Spotlight Special: Pensioenen Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang uitgave 2

Transcriptie

1 Spotlight Special: Pensioenen Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang uitgave 2

2 Bij PwC in Nederland werken ruim mensen met elkaar samen vanuit 12 vestigingen en drie verschillende invalshoeken: Assurance, Tax & HRS en Advisory. We leveren sectorspecifieke diensten en zoeken verrassende oplossingen, niet alleen voor nationale en internationale ondernemingen, maar ook voor overheden en maatschappelijke organisaties. PwC is het merk waaronder member firms van PricewaterhouseCoopers International Limited (PwCIL) handelen en diensten verlenen. Samen vormen deze firms het wereldwijde PwC-netwerk. Elke firm in het netwerk is een afzonderlijke juridische entiteit en handelt voor eigen rekening en verantwoording en niet als vertegenwoordiger van PwCIL of enige andere member firm. PwCIL verricht zelf geen diensten aan cliënten. PwCIL is niet verantwoordelijk of aansprakelijk voor het handelen of nalaten van welke van haar member firms dan ook, kan geen zeggenschap uitoefenen over hun professioneel oordeel en kan hen op geen enkele manier binden. 2 Spotlight Jaargang uitgave 2

3 Inhoud Woord vooraf: Pensioen in perspectief 4 Pensioen is een hot topic. Er is de afgelopen tijd veel overlegd in de pensioenwereld. In een aantal ondernemingen zijn de gesprekken over de heroverweging van de pensioensituatie opgestart. Dat is goed, want niets doen is voor niemand een optie. Mischa Borst Ontwikkelingen in Nederlandse pensioenverslaggevingregels 6 In de afgelopen tien jaar zijn er twee fundamentele veranderingen geweest in de Nederlandse pensioenverslaggeving regels. Een overzicht van de ontwikkelingen in het laatste decennium. Wim Schoonderbeek Nieuwe IAS 19: gevolgen voor ondernemingen 10 De nieuwe IAS 19 bevat een aantal wijzigingen op het gebied van opname, presentatie en toelichting, die de pensioenverslaggeving minder complex en beter vergelijkbaar moet maken. De wijzigingen hebben gevolgen voor de pensioenverslaggeving, treasury, risk management en governance. Een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen. Michiel Lohman en Dirk Symon Siesling Het verschil in commerciële en fiscale waardering van pensioenen 14 De commerciële waardering van pensioenkosten verschilt aanzienlijk van de fiscale waardering, zodat de onderneming in de vennootschapsbelastingaangifte van de jaarrekening moet afwijken. Dit artikel gaat in op de verschillen en kansen die dit met zich meebrengt. Bastiaan Starink en Dirk-Symon Siesling Aansturing en bewaking uitbestede pensioenfondsadministraties cruciaal 22 Ook administratieve werkzaamheden worden steeds vaker uitbesteed aan pensioenuitvoerders en vermogensbeheerders. Het beheersen van de verschillende informatiestromen en het bewaken van de kwaliteit van de dienstverlening van de externe partijen is van groot belang. Peter Nieuwenhuizen en Mark Brouwer Ageing en het nieuwe pensioenakkoord van de STAR 28 Het STAR-akkoord (Stichting van de Arbeid) moet leiden tot een stabiele pensioenpremie voor werkgevers en werknemers. Bovendien benoemt STAR het ouderenbeleid als onlosmakelijk onderdeel van het akkoord. Zonder ouderenbeleid geen nieuw pensioencontract is het devies. Alfred Lagendijk en Bastiaan Starink Het begint met de governance 32 De eisen die aan pensioenfondsen worden gesteld zijn snel toegenomen. Toezichthouders, deelnemers en gepensioneerden, en de maatschappij als geheel verwachten steeds meer van pensioenfondsen. Voor het functioneren van pensioenfondsen is de kwaliteit van het bestuur bepalend. Wim Koeleman Pensioenrisico s bij fusies en overnames 36 Het laatste artikel van deze special gaat in op de waardering van pensioenen en de pensioenrisico s bij fusies en overnames. Wat zijn bijvoorbeeld belangrijke aandachtspunten voor de onderneming en welke voorzorgsmaatregelen kan zij nemen inzake pensioenen zodat haar deals nog succesvoller worden? Wim Holterman en Eko Loijenga De controle van pensioenen in de jaarrekening 18 Bij de controle van de pensioenverplichtingen op basis van IAS 19 Personeelsbeloningen schakelt de accountant veelal een actuaris in. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwijdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt volgens de COS-verplichtingen. Mark Ferwerda en Henk van der Rijst

4 Woord vooraf Pensioen in perspectief Er zijn tijden geweest dat men mij op feestjes meewarig aankeek: pensioenactuaris, hoe heb je dat beroep toch kunnen kiezen? Maar de tijden zijn veranderd. Pensioen is een hot topic. Er is de afgelopen tijd veel overlegd in de pensioenwereld en in een aantal ondernemingen zijn de gesprekken over de heroverweging van de pensioensituatie opgestart. Echter veel bedrijven die ik spreek reageren op de pensioendiscussie met Ja, maar Wij hebben een top 10 gemaakt met wat er dan aan argumenten volgt. Een willekeurige selectie: We kunnen het pensioenfonds toch niet beïnvloeden, De bonden zijn vast tegen of We hebben andere prioriteiten. Al met al heel veel redenen om niets te doen, veelal ingegeven door mogelijke meningen van andere belanghebbenden bij het pensioendossier. Echter, aan de hand van een aantal verschillende invalshoeken, schets ik u waarom niets doen voor niemand een optie is. Werkgever Allereerst de invalshoek van de werkgever. Pensioen is geen core business voor een onderneming, dat is namelijk ondernemen. Toch besteden veel ondernemers veel tijd aan pensioen, omdat zij zich realiseren dat het een risicovol onderdeel is van hun onderneming. Immers, als je pensioen niet goed regelt, kunnen de kosten van pensioen onverwacht hoog worden, iets waar ondernemers niet op zitten te wachten. Daarnaast zullen de nieuwe boekhoudregels voor pensioenen onder IFRS (IAS 19) voor grote fluctuaties in het eigen vermogen zorgen (zie ook het artikel van Michiel Lohman en Dirk Symon Siesling over de wijzigingen in IAS 19). Een volatiel eigen vermogen kan weer gevolgen hebben voor de kredietwaardigheid, het dividendbeleid en zelfs de bestuurdersbeloningen van de onderneming. Al met al een aantal goede redenen voor ondernemers om de pensioensituatie te moeten willen verbeteren. Pensioenfonds De tweede belangrijke belanghebbende is het pensioenfonds. Die wordt geconfronteerd met kritische vragen over zijn performance de afgelopen jaren, de lage dekkingsgraad en het niet indexeren van de pensioenaanspraken. Ook krijgt het pensioenfonds te maken met aangescherpte eisen op het gebied van financieel toezicht (aanhouden van hogere buffers) en governance. Daarnaast dient het pensioenfonds zijn risicomanagement verder te ontwikkelen en te voldoen aan de eisen die gesteld zijn aan transparantie en communicatie. De pensioenfondsbestuurder heeft de afgelopen jaren steeds meer verantwoordelijkheden gekregen en zal er nog meer krijgen. Van een pensioenfondsbestuurder wordt eigenlijk verwacht dat hij een (kleine) financiële onderneming aanstuurt; een taak waar maar weinig pensioenfondsbestuurders zich senang bij voelen. Verder neemt de druk bij het pensioenfonds toe omdat het financieel steeds moeilijker is om de pensioenregeling van de werkgever uit te voeren. Door de lage rente zijn de marges in de premie afgenomen en zijn dekkingsgraden gedaald waardoor het pensioenfonds de in het vooruitzicht gestelde indexatieverwachting niet waar kan maken. Daarbij komt dat, door de vergrijzing van veel pensioenfondsen, het aantal financiële sturingsmiddelen van deze fondsen om de financiële huishouding van het fonds te beïnvloeden, afneemt. Al met al een aantal goede redenen voor pensioenfondsen om hun situatie te moeten willen veranderen. Werknemer Ook voor de werknemer staat er veel op het spel. Uiteraard zijn de stijgende pensioenkosten in eerste instantie een probleem van de werkgever. Echter, de werkgever kan elke euro maar één keer uitgeven en vaak schat de werknemer de euro die aan pensioen wordt uitgegeven niet op waarde. De werknemer waardeert een goede pensioenregeling, maar als deze 20% tot 30% van het salaris kost, is het maar de vraag of hij er zo veel waarde aan toekent. Verder zorgt de solidariteit in veel pensioenregelingen ervoor dat voor jonge werknemers veel geld voor pensioenen betaald wordt, maar dat dit voor oudere werknemers wordt aangewend. Daarnaast hebben de afgelopen jaren laten zien dat de zekerheid van de pensioenuitkering en de bijbehorende indexatie zeker geen 100% is. Al met al een aantal goede redenen voor de werknemer om zijn pensioensituatie, maar ook zijn totale beloningspakket, te moeten willen verbeteren. Gepensioneerde Als laatste belanghebbende noem ik de gepensioneerde. Op dit moment zijn niet in alle pensioenfondsbesturen de gepensioneerden vertegenwoordigd. De zorg voor de pensioenen voor deze groep wordt derhalve door andere belanghebbenden ingevuld. Dit is niet gemakkelijk omdat de belangen van een werknemer en werkgever vaak anders zijn dan de belangen van een gepensioneerde. En ook hier geldt dat we de afgelopen jaren hebben gezien dat de zekerheid van de pensioenuitkering en de bijbehorende indexatie zeker geen 100% meer is. De 4 Spotlight Jaargang uitgave 2

5 zakken van de werknemers en werkgevers zijn niet eindeloos diep om de tekorten te blijven dekken, dus de vraag is of de zekerheid van de uitkering en indexatie wel geborgd moet blijven. Al met al een aantal goede redenen voor de gepensioneerde om zijn situatie te moeten willen veranderen. Niets doen is geen optie Vanuit alle invalshoeken zijn er dus goede argumenten om iets te veranderen, want de huidige situatie is niet houdbaar. Daar is iedereen het wel over eens. Veel ondernemingen zijn al met hun werknemers en/of pensioenfonds in gesprek, soms al vergevorderd. Het is een complex proces, want er zijn vele standpunten én vele mogelijke oplossingen. Het is dus zaak om de problemen helder te maken, de achtergrond en aandachtspunten van alle belanghebbenden in kaart te hebben en de mogelijke oplossingsrichtingen te schetsen. En dat alles tezamen met heldere en duidelijke communicatie. Deze enorme berg met politiek gevoelige onderwerpen is een excuus om niets te doen, maar ja, niets doen lijkt voor niemand een optie Mischa Borst, partner Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services, PwC Spotlight Jaargang uitgave 2 5

6 Ontwikkelingen in Nederlandse pensioenverslaggevingregels In de afgelopen tien jaar is er veel discussie geweest over de wijze waarop in Nederland de pensioentoezeggingen aan werknemers in de jaarrekening van de onderneming/ werkgever moeten worden verwerkt. In die periode zijn er twee fundamentele veranderingen geweest in de regelgeving op dit gebied. Wim Schoonderbeek, vaktechnisch bureau (National Office) - Assurance 1. Kenmerken pensioentoezeggingen Pensioen is een recht dat een werkgever aan werknemers kan toezeggen. Dit recht omvat het doen van een uitkering vanaf pensioendatum, na het einde van het dienstverband, zolang de (dan ex-) werknemer leeft. Deze toezegging heeft een aantal bijzondere kenmerken. Zo bouwt de werkgever het bedrag dat op de pensioendatum nodig is om het pensioen te kunnen uitkeren, op in de periode dat de werknemer arbeidsprestaties levert. Dit betreft veelal een zeer lange periode en is mede daardoor omgeven met veel onzekerheden. De werknemer kan het recht op pensioen toegezegd krijgen vanaf het begin van zijn arbeidzame leven. Hij ontvangt het opgebouwde pensioen vanaf de pensioendatum tot het moment dat hij overlijdt. Deze gehele periode (opbouw en uitkering) kan in sommige gevallen 80 jaar beslaan. In die periode kan heel veel gebeuren. De werknemer kan vóór het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd uit dienst gaan, trouwen, kinderen krijgen, arbeidsongeschikt raken, overlijden of na pensioendatum juist heel lang blijven leven. Ook zal het pensioengevend loon aan het begin van de opbouwperiode (veel) lager zijn dan op pensioendatum, door het carrière maken met bijpassende loonontwikkeling en door inflatie. Daarnaast is er onzekerheid over de waardeontwikkeling van de gestorte pensioenpremies. De premies worden belegd om hier uiteindelijk de pensioenuitkeringen uit te voldoen. Het hiervoor beschikbare bedrag is afhankelijk van het rendement (rente, beleggingen) op de gestorte premies gedurende de hele periode. Deze onzekerheden leiden tot bijzondere vraagstukken op het gebied van verslaggeving. Op welke wijze neemt de onderneming de pensioentoezeggingen aan werknemers op in haar jaarrekening? Is er sprake van een verplichting voor de werkgever en zo ja, hoe waardeert de onderneming deze? Het opstellen van verslaggevingregels, zowel nationaal als internationaal, waarmee recht gedaan wordt aan deze onzekerheden, blijkt dan ook een bijzonder lastig proces te zijn. Eenmaal geformuleerde verslaggevingstandaarden blijven een bron van discussie. In Nederland leidde dat in het afgelopen decennium tot twee ingrijpende veranderingen in de pensioenrichtlijn. Eerst is aangesloten op de internationale regelgeving; later is dat weer losgelaten en is een eigen invulling gekozen. 2. Regelgeving tot 2005 Omdat de wet (Boek 2 BW titel 9) zich niet uitlaat over de wijze van verslaggeven over pensioenen, anders dan dat pensioenposten in de balans en de resultatenrekening afzonderlijk moeten blijken, heeft de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ) een nadere invulling gegeven in de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving. RJ 271 paragraaf 3 had tot 2005 de titel Pensioenvoorzieningen. Volgens deze Richtlijn baseerden ondernemingen zich op bedrijfseconomisch aanvaardbare 6 Spotlight Jaargang uitgave 2

7 grondslagen wanneer ze pensioenlasten toerekenden aan de achtereenvolgende verslagperioden. De uitwerking van dit principe in de Richtlijn was beperkt. Als de onderneming aanspraken niet had gefinancierd met een premiebetaling, vormde zij een voorziening. De waardering geschiedde naar actuariële grondslagen en tegen contante waarde. Ook voor andere dan door financieringsachterstanden ontstane tekorten bij de pensioenuitvoerder (ondernemingspensioenfonds, bedrijfstak - pensioenfonds of verzekeringsmaatschappij) waarvoor de onderneming kon worden aangesproken, vormde de onderneming een voorziening. Tevens moest zij de toereikendheidtoets uitvoeren. Hiermee werd beoordeeld of de voorziening toereikend was om aan de verplichtingen uit de opgebouwde pensioenaanspraken, berekend volgens de grondslagen van de toenmalige toezichthouder (de Verzekeringskamer), te kunnen voldoen. Als dat niet het geval was moest de onderneming bij het bepalen van haar voorziening daar rekening mee houden. In de toelichting gaf de onderneming beperkte informatie over de gehanteerde grondslagen, de berekeningswijze en andere van belang zijnde elementen. Tot die van belang zijnde elementen behoren onder meer informatie over de aard van de pensioenregeling en de relatie met de pensioenuitvoerder. 3. Regelgeving Rond de eeuwwisseling begon de RJ met het bespreken van mogelijke aanpassingen van de toen bestaande pensioenrichtlijn. Een van de redenen was dat de overtuiging gegroeid was dat de bestaande pensioenverslaggeving leidde tot een onvoldoende weergave van de risico s en verplichtingen uit hoofde van pensioentoezeggingen in de jaarrekeningen van ondernemingen. Vooral bij de toen nog veel voorkomende eindloonstelsels (de hoogte van het pensioen is afhankelijk van het laatstverdiende loon) werden lasten naar toekomstige jaren geschoven. De backservice die bij een loonsverhoging ontstaat, nam de onderneming immers pas als last op, op het moment van de loonstijging. Zeker bij oudere werknemers leidde dat tot hoge lasten die voor een groot deel betrekking hadden op perioden die al verstreken waren. Voorts was in die tijd het beleid van de RJ om de Richtlijnen zoveel mogelijk in lijn te brengen met de internationale verslaggevingstandaarden. Dit leidde tot een nieuwe Richtlijn die nauw aansloot op IAS 19. Daarmee werd het internationaal al langer bekende onderscheid tussen toegezegd-pensioenregelingen en toegezegde-bijdrageregelingen (Defined Benefit respectievelijk Defined Contribution Plans) in de Nederlandse regelgeving ingevoerd. Bij de totstandkoming van deze Richtlijn heeft de RJ uitgebreid overleg gevoerd met de verschillende partijen die bij de jaarverslaggeving zijn betrokken, zoals werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers in de Stichting voor de Arbeid. Ook zijn in 2002 de voorstellen voor een nieuwe Richtlijn via een Discussiememorandum Pensioenen verspreid en hebben belangstellenden en belanghebbenden de gelegenheid gehad commentaar te leveren. Na deze lange voorbereidingsperiode, waarin veel partijen gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheid hun visie te geven, is in 2003 de nieuwe Richtlijn (hierna aangeduid als RJ 271 (2003)) definitief vastgesteld. De ingangsdatum was 1 januari 2005, zodat de ondernemingen de tijd hadden voor een soepele overgang naar de nieuwe regelgeving. RJ 271 (2003) paragraaf 3, Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelijke), vertoonde grote gelijkenis met IAS 19. Zo verantwoordt de onderneming de premie die over het verslagjaar verschuldigd is, als last indien sprake is van een toegezegdebijdrageregeling. Als echter de werkgever meer verplichtingen heeft dan het betalen Samenvatting Tot ongeveer tien jaar geleden stonden in de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving bedrijfseconomisch aanvaardbare grondslagen centraal voor het toerekenen van pensioenlasten aan de opeenvolgende verslagperioden. Omdat die Richtlijnen onvoldoende ingingen op de risico s en verplichtingen uit hoofde van pensioentoezeggingen in de jaarrekeningen van ondernemingen, heeft de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ) ze aangepast. De nieuwe Richtlijn, RJ 271 (2003) paragraaf 3, Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelijke), vertoonde grote gelijkenis met IAS 19, maar ondernemingen bleken de uitkomsten in de resultatenrekening en de balans niet te kunnen plaatsen. Bovendien was de risicobenadering niet langer goed toepasbaar in de Nederlandse situatie. Dit heeft geresulteerd in RJ 271 (2009) paragraaf 3 Pensioenen, die geldt voor boekjaren die op of na 1 januari 2010 beginnen. van de pensioenpremie is sprake van een toegezegd-pensioenregeling. Actuariële berekeningen bepalen dan de hoogte van de pensioenverplichting. Daarbij maakt de onderneming veronderstellingen over de verwachte levensduur van de werknemers en de verwachte loonontwikkeling, en zij bepaalt de disconteringsvoet. Tegenover de pensioenverplichting staan dan de beleggingen die gevormd zijn uit de gestorte pensioenpremies en de daaruit behaalde beleggingsopbrengsten. De onderneming waardeert de beleggingen op actuele waarde. De actuele waarde van niet-beursgenoteerde beleggingen moet worden geschat. Ook formuleert de onderneming veronderstellingen over het verwachte rendement van deze beleggingen. Spotlight Jaargang uitgave 2 7

8 De balanspost die uit de berekeningen komt, is het saldo van de actuarieel berekende pensioenverplichtingen en de beleggingen. Ook kan hierin begrepen zijn het verschil tussen de verwachte gegevens (zoals over de levensverwachting, de loonontwikkeling, het rendement van de beleggingen) en de feitelijke uitkomsten. De onderneming kan deze verschillen gespreid in de tijd als resultaat verantwoorden (volgens de corridormethode). De pensioenlast in het resultaat bestaat dan vooral uit het saldo van de pensioenlast, de verwachte beleggingsopbrengsten, de effecten van het contant maken van de pensioenlast en eventuele mutaties uit hoofde van de corridormethode. 4. Regelgeving vanaf 2009 De ervaringen met de toepassing van RJ 271 (2003) zorgden voor veel discussie. Uit een in 2007 gehouden enquête van de RJ over het gebruik van de Richtlijn bleek dat de uitkomsten in de resultatenrekening en de balans niet werden begrepen. De gepresenteerde pensioenlast week (soms sterk) af van de verschuldigde premie en de resulterende pensioenverplichting kwam niet overeen met het beeld dat verwacht werd na het voldoen van de verschuldigde premies. Ook het strikte onderscheid tussen toegezegd-pensioen- en toegezegde-bijdrageregelingen stuitte op veel onbegrip, vooral omdat in de praktijk dit onderscheid niet altijd duidelijk was te maken. Daarnaast bracht het maken van de actuariële berekeningen extra kosten met zich mee. Ook werd genoemd dat de wijze van verslaggeven zoals die voortkomt uit de internationale verslaggevingstandaard, onvoldoende aansluit op de Nederlandse pensioenvormen. Het Nederlandse stelsel, waarbij de pensioenrechten worden ondergebracht in een los van de onderneming staande pensioenuitvoerder, is immers tamelijk uniek. Op grond van de Pensioenwet financiert de onderneming alle onvoorwaardelijk geworden pensioenaanspraken af en brengt zij ze onder bij een pensioenuitvoerder. Door dit stelsel en het toezicht op de pensioenuitvoering door De Nederlandsche Bank (DNB), liggen de risico s en verplichtingen voor de ondernemingen anders dan in het buitenland. Voorts zijn in de loop van de tijd steeds meer risico s bij de pensioengerechtigden komen te liggen. Pensioenregelingen zijn aangepast, eindloonregelingen zijn omgezet in middelloonregelingen en meer en meer regelingen zijn toegezegdebijdrageregelingen (beschikbaar premiestelsel). Zeker in de afgelopen tijd is duidelijk geworden dat de werknemers tegenvallende beleggingsopbrengsten niet altijd kunnen verhalen op de werkgevers en dat dit gevolgen kan hebben voor de hoogte van het pensioen. In de druk bezochte RJ-pensioenbijeenkomst van 4 juli 2008 werden de hierboven genoemde enquête-uitkomsten door de deelnemers onderschreven. Ten slotte speelt nog mee dat de RJ in 2005 een beleidswijziging heeft doorgevoerd. In de op 8 april 2005 gepubliceerde Strategienota is aangegeven dat het eerdere standpunt om nauwlettend de internationale verslaggevingregels te volgen, is losgelaten. In plaats daarvan geldt dat de internationale verslaggevingregels worden beoordeeld en worden overgenomen in de Richtlijnen voor zover deze als adequaat worden beschouwd. Uitgangspunt is dat er zo min mogelijk strijdigheden mogen zijn tussen IFRS (International Financial Reporting Standards) en de Nederlandse wet- en regelgeving. Eventueel worden alternatieven en vrijstellingen toegestaan, ook als deze niet mogelijk zouden zijn onder IFRS. RJ 271 (2009) paragraaf 3 Pensioenen Tegen deze achtergrond heeft de RJ de pensioenverslaggeving weer op zijn agenda gezet. Hij paste RJ 271 (2003) aan om op korte termijn enkele geconstateerde knelpunten uit de Richtlijn weg te nemen. Daarnaast is de RJ aan de slag gegaan met een meer fundamentele herziening van de pensioenrichtlijn omdat de risicobenadering niet langer goed toepasbaar was in de Nederlandse situatie. De verplichtingenbenadering die uitgaat van de verplichting die de onderneming heeft uit hoofde van de aangegane verplichtingen en gedane toezeggingen, paste beter bij de Nederlandse situatie. Dit heeft geresulteerd in RJ 271 (2009) paragraaf 3 Pensioenen, die geldt voor boekjaren die op of na 1 januari 2010 beginnen waarbij de RJ aantekende dat eerdere toepassing werd aanbevolen. Onderscheid toegezegd-pensioen- en toegezegde-bijdrageregeling losgelaten In de nieuwe Richtlijn is het onderscheid tussen toegezegd-pensioen- en toegezegdebijdrageregeling losgelaten. Uitgangspunt is nu de verplichting die de onderneming heeft uit hoofde van de pensioentoezegging aan de werknemers. Die bestaat in elk geval uit het voldoen van de verschuldigde pensioenpremie. Daarnaast kan sprake zijn van andere verplichtingen, zoals die voort kunnen komen uit toezeggingen aan werknemers of pensioenuitvoerder. Een voorbeeld van een verplichting uit een toezegging aan werknemers is de backservice die voortkomt uit een per balansdatum al toegezegde salarisverhoging indien sprake is van een eindloonregeling. Een verplichting tegenover de pensioenuitvoerder kan bijvoorbeeld voortkomen uit een bepaling in de uitvoeringsovereenkomst dat de onderneming extra stortingen in het pensioenfonds doet als de dekkingsgraad onder een bepaald percentage komt. De onderneming bepaalt de omvang van een mogelijke voorziening zoals RJ 252 Voorzieningen aangeeft. De onderneming neemt de beste schatting op van de verwachte uitstroom van middelen om de verplichting af te wikkelen. Actuariële berekeningen zijn niet altijd nodig. Samen met een uitgebreide toelichting over de pensioenafspraken en eventuele verplichtingen stelt de RJ dat deze wijze 8 Spotlight Jaargang uitgave 2

9 van verslaggeving recht doet aan de Nederlandse pensioensituatie. 5. Tot slot De Nederlandse pensioenverslaggevingrichtlijnen zijn de afgelopen jaren twee keer belangrijk gewijzigd. Vooral de Richtlijn die nauw aansloot bij IAS 19 werd als (te) complex ervaren. Alleen al de naamgeving van paragraaf 3 van RJ 271 geeft dit weer: Pensioenvoorzieningen veranderde in Beloningen in de vorm van uitkeringen na afloop van het dienstverband (pensioenen en dergelijke), en deze werd kortweg Pensioenen. Het uitgangspunt van de huidige Richtlijn is de verplichtingenbenadering, zoals die ook in de Richtlijn over voorzieningen wordt gehanteerd. Daarmee lijkt de RJ weer teruggegaan naar de Richtlijn Pensioenvoorzieningen. Vergelijken wij die oude Richtlijn met de nieuwe Richtlijn dan zien wij echter duidelijke verschillen. Hoewel de principes vergelijkbaar zijn is de uitwerking in de nieuwe Richtlijn duidelijk dwingender geformuleerd. Wat verder opvalt, is dat de toelichtingeisen in de nieuwe Richtlijn uitgebreider zijn. Dit is geheel in lijn met de ontwikkeling in verslaggevingstandaarden in die periode, waarin, ook in de Nederlandse Richtlijnen, sprake is van een striktere formulering van de vereisten en waarin meer aandacht is voor de toelichting van de jaarrekening. Spotlight Jaargang uitgave 2 9

10 Nieuwe IAS 19: gevolgen voor ondernemingen Zeer binnenkort wordt de nieuwe IAS 19 gepubliceerd. De veranderingen in deze richtlijn voor personeelsbeloningen hebben grote gevolgen voor Nederlandse ondernemingen die rapporteren onder IFRS. Dit maakt een heroverweging van de pensioenstrategie noodzakelijk. Michiel Lohman, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services Dirk Symon Siesling, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services 1. Inleiding Pensioenregelingen leiden voor veel ondernemingen (die onder IFRS (International Financial Reporting Standards) rapporteren) tot hoge en volatiele kosten die alleen met complexe berekeningen zijn in te schatten. De werkelijke kosten en risico s in pensioenregelingen zijn voor investeerders, analisten en anderen moeilijk in te schatten op basis van (de toelichting in) de jaarrekening. Ook de IASB (International Accounting Standards Board) is van mening dat de pensioenverslaggeving op basis van de huidige IAS 19 te complex is. Daarnaast wordt de vergelijkbaarheid van resultaten bemoeilijkt door de vele keuzemogelijkheden die de huidige IAS 19 biedt. Om dit te verbeteren heeft de IASB in 2008 een discussiedocument gepubliceerd met daarin tal van voorstellen voor verandering van de huidige richtlijn. Door tijdgebrek (de zittingstermijn van een aantal IASB-leden is immers binnenkort verstreken) heeft de IASB besloten om zich vooralsnog te richten op de verbeteringen die gemakkelijk zijn door te voeren. Een meer fundamentele aanpassing van IAS 19, met daarin onder meer een herziening van de berekening van de pensioenverplichting, is uitgesteld (tot waarschijnlijk 2018). De aankomende tussenoplossing heeft echter wel grote gevolgen voor ondernemingen. Nederlandse ondernemingen worden relatief hard geraakt, omdat ze grote pensioenverplichtingen hebben en nu veelal nog gebruik maken van de mogelijkheid in IAS 19 om de verwerking van actuariële resultaten uit te smeren over toekomstige jaren. 2. Belangrijkste wijzigingen en directe gevolgen In de huidige IAS 19 hoeft de onderneming actuariële resultaten (die ontstaan als werkelijke ontwikkelingen afwijken van eerdere inschattingen of bij wijzigingen in aannames) niet direct te verwerken in de balans en in de winst-en-verliesrekening; de onderneming mag deze resultaten uitsmeren over toekomstige jaren. In de nieuwe richtlijn is deze zogenoemde Corridormethodiek, die veel Nederlandse ondernemingen toepassen, niet meer toegestaan; de onderneming erkent de actuariële resultaten dan direct in het eigen vermogen. Hierdoor komt de volatiliteit van de pensioenverplichting en -beleggingen direct tot uitdrukking Belangrijkste wijzigingen De nieuwe IAS 19 bevat wijzigingen op het gebied van onder andere opname, presentatie en toelichting. De belangrijkste nieuwe verplichtingen zijn: De onderneming verwerkt alle mutaties in de pensioenverplichting en -beleggingen in het jaar waarin deze ontstaan. De onderneming past de berekening van het verwachte beleggingsrendement aan. De onderneming licht toe aan welke specifieke risico s ze is blootgesteld. 10 Spotlight Jaargang uitgave 2

11 op de balans en in het eigen vermogen. Vooral voor ondernemingen waarbij de pensioenverplichting en -beleggingen groot zijn in relatie tot het eigen vermogen, kan dit tot aanzienlijke schommelingen op de balans leiden. Ook op het gebied van de pensioenlast komt een belangrijke wijziging. Onder de huidige IAS 19 stelt de onderneming het verwachte beleggingsrendement vast op basis van de werkelijke beleggingen die zij aanhoudt ter dekking van de pensioenverplichting. Ondernemingen gebruiken in de praktijk uiteenlopende methodieken om dit rendement vast te stellen. Hierdoor hanteren ondernemingen met een identieke beleggingsmix soms toch sterk afwijkende verwachte beleggingsopbrengsten. In de nieuwe situatie bestaan deze verschillen niet meer, omdat de nieuwe richtlijn uitgaat van een financierings benadering; het verwachte beleggingsrendement wordt - net als de interestkosten op de pensioenverplichting - berekend op basis van de IAS 19-rekenrente (die wordt afgeleid van het rendement op hoogwaardige ondernemingsobligaties). Deze aanpak heeft als voordeel dat het de subjectiviteit bij het vaststellen van de verwachte beleggingsopbrengst wegneemt. Nadelen zijn dat het verwachte rendement geen verband meer houdt met de onderliggende beleggingsportefeuille en dat ondernemingen niet meer worden beloond voor het aanhouden van meer risicovolle beleggingen. Voor veel ondernemingen is het verwachte langetermijnbeleggingsrendement hoger dan de IAS 19-rekenrente. Op de lange termijn leidt een overstap naar de nieuwe methodiek in veel situaties dus tot een daling van de verwachte beleggingsopbrengst en dus tot een stijging van de pensioenlast. Tot slot worden ook op het gebied van toelichting in de jaarrekening belangrijke wijzigingen doorgevoerd. Onder de huidige richtlijn hoeft de onderneming alleen een globale beschrijving op te nemen van de pensioenregelingen die zij haar medewerkers aanbiedt. In de nieuwe IAS 19 worden de toelichtingvereisten sterk uitgebreid. Zo moet een onderneming onder andere aangeven: aan welke specifieke risico s ze is blootgesteld; welke asset-liabilitymatchingstrategieën worden toegepast; hoe gevoelig de pensioenverplichting is voor wijzigingen in aannames; en welke financieringsafspraken zijn gemaakt, om bijvoorbeeld een eventueel tekort in te lopen. Dit moet leiden tot meer inzicht in de pensioensituatie en -risico s van een onderneming. Vooral ondernemingen die actief zijn in verschillende landen of veel verschillende regelingen aanbieden, zullen (veel) moeite moeten doen om deze informatie te verzamelen. 3. Indirecte gevolgen voor ondernemingen De invloed van de aankomende wijzigingen in IAS 19 beperkt zich echter niet alleen tot de pensioenverslaggeving. Vooral de toegenomen volatiliteit in het eigen vermogen zal ook zijn uitwerking hebben op andere aspecten van de onderneming, zoals risk management, treasury en governance. Het eigen vermogen is een van de belangrijke kengetallen in het vaststellen van de financiële positie van een onderneming. Het eigen vermogen is daarmee van invloed op bijvoorbeeld: de kredietwaardering van een onderneming; de voorwaarden waaronder een onderneming externe financiering kan aantrekken; en de toekenning van dividend. Daarnaast speelt het eigen vermogen soms ook in andere zaken een rol, bijvoorbeeld als een van de criteria waarop de beloning van het management wordt vastgesteld. Een onderneming zal vast moeten stellen Samenvatting De nieuwe IAS 19 bevat een aantal wijzigingen op het gebied van opname, presentatie en toelichting, die de pensioenverslaggeving minder complex en beter vergelijkbaar moet maken. De wijzigingen hebben niet alleen gevolgen voor de pensioenverslaggeving zelf, maar raken ook zaken op het gebied van treasury, risk management en governance. Naast de wijzigingen in IAS 19, zullen ook het nieuwe Pensioenakkoord en de verzwaring van de financieringseisen in het Financieel Toetsingskader de bereidheid om toegezegdepensioenregelingen aan te bieden, verder verminderen. Derhalve is dit een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen. wat de invloed van de nieuwe IAS 19 is op het eigen vermogen en de daaraan gekoppelde zaken. Onder de nieuwe richtlijn wordt de volatiliteit in het eigen vermogen als gevolg van de pensioenvoorziening bepaald door twee factoren: de mate van volatiliteit in (het saldo van) de pensioenverplichting en de beleggingen; en de grootte van de pensioenverplichting en beleggingen ten opzichte van de totale balans en het eigen vermogen in het bijzonder. De volatiliteit in de pensioenverplichtingen en beleggingen hangt voornamelijk af van de kenmerken van de regeling en de mate van afstemming van de beleggingen op de pensioenverplichting. De onderneming stelt de volatiliteit vast op basis van een scenarioanalyse. Verder geldt uiteraard: hoe groter de pensioenverplichting en beleggingen zijn ten opzichte van het eigen vermogen, hoe groter de mogelijke volatiliteit in dit eigen vermogen. Dit geldt bijvoorbeeld bij ondernemingen met een Spotlight Jaargang uitgave 2 11

12 arbeidsintensief productieproces en/of met een lange historie. Als de mogelijke schommelingen in het eigen vermogen te groot lijken om te kunnen of willen accepteren, dan kan een onderneming deze verkleinen door de volatiliteit in de pensioenvoorziening te verminderen en/of de hoogte van de pensioenvoorziening te verkleinen. Overigens moet een onderneming bij het bepalen van de volatiliteit in het eigen vermogen zich niet alleen beperken tot de pensioenvoorziening, maar de balans in zijn totaliteit beschouwen. Mogelijk heeft de onderneming immers een post op de balans die (deels) een natuurlijk tegenhanger vormt voor de pensioenvoorziening. Een effectieve manier om de volatiliteit in de pensioenvoorziening te verminderen is door de beleggingen af te stemmen op de pensioenverplichting (matching), zodat wijzigingen in de marktomstandigheden niet alleen leiden tot een wijziging in de pensioenverplichting, maar daarnaast in een even grote tegengestelde wijziging in de waarde van de pensioenbeleggingen. Een probleem hierbij is echter dat de beleggingsstrategie soms moeilijk door een onderneming te sturen is, omdat die beslissing bij het pensioenfondsbestuur ligt of wordt beperkt door de verzekeraar. Een ander probleem is dat er geen perfecte afstemming tussen de beleggingen en verplichting kan bestaan op zowel lokaal financieringsniveau (onder het Financieel Toetsingskader) als op verslaggevingniveau (onder IAS 19), door het verschil in berekeningswijze van de pensioenverplichting. Hierdoor is het niet mogelijk om alle risico s geheel te elimineren. Overigens kan de verandering in de berekening van het verwachte beleggingsrendement ook een aanleiding zijn voor ondernemingen om de beleggingsstrategie te herzien; ze worden in de nieuwe methodiek immers niet meer beloond voor het aanhouden van meer risicovolle beleggingen, terwijl ze wel de risico s blijven lopen. Een andere optie om de schommelingen in het eigen vermogen te verminderen, is het verkleinen van de pensioenvoorziening, door de risico s hierin over te dragen naar andere partijen zoals een verzekeraar of een bedrijfstakpensioenfonds, of naar de deelnemers. Hierbij moet een onderscheid worden gemaakt tussen aanpassingen voor de toekomst en voor het verleden. Een aanpassing voor de toekomst (dat wil zeggen: een aanpassing in de pensioenregeling voor de toekomstige opbouw) leidt ertoe dat de pensioenvoorziening niet verder toeneemt. Door de lange horizon van de pensioenverplichtingen kan het echter een behoorlijke tijd duren voordat de pensioenvoorziening substantieel afneemt. Om alle volatiliteit te elimineren moet de onderneming dus ook de risico s over in het verleden opgebouwde aanspraken overdragen naar een andere partij. 4. Andere pensioenontwikkelingen In de afgelopen jaren hebben ondernemingen hun risico s geleidelijk overgedragen naar andere partijen. Dit is niet alleen gebeurd in de vorm van een overstap naar beschikbare premieregelingen, maar ook door de introductie van zogenoemde IFRSproofregelingen (overdracht van risico s naar een verzekeraar) en Collectieve Defined Contribution (CDC) regelingen (overdracht van risico s naar het collectief van deelnemers). Verder sluiten ook meer ondernemingen zich aan bij een bedrijfstakpensioenfonds (overdracht van risico s naar het collectief van aangesloten ondernemingen). Het Pensioenakkoord van de Stichting van de Arbeid en de aangekondigde verzwaring van het Financieel Toetsingskader leidt waarschijnlijk tot een verdere daling in de bereidheid om toegezegdpensioenregelingen aan te bieden. De introductie van de nieuwe IAS 19 zal deze druk alleen maar vergroten. Derhalve is dit een goed moment om de pensioenstrategie te heroverwegen. Wat kan de onderneming doen? Om zich goed voor te bereiden op de nieuwe IAS 19 moet de onderneming: bepalen wat de impact en gevoeligheid is op de winst-enverliesrekening, de balans en het eigen vermogen; bepalen wat de invloed is op de kredietwaardering, convenanten, dividend, beloningsregelingen en andere zaken die door het eigen vermogen worden beïnvloed; haar beleid en procedures op het gebied van pensioenverslaggeving waar nodig aanpassen; haar pensioenstrategie heroverwegen op basis van de gevolgen van de nieuwe IAS Spotlight Jaargang uitgave 2

13 Spotlight Jaargang uitgave 2 13

14 Het verschil in commerciële en fiscale waardering van pensioenen Sinds 2004 verschilt de commerciële waardering van pensioenkosten aanzienlijk van de fiscale waardering zodat de onderneming in de vennootschaps belastingaangifte van de jaarrekening moet afwijken. Dit artikel gaat in op de verschillen en kansen die dit met zich meebrengt. Bastiaan Starink, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services Dirk-Symon Siesling, Pensions, Actuarial & Insurance Services - Tax & Human Resource Services 1. Commerciële waardering De wijze waarop een onderneming de kosten van een pensioenregeling in de jaarrekening verwerkt hangt sterk af van het toepasselijke regime: RJ 271 onder Dutch GAAP, IAS 19 onder IFRS (International Financial Reporting Standards) of ASC onder US GAAP. De verwerking onder RJ 271 is sinds 2009 weer betrekkelijk eenvoudig: de feitelijk betaalde pensioenpremies vormen de pensioenlast; de onderneming hoeft alleen een voorziening op de balans op te nemen als het een verplichting heeft die nog niet is gefinancierd. Wezenlijk anders is de verwerking onder IAS 19 en ASC Voor pensioenregelingen waarin de werkgever actuariële of beleggingrisico s loopt, stelt de onderneming onder deze richtlijnen de pensioenlast en pensioenverplichting vast op basis van een pensioenwaardering. De verwerking onder IAS 19 en ASC is overigens gebaseerd op dezelfde berekeningsmethodiek. De precieze verwerking in de jaarrekening wijkt op enkele punten af. Dit artikel gaat niet in op de specifieke verschillen tussen de regimes. Matchingprincipe De verwerking van een pensioenregeling in de jaarrekening op basis van IAS 19 is gebaseerd op het matchingprincipe. De waardering heeft tot doel om de kosten uit pensioenregelingen te matchen aan de opbrengsten van werknemers door het leveren van arbeid. In de eerste stap van deze matching van kosten aan opbrengsten maakt de actuaris van de onderneming een inschatting van de totale kosten die voortvloeien uit de pensioenregeling die de onderneming en haar werknemers hebben afgesproken. In een dergelijke berekening maakt de actuaris een prognose van de salarisontwikkeling van werknemers, de bijbehorende pensioenopbouw, en de hieruit voortvloeiende kosten. Hierbij houdt de actuaris niet alleen rekening met de opbouw van het pensioen tijdens actief dienstverband, maar ook met de kosten na het dienstverband, zoals indexatie. Van deze totale pensioenkosten, die per werknemer worden ingeschat, wordt vervolgens een evenredig deel aan elk arbeidsjaar toegerekend. Het gevolg is een ultieme uitwerking van het matchingprincipe: ook toekomstige kosten die gerelateerd zijn aan een beloning van arbeid die in het verleden is verricht, rekent de onderneming toe aan de periode waarin de arbeid is verricht. 14 Spotlight Jaargang uitgave 2

15 Figuur 1: Toerekeningmethodiek van IAS 19 Feitelijke pensioenpremies Toerekening onder IAS 19 Dienstjaren In een eindloonregeling is het opgebouwde pensioen afhankelijk van het laatstverdiende salaris. Dit houdt in dat een salarisverhoging niet alleen leidt tot een hogere pensioenopbouw in het jaar zelf, maar ook tot de toekenning van aanvullende pensioenaanspraken over verleden dienstjaren ( backservice ), zie ook de figuur links. Een gevolg hiervan is dat salarisstijgingen in een eindloonregeling tot steeds hogere pensioenpremies leiden. De onderneming moet immers over steeds meer jaren backservice verlenen. Onder IAS 19 stijgen de pensioenkosten niet. De kosten die ontstaan door de toekenning van backservice na salarisstijgingen zijn onder deze methodiek al toegerekend aan het jaar waarin de arbeid is geleverd, zie de figuur rechts. Dit leidt tot een stabieler verloop van de pensioenlast. In het figuur is de toerekeningmethodiek van IAS 19 beschreven. Hieruit volgt niet alleen de jaarlijkse pensioenlast, maar ook de pensioenvoorziening die een onderneming op haar balans opneemt. Deze bestaat namelijk uit dat deel van de totale pensioenkosten dat aan verleden dienstjaren is toe te rekenen. Hierop brengt de onderneming nog wel de beleggingen in mindering die zij ter dekking van de Salarisontwikkeling Salarisontwikkeling Dienstjaren pensioenverplichting bij een externe pensioenuitvoerder heeft ondergebracht. 2. Fiscale waardering In tegenstelling tot de commerciële waardering van pensioenen onder IFRS gaat de fiscale winstbepaling op basis van goedkoopmansgebruik in beginsel uit van cash accounting. Naast de aftrekbaarheid van daadwerkelijk betaalde pensioenpremies kan de onderneming in bepaalde gevallen een fiscale voorziening vormen. 2.1 Aftrekbaarheid De werkelijk in rekening gebrachte pensioenpremies zijn fiscaal aftrekbaar. De voornaamste reden waarom hierbij wordt afgeweken van de IFRS-waardering is dat de onderneming fiscaal geen rekening mag houden met toekomstige loon- en prijsstijgingen tenzij zij deze daadwerkelijk heeft betaald. En deze toekomstige loon- en prijsstijgingen zijn nu juist een belangrijk onderdeel van de IFRS-waardering. Om die reden verschilt de IFRS-waardering vrijwel altijd van de fiscale waardering zodat een commercieel-fiscaal verschil ontstaat. 2.2 Voorziening De fiscale voorziening is aan de orde wanneer een onderneming verplicht is tot toekomstige pensioenbetalingen die Samenvatting Er zijn grote verschillen tussen de commerciële waarderingsmethodiek onder IAS 19 en de fiscale waarderingsmethodiek. De verschillen hebben betrekking op onder meer het betrekken van toekomstige salarisstijgingen en de rekenrente die de onderneming hanteert voor het contant maken van toekomstige betalingsverplichtingen. Ook het moment waarop de onderneming een waardering uitvoert verschilt. Door deze verschillen kunnen er contraintuïtieve situaties ontstaan. Het is dan ook goed wanneer de onderneming het doel en de onderliggende grondslagen van de waarderingsregimes goed voor ogen houdt. gerelateerd zijn en worden opgeroepen door arbeid die in het verleden is verricht. De bekendste vorm van een dergelijke voorziening is een backservicevoorziening. Sinds 2001 is het echter niet meer toegestaan om een reguliere pensioenpremie schuldig te blijven door de wettelijke financieringsverplichting. Backservicevoorzieningen komen dus bijna niet meer voor. Daarnaast kennen we VUTvoorzieningen en voorzieningen in verband met voorwaardelijke nog niet gefinancierde pensioenen (ook wel 15-jaarspensioen genoemd). Een voorziening die sinds 2009 veelvuldig voorkomt, is die voor herstelbetalingen aan het pensioenfonds. Een veelvoorkomende solvabiliteitsverbeterende maatregel is, naast het tijdelijk niet verlenen van toeslag, het verhogen van de inkomsten van het pensioenfonds. Dit kan via een verhoging van de reguliere premie, maar ook door extra bijstortingen van de werkgever aan het pensioenfonds. Eventuele afspraken tussen werkgever en pensioenfonds over een premieverhoging of bijstortverplichting in verband met een tekort zijn veelal Spotlight Jaargang uitgave 2 15

16 vastgelegd in de uitvoeringsovereenkomst. Het komt echter ook voor dat dit niet in de uitvoeringsovereenkomst is vermeld en dat afspraken hierover pas bij het opstellen van het herstelplan worden overeengekomen. Het herstelplan wordt overigens opgesteld met behulp van een continuïteitsanalyse, waarin het effect op de dekkingsgraad van bepaalde solvabiliteitsverbeterende maatregelen wordt weergegeven. Voorziening voor herstelbetalingen aan een pensioenfonds De dekkingsgraad van pensioenfondsen was eind 2008 gemiddeld gedaald tot een niveau van 95%. Vóór 1 april 2009 moesten enkele honderden pensioenfondsen daarom zowel hun korte- als langetermijnherstelplan indienen bij De Nederlandsche Bank (DNB). In zo n herstelplan geven pensioenfondsen aan op welke wijze het minimaal vereist eigen vermogen - oftewel een dekkingsgraad van circa 105% - binnen vijf jaar en het vereist eigen vermogen - oftewel een dekkingsgraad van circa 125% - binnen vijftien jaar weer wordt bereikt. Fiscale aspecten voorziening Aangenomen kan worden dat de tussen pensioenfonds en werkgever overeengekomen betalingen aftrekbaar zijn van de totaalwinst. Het pensioenfonds is immers ten opzichte van de werkgever een onafhankelijke zakelijke partij. De vraag is echter in welk jaar de (toekomstige) betalingen in verband met het herstel van het tekort fiscaal aftrekbaar zijn. Op basis van goedkoopmansgebruik en het matchingbeginsel als onderdeel van het realiteitsbeginsel, is een betaling in enig jaar aftrekbaar als het geen vooruitbetaling op toekomstige lasten betreft. Kosten moeten dan ook worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Voor pensioenkosten betekent dit in zijn algemeenheid dat de kosten voor de pensioenopbouw moeten worden toegerekend aan de jaren waarin de corresponderende arbeid is verricht. Omdat het (minimaal) vereist eigen vermogen van een pensioenfonds per definitie ziet op pensioenen die al in het verleden zijn opgebouwd, moeten ook de kosten die de onderneming maakt om dat vermogen te herstellen, worden toegerekend aan datzelfde verleden. Dit is slechts mogelijk door hier een voorziening voor te treffen. Uiteraard mogen de herstelbetalingen dan ook slechts zien op het herstel van het (minimaal) vereist eigen vermogen. Dit moet actuarieel worden vastgesteld. Voorwaarden voorziening De voorwaarden voor het vormen van een fiscale voorziening zijn door de Hoge Raad onder andere uitgewerkt in het zogenoemde Baksteenarrest. Voorwaarde 1. Oorsprong De oorsprong van de betalingsverplichting die voortvloeit uit het herstelplan, is het wegvallen van het (minimaal) vereist eigen vermogen van het pensioenfonds. Dit heeft zich meestal vóór 31 december 2008 voorgedaan. Aan de voorwaarde dat de toekomstige uitgaven hun oorsprong vinden in feiten en omstandigheden die zich in de periode vóór balansdatum hebben voorgedaan, is dus voldaan. Voorwaarde 2. Toerekening Zoals gezegd is het (minimaal) vereist eigen vermogen gerelateerd aan de pensioenaanspraken die per de balansdatum zijn opgebouwd, en dus aan de arbeidsprestaties die in het verleden verricht zijn. Om die reden kan worden gesteld dat de onderneming de toekomstige uitgaven toerekent aan de periode voorafgaand aan de balansdatum. Voorwaarde 3. Redelijke mate zekerheid Voor het vormen van een voorziening is een redelijke mate van zekerheid voldoende om tot het vormen van een voorziening over te gaan. Hieraan is per definitie voldaan. Immers, de werkgever heeft zich via de uitvoeringsovereenkomst, dan wel via een nadere overeenkomst in verband met het herstelplan verplicht om de betalingen te gaan verrichten. Een tweede argument waarom per definitie aan de redelijke mate van zekerheid is voldaan, is dat dit blijkt uit de continuïteitsanalyse op basis waarvan het pensioenfonds het herstelplan heeft opgesteld. Een van de uitkomsten van de continuïteitsanalyse is een overzicht van de ontwikkeling van de dekkingsgraad in een groot aantal doorgerekende scenario s. Het herstelplan, met daarin de afgesproken additionele betalingen, baseert het pensioenfonds vervolgens op het meest waarschijnlijke pad, ook wel basispad genoemd. Er is daarmee sprake van een redelijke mate van zekerheid dat de onderneming de betalingen daadwerkelijk verricht. De hoogte van de voorziening Zoals gezegd kan een voorziening worden gevormd zodra vaststaat dat een redelijke mate van zekerheid aanwezig is dat de onderneming alle betalingen daadwerkelijk doet. Hieraan is voldaan zodra de herstelbetalingen voorkomen in het herstelplan dat het pensioenfonds bij DNB heeft ingediend en dus gaat uitvoeren. Een belangrijke factor die de hoogte van de voorziening bepaalt, is de rekenrente waarmee de onderneming de reeks betalingen contant maakt. Op basis van jurisprudentie dienen langlopende Voorwaarden Baksteenarrest De toekomstige uitgaven vinden hun oorsprong in feiten en omstandigheden die zich in de periode voorafgaand aan de balansdatum hebben voorgedaan. Ze kunnen overigens aan die periode worden toegerekend. Er bestaat een redelijke mate van zekerheid dat ze zich in de toekomst zullen voordoen. 16 Spotlight Jaargang uitgave 2

17 verplichtingen op de winstbepalende balans te worden gewaardeerd tegen de geldende marktrente voor langlopende verplichtingen. En op basis van het marktrentebesluit dat de Staatssecretaris van Financiën jaarlijks uitbrengt bedraagt de toegestane rekenrente per ultimo ,9%, per ultimo ,2% en per ultimo ,2%. Het loont in bepