inzicht van effect van moderne klimatiseringsinstallaties op het daadwerkelijke klimaat (luchtbeweging, temperatuur en vochtigheid) in de kas; 3) gebrek aan kennis om kasconcepten te ontwikkelen voor diverse landen op de wereld. Hiervoor is in samenspraak met de bedrijven, brancheverenigingen en Productschap Tuinbouw (PT) in 211 een roadmap opgesteld, waarin de benodigde kennisontwikkelingen zijn bepaald. In 213 is deze roadmap in samenwerking met de AVAG herzien. Hieronder en in de bijlage is deze roadmap weergegeven. 114DM 1 rz.eteo CRODDING DYSTEMS /\ -- euidgettua4t2i nintegreerdesystemen ontwikkelen en buitenland wnme 22 1 eehne 1 w.ww I 1 I [ I:=,. 1.. Het is de ambitie om de concurrentiepositie van de sector eind 214 verbeterd te hebben door de nieuwe kasomhullingsmaterialen, de nieuwe slimme combinaties van kascomponenten en model based regelingen in de kas. Daarnaast is er de ambitie om afzet en marktaandeel van de toeleveranciers in de buitenlandse

4 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R markten te vergroten door het gezamenlijk kunnen aanbieden van nieuwe kasconcepten die zijn geoptimaliseerd op lokale klimaat- en cultuurcondities.

5 1 TNO-rapport 1 TNO 215 RI Onderzoekslijnen TNO heeft de kennisontwikkeling gesplitst in drie lijnen 1) Innovatieve omhullingsmaterialen 2) Kasklimatisering 3) Systeemintegratie (SIOM) 2.1 Innovatieve omhullingsmaterialen De schil van de kas bepaalt in hoge mate energiegebruik, watergebruik en productie. Hierbij zijn de eisen aan de schil tegengesteld, bijvoorbeeld hoge lichttransmissie, variabele transmissie van warmtestraling en variabele isolatiewaarde (U-waarde). Kijkend naar de grote internationale groeigebieden voor glastuinbouw dan zijn de eisen aan de kasomhulling weer per situatie verschillend. In de visie van TNO is het, om de gewenste gewasproductie efficiëntie te bereiken, noodzakelijk om over te schakelen op adaptieve (1w cost) omhullingsmaterialen. TNO levert hieraan een bijdrage met de ontwikkeling van kennis op verschillende deelsporen: a) Adaptieve kasdekken, waarbij door vloeistoffen en additieven de eigenschappen kunnen wijzigen. b) Innovatie materialen voor schermdoeken, waarbij door middel van coatings, nanotechnieken en productietechnieken gewerkt wordt aan compacte duurzame materialen met hoge isolerende eigenschappen. c) Microstructuren op glas of folie om de eigenschappen van het omhullingsmateriaal te verbeteren (transmissie-eigenschappen gedurende de dag, minder hechting van vervuiling, diffuserend gedrag). 2.2 Kasklimatisering Doordat kassen steeds groter worden (afmetingen, meerlagen) schieten bestaande klimatiseringstechnieken tekort om het gewenste stabiele teeltklimaat te realiseren. In onderzoek is er veel aandacht besteed aan 3D klimaat in kassen door CFD (Computational Fluid Dynamics) studies. Deze studies zijn dermate complex dat ze ongeschikt zijn om te gebruiken bij het ontwerp van kassen of klimaatregeling. De laatste jaren is hierdoor een kloof ontstaan tussen de praktijksituatie en de onderzoekswereld. TNO richt zich op de volgende deelsporen om deze kloof te dichten: a) Kennis opbouwen rondom drukverdelingen en vormfactoren op en in kassen. Hiermee wordt beoogd zowel op veiligheidsgebied (maximale wind belasting op (grote) kasdekken, buitenschermen en dergelijke) als op kasklimaat, luchtuitwisseling door met luchtramen en het effect van mechanische ventilatie innovatiesprongen te kunnen maken. Dit wordt gedaan door metingen van drukverdeling en luchtsnelheid in kassen. b) Ontwikkeling van een fysisch multizone klimaatmodel en een regelmodel. Doel van dit model is tweeledig. Enerzijds kunnen snel effecten van en synergie tussen diverse kascomponenten op het klimaat worden bepaald (schermdoeken, ontvochtigers, koeling, luchtbehandeling etc.) Hiertoe wordt een fysisch Multi-zonemodel opgezet dat wordt gevoed met de kennis opgebouwd onder a) en de CFD berekeningen. Vervolgens wordt het model ingepast in de regelstrategie van de kascomponenten, waarbij kennis wordt ontwikkeld om de regeling zelfierend te maken. Tenslotte

6 1 TNO-rapport TNO 215 RI wordt er een terugkoppeling gerealiseerd tussen het regelmodel en het kasontwerpmodel. 2.3 Systeemintegratie (SIOM) Gezien de toenemende vraag naar specifieke kasconcepten voor lokale klimaatcondities is er behoefte aan een snelle manier om diverse mogelijke kasconcepten met elkaar te vergelijken en te zoeken naar een optimum. Momenteel zijn hiervoor uitvoerige onderzoeken nodig, wat ongeschikt is voor de praktijk van de Nederlandse toeleveranciers in het buitenland. TNO wil dit ondervangen door kennis te ontwikkelen om bestaande kasmodellen voor constructie, klimaat, energie en licht aan elkaar te koppelen en nieuwe algoritmen te ontwikkelen om de rekensnelheid te verkorten van enkele weken naar enkele minuten. Op deze manier worden de Nederlandse toeleveranciers in staat gesteld om snel optimalisatiestudies te kunnen uitvoeren aan de hand van een beslissing ondersteunend systeem waarmee op verschillende abstractieniveaus simulaties kunnen worden gemaakt. De te ontwikkelen kennis betreft 1) Het ontwikkelen van een universeel platform waaraan verschillende deelmodellen gekoppeld kunnen worden (212). 2) Het optimaliseren van het ontwerpproces om sneller en met minder faalkosten nieuwe kasconcepten te kunnen ontwikkelen (213). 3) Online validatie van de modellen aan de hand van het aanpassen van de modellen op basis van praktijkdata in gerealiseerde kassen. (213). 4) Ontwikkelen van nieuwe kasconcepten voor specifieke landen met de opgebouwde kennis uit 1-3 (214).

7 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R122 7/14 Exportbevordering van kassentechnologie Tuinbouw toeleveranciers zijn voor 8% van de omzet aangewezen op export en hebben behoefte aan kennis waarmee zij een investeerder kunnen overtuigen om te kiezen voor een bepaalde technologie. In andere landen is er vanwege afwijkend klimaat, andere cultuur etc. behoefte aan een combinatie van technologieën. TNO speelt hierop in door: Het bundelen van ontwerpmodellen in een beslissingsondersteunend systeem en dit toegankelijk te maken voor de tuinbouw toeleveranciers. De realisatie van een Systeem Integratie en Optimalisatie Model (SIOM), waarmee toeleveranciers in staat zijn om op basis van de lokale klimaatgegevens verschillende kasconcepten naast elkaar te zetten en de voor- en nadelen inzichteljk te maken. SIOM is in 214 getest in Zuid Afrika en in het HTG 22 project. In 215 komt de eerste module beschikbaar voor bedrijven. Dit alles helpt de Nederlandse toeleveranciers bij het realiseren van hun ambitie om in 22 de toonaangevende leverancier te worden van integrated growing systems in de wereld.

8 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R Resultaten Innovatieve kasomhullingsmaterialen In 213 heeft TNO een innovatieve methode gevonden om een nanocoating aan te brengen op tuindersglas die aanhechting van vervuiling voorkomt (easyclean coating). Aangetoond is dat de coating geen noemenswaardige effecten heeft op de lichtdoorlaat van het glas. Er is een aanbrengmethode ontwikkeld die op locatie kan worden ingezet en die zorgt voor een duurzame binding van de nanocoating op het glas, zodat de levensduur wordt verlengd. Ook is het gedrag van afdruppelen/ afvloeien van condens bekeken. In 214 is een praktijkproef uitgevoerd met de coating in het Fieldlab Glastuinbouw van TNO. Op basis van de resultaten is de technologie aangeboden in het Technologie Zoekt Ondernemer programma van TNO. Op 3 september is de techniek gepresenteerd bij t Spant in Bussum. In januari 215 is een ondernemer geselecteerd die deze techniek gaat valoriseren. 3.2 Kasklimatisering In 214 lag de focus op het onderwerp ontwikkelen van een fysisch multizone klimaatmodel. Het andere onderwerp drukverdelingen vormfactoren op kassen is geparkeerd en hiervoor is met stichting Hortivation een apart project opgezet dat in 215 gaat starten. Met betrekking tot het fysische multizone model zijn de volgende resultaten behaald: Modeluitbreidingen en -verbeteringen Het model is uitgebreid met een vereenvoudigd stralingsmodel. Door een student is als afstudeerproject een verkenning gedaan naar de integratie van een empirisch ventilatiemodel. Dit heeft vooral een methode opgeleverd. Het implementeren van de methode moet nog gebeuren. Een andere student heeft een verkenning gedaan naar het toepassen van de Lattice Boltzmann Methode, vooral vanwege de betere paralleliseerbaarheid hiervan. Dit lijkt mogelijk, maar vooralsnog zal dit voor KKM niet worden toegepast, vanwege de beperkte beschikbaarheid van gevalideerde software hiervoor. Wel is op dit punt een patent aangevraagd. Local time stepping is geïntroduceerd om de rekensnelheid te verhogen. Door middel van een 1MB hub is KKM(OpenFoam) gekoppeld met een regelaar in Matlab. Hiermee is met succes een eenvoudige klimaatregeling gesimuleerd Definiëren parametersets Binnen het HTG2O2O project is een casus met twee ventilatoren (één onder het scherm en één in het scherm) toegepast. De ventilatoren zijn in sterk vereenvoudigde vorm (gevat in enkele parameters) opgenomen in het model.

9 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R Ontwikkelen validatiemethode Er is een notitie geschreven over de manier waarop KKM gevalideerd moet worden. Binnen het HTG22 project is een eerste validatie uitgevoerd. Hiervoor zijn metingen gedaan met een 3D sensornetwerk (temperatuur en vocht). Binnen het AMSN modellen (buiten bestek van deze KIP) is een methode ontwikkeld waarmee met behulp van meetdata de rekentijd van KKM sterk versneld kan worden, daarvoor loopt een patentaanvraag. Dit vergt echter ingrepen diep in de kern van het model en de servers daar achter. Dit zal verkend worden in 215, eerst moet het model beter gevalideerd worden. Energiebesparing in de glastuinbouw De Nederlandse tuinbouw is een grootgebruiker van energie, maar heeft als sector de ambitie om op termijn onafhankelijk te worden van fossiele energie. Om dit te verwezenlijken heeft TNO de afgelopen jaren meegeholpen aan een omvangrijk programma, dat inzet op technische innovaties op dit gebied ( Kas als energiebron ). Enkele resultaten uit dit programma zijn: Een multizone klimaatmodel dat door TNO is ontwikkeld, helpt de toeleveranciers om hun energiebesparende technieken beter te laten presteren. Het multizone klimaatmodel is succesvol toegepast in het luchtslangen ventilatiesysteem van Maurice Kassenbouw. De ongelijkmatige kastemperaturen die het systeem oorspronkelijk veroorzaakte, kon met het klimaatmodel en door temperaturen op meerdere plaatsen in de kas te meten, de ongeljkmatigheid in het klimaat opgeheven worden door slim aan/uit schakelen van de slangverwarming. Bovenstaande ervaringen zijn aanleiding geweest om een vijftal kennisoverdrachtprojecten op te zetten met in totaal 28 ondernemers waarbij hetzelfde traject doorlopen is als bij Maurice Kassenbouw. Eind 214 zijn de belangrijkste bevindingen samen met de branchevereniging AVAG vastgelegd in het ISSO handboek kasverwarming, zodat niet alleen de 28 bedrijven maar de gehele sector kan profiteren van de best practices om energie te besparen. Een reeks mooie voorbeelden die laten zien hoe een initieel onderzoeksprogramma voor energiebesparing uiteindelijk ten goede komt aan de hele sector. Slangverwarming toegepast in de Venlow Energy kas (bron: WUR Glastuinbouw)

10 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R122 1/ Installatieconcepten ontwikkelen/testen Een kruiswarmtewisselaar in combinatie met een druppelwarmtewisselaar is getest voor energiezuinig ontvochtigen van kaslucht met behoud van temperatuur. Er wordt gezocht naar partners om dit verder uit te werken Toepasbaarheid van de Kaskilmatisering kennis Langzaam wordt een kennisbasis opgebouwd met specifieke aspecten die in een kas van belang zijn. Naar verwachting kan deze ook gekoppeld worden aan sensordata die steeds beter beschikbaar wordt (in HTG2O2O bijvoorbeeld, maat ook in andere kassen). Juist die lange adem zal TNO een positie verschaffen. Er zijn immers al vele studies geweest waarbij CFD wordt toegepast in kassen, maat na de studie begint de volgende weer bij nul. KKM kan nog niet direct worden verkocht aan bedrijven. Hiervoor is meer validatie nodig en bediening via een gebruiksvriendelijke en robuuste interface. Wel kan KKM worden ingezet in vervolgprojecten waarbij met behulp van KKM monitoring en ontwerpproblemen worden opgepakt. De resultaten zijn beschermd in een code. Binnen een vijftal Technologieclusters wordt de kennis met betrekking tot monitoring en analyse van sensordata toegepast, zie ook hoofdstuk Samenwerking Binnen TNO wordt nauw samengewerkt met het project Incontrol in het Enabling Technology Programme (ETP) Adaptive Multi Sensor Networks (AMSN). Daar ligt de nadruk op model gebaseerd regelen. Het Kas Klimaat Model vormt hiervoor belangrijke input. Vanuit het ETP wordt vooral kennis in het project gebracht op het gebied van state estimation en monitoring. Buiten TNO wordt samengewerkt met de Hochshule Niederrhein (HNR). Deze werken met ANSYS Fluent met maximale rekenkracht aan een casus binnen het HTG2O2O project, die ook in KKM uitgewerkt zal worden. Met de HNR worden resultaten (niet het model) gedeeld om van elkaar te leren en wederzijds de modellen te verbeteren. Het doel en de aanpak van de Hochschule is compleet anders en daarom vullen beide projecten elkaar goed aan. Wel valt op dat de (HNR) vooralsnog vast loopt op de rekenkracht door de gekozen mate van detail en het vermijden van empirica, waarop TNO juist inzet. 3.3 Systeemintegratie (SIOM) Binnen de lijn systeemintegratie zijn in 214 de volgende resultaten gerealiseerd: Governance De klankbordgroep is gecontinueerd maar halverwege 214 heeft de stichting STOREKA de wens uitgesproken om zichzelf te vernieuwen. De stichting wil veel meer een richtinggevend orgaan zijn voor al het technologisch onderzoek voor de glastuinbouw branche. Dit traject is nog niet afgerond. Wel is STOREKA inmiddels penvoerder voor een drietal PPS projecten die bij de TKI tuinbouw zijn ingediend voor 215. In 215 zullen hiervoor samenwerkingsovereenkomsten worden opgesteld.

11 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R Ontwerpproces en gebruikers. In het kader van SMASH is een demonstrator ontwikkeld met beperkte functionaliteit om het ontwerpproces te toetsen en de behoefte aan beslissingsondersteunende informatie te inventariseren. Omdat de Algerijnse partij zich uit SMASH heeft teruggetrokken is dit verschoven naar het gedeelte Zuid Afrika binnen SMASH. Dit dient als input voor een demonstrator met uitgebreide functionaliteit. Hetzelfde geldt voor het HTG2O2O project, waarbij de behoefte aan beslissingsondersteunende informatie bij SMASH vooral de business case betreft en voor HTG2O2O vooral technische informatie met betrekking tot gerealiseerd klimaat en energieverbruik. Dit sluit zeer goed aan bij de gekozen framework opzet voor SIOM waarbij verschillende modellen kunnen worden gekoppeld en de modellen zelf output genereren. Aan 51DM is een database toegevoegd. Hiertoe is een functioneel ontwerp gemaakt van de achterliggende data. SIOM wordt gebruikt om cases door te rekenen, gekoppeld aan een locatie. Binnen een case worden meerdere varianten vergeleken. De gebruiker kiest een bepaald profiel dat dwars ligt over de case. De database bevat zowel de parametersets van (bijvoorbeeld) technische installaties en de relaties daartussen als informatie met betrekking tot het profiel van de berekening (bijvoorbeeld technisch of financieel). De mogelijkheid om varianten te vergelijken is nog niet operationeel. Een wizard interface is nog niet geïntroduceerd omdat het opzetten van een goede database belangrijker werd geacht Validatiemethodiek. In 214 is een mogelijkheid gerealiseerd om meetdata mee te laten draaien. Dat wil zeggen dat de berekeningen van het gerealiseerde klimaat worden gedraaid met meetdata als in put. Deze meetdata wordt verzameld met een aantal sets van agrisensys sensornetwerken. Op deze manier wordt vooral de invloed van ventilatie door de Iuchtramen in combinatie met een al of niet aanwezig ventilatiesysteem op het gerealiseerde kasklimaat gevalideerd. Een eerste poging is gedaan om uit deze data met behulp van een big data aanpak relaties te leggen tussen de configuratie van de kas en het gerealiseerde klimaat. Dit wordt als beloftevol beschouwd en is daarom opgenomen in de plannen voor 215 om dat het de behoefte aan nauwkeurige fysische modellen verkleind en onvolkomenheden in de berekeningen zou kunnen opvangen. Het is nog niet gelukt om een betrouwbaarheidsvoorspeller te introduceren. Hiervoor zal een uitgebreidere validatie gedaan moeten worden. 3.4 Continuering In 214 is een strategisch overleg opgestart met de stichting STOREKA. Doel was om te verkennen op welke wijze TNO en STOREKA samen kunnen optrekken om de innovatie, de kwaliteit en de internationalisering onder de toeleveranciers te bevorderen. Dit heeft geleid tot een nieuwe koepel PPS Tuinbouwtechnologie, die is ingediend bij de TKI Tuinbouw en waaronder drie PPS en zijn gehangen die voortborduren op dit VP Glastuinbouw. Stichting STOREKA gaat de naam wijzigen in Hortivation en heeft als nieuwe ambitie om samen met TNO ervoor te zorgen dat het Nederlandse toeleverende cluster wereldspeler blijft op het leveren en onderhouden van integrated growing systems. Hiertoe is een nieuw VP Glastuinbouw opgezet en wordt er nu structureel overlegd over de

12 1 TNO-rapport 1 TNO 215 RI onderzoeksagenda en financiering hiervan door het cluster van bedrijven. Eind 214 zijn deze PPS en voorzien van een positief advies door de TKI Tuinbouw. Het onderwerp kasklimatisering ligt buiten de scope van de oude STOREKA stichting (deze richtte zich op kassenbouwbedrijven en niet op verwarmings bedrijven). Om een goede start te kunnen maken in 215 met de nieuwe Hortivation stichting op het gebied kasklimatisering is in 214 een omvangrijk kennisoverdrachtprogramma gestart waarbij 28 bedrijven deelnemen aan kennisoverdrachtprojecten op het gebied van homogeen kasklimaat en energiebesparing.

13 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R Samenwerking In 214 is de samenwerking met Wageningen UR (WUR) Glastuinbouw verder versterkt. In eerste instantie is dit gebeurd in het lopende project HTG 22 (Interreg), waarbij TNO samen met WUR en 14 Nederlands / Duitse partners gaan samenwerken op het gebied van systeemintegratie. Daarnaast is in 214 gezamenlijk gewerkt aan het project SMASH waarin WUR, Bopinc, GHI en TNO samenwerken aan het ontwikkelen van kasconcepten voor ontwikkelingslanden. SMASH sluit aan op de onderzoeks!jn SIOM. Naast de samenwerking in projecten is er in 214 ook overlegd met WUR over op welke wijze gezamenlijk opgetrokken kan worden bij het ontwikkelen en verspreiden van rekenmodellen aan tuinbouw toeleveranciers. Hierbij is de natuurlijke rol van WUR om enerzijds studies te doen ten behoeve van kasconcepten in specifieke landen/klimaatzones en anderzijds het aanleveren van specifieke rekenmodellen voor gewassen en kasklimaat. De rol van TNO is het combineren van de modellen en data tot een bruikbaar systeem dat aansluit op de behoeften van de toeleveranciers. Tot slot is er in 214 een verkenning uitgevoerd op welke fronten WUR en TNO zouden kunnen samenwerken, Naast het onderwerp rekenmodellen kwamen hierbij ook de onderwerpen waterbehandeling, CO2 en microbiologie naar voren. TNO werkt op het gebied van rekenmodellen intensief samen met Stichting STOREKA. Deze samenwerking is in 214 geïntensiveerd en verbreed en heeft geleid tot de naamswijziging van STOREKA tot Hortivation. (zie verder paragraaf 3.4).

14 1 TNO-rapport 1 TNO 215 RI 22 14/14 5 Kennisoverdracht 5.1 TNO MKB Technologieclusters Voor de kennisoverdracht beschikt TNO over een specifiek instrument: het TNO MKB technologiecluster. Deze clusters kunnen zowel ingezet worden om kennis opgedaan in dit VP over te dragen, als om kennis elders binnen TNO over te dragen. In een TO gaan vijf MKB bedrijven met de TNO kennis aan de slag om te bekijken hoe zij deze kunnen inzetten in hun bedrijfsproces. Na afloop van ieder cluster volgt een presentatie voor een brede groep ondernemers. In 214 zijn de volgende technologieclusters ingezet: 1. Homogeen kasklimaat. Aan de bedrijven is kennis overgedragen hoe ze de homogeniteit kunnen bepalen, waardoor inhomogeniteiten kunnen ontstaan, en wat dit kan betekenen voor het energiegebruik 2. Optimaal ventileren. Aan de bedrijven is kennis overgedragen wat de effecten zijn van horizontale en verticale ventilatiemethoden en hoe deze het best kunnen worden ingezet 3. Efficiënt Ontvochtigen. Kennis is overgedragen over mogelijke ontvochtigingsprincipes met druppelsystemen, zouten, ventilatie en er zijn gezamenlijk richtlijnen opgesteld hoe deze technieken in te zetten. 4. Schermen. Kennis is overgedragen over op welke manieren de isolatiegraad van schermdoeken verbeterd kan worden en waar je op moet letten om geen grote klimaatverschillen in de kas te krijgen 5. Lage temperatuurverwarming. Er is aandacht besteed methoden om lage temperatuurverwarming toe te passen in de kas en welke effecten dit heeft op klimaatverschillen. Cluster 3, 4 en 5 lopen door in Publicaties Het VP glastuinbouw deelprogramma heeft resultaten opgeleverd in de vorm van onder andere rapporten, publicaties, presentaties en interviews. Hieronder staat een overzicht van de publicaties: Validatieplan KKM, Ivo Kalkman, 4juni214, Notitie Presentatie Greentech 214 HighTech Greenhouse 22 System Integration, design tools for greenhouses, 12juni 214 Presentatie Inloopmiddag HTG Fresh Valley, 18september214 Presentatie Energy efficiënt cooling and dehumification (gepresenteerd op het IHC 214 in Brisbane, definitieve paper volgt) Presentatie Method for extend scope of design models by adding validation data (gepresenteerd op het IHC 214 in Brisbane, definitieve paper volgt) 1 workshops(organisatie/bijdragen)

15 In -Groternagmer* In Rat buitenland - Meer tacinrubgreiswenus Succeswlla,wtaneerbk brd. kiten Succ.uwlsranwe*irg int.m.tbna,i - ndedouwrgfecw, addltlonelelnoanregan (QreenportHelan4 Grr Farmlng,.tt.) Sucteswlleu,Aire tuu,enavag-ladan -Thuiwktabrbanis Enport: mlnkrwouat Irtagral. cenceptan (ben, miglrrtdr) - Stimubatat unragafureb. keudan t.dwrenekkaang Ed. ] Verbatandeontwanpan/ Integrale concepran (Tur,*ayen deelconcaptan) - - Elijvendendanedreldand product-en procanlatafltalt -Van AtotZleveran kennisantidat - Centinuefundwantale kennieertwktalntg cennliennnrkalbrge.gia. bouwen en boan in het btt > -1 CD ( CD 1 -t: z fl1 c w mm D -I z w ) 1 > AVAG TNO ROADMAP INTEGRATED GROWING SYSTEMS Z HUIDIGE SITUATIE 213 fl1 Oue,lteld/ nwu,nn hnod. trando en -5nOn nrwnoe wwns oukkeangan -Vuo.grw3 W -deal nuoe.osup -uwun 1nen4 o m u.o,.r& nosrss,npb.d fl1 -tnwrdr.unuuew. - ;,d.,en wtw osnost c nj - Lapn ruw r.osntn Ir -Oost. fr-rco.os,s..suos INO Toenemendewbanee Opt,walanOeoplxangwan/kootan Uitdaging: Gezamenlijk geïntegreerde systemen ontwikkelen en afstemmen op lokale situaties in binnen- en buitenland AMBE 22 SchaaroevarwatatI Ontwrhkalwpn niur en.tgce/mzwlelan Opkomende lerdan tea art) Klimeervandirg Teenamatcackbrgardtcbrg(eekuocewa) Trendsen Nanotedwolegre werdrarwor [ J Hol druworra - 22 IsNedenland een Hit andstap wereldwijd gerespecteerd leverancier van hitegrated Troprnch RILnait Gmwing Systems j j DroegMiwaat (componenten en servke) VJj Zea-uumut [ J CandAlimaat Peelklrmaat est:1do9 markten Marktwaag buitenland - enoemarde bosustan*o nag uw,trsuuueunpen, anu-a. nuao,ndeirtn prewod -tnrteeuco wdet)rd/dtenh) -Purente n lbougrrtsen Ed en CLI -Vwg uwosnwovosu r -OndrdnLtrkd alk n,det os, legtrl b,uote Wndurunpn,pnwun -uiuii,n, bankan,l. buitanlanla -Lannwan,; fo. d. na,e k,an) en, Iwub, L,hn bo. - Mw ounen nanenden - Ceen-dE.an. but e - up f...anupwnw.tuj - wu,,-.n-.a (ua Cou n en.,wi -AVAG: K.ss.nbaw, lost tetanhn.aç Logi:tL; To&.verrd.ç - Storak. (aahanr Caata) - Cnu.s t poodn puduren. (neurwr -Steun Enan.tuu. otu.uoankod Goede wou wusuur entetsudan aan,nrnen,deir Iannn.unr. tuornnor. nppç -mm usenoonoupt Ome Coen EneeioICO2; S.nsora,t Water; Meervoudig ruimtag*nik, Robotiuwrg uweopuep genniuin¼r,: - TNO WUR - AVAG-ladan anwtu. boos., n =atp ;an t. - -two, w wososop u,o.th.t ko :ros.,

16 1 TNO-rapport 1 TNO 215 R122 15/14 6 Ondertekening Delft, 27 februari 215 TNO Ir. Man Urbanisation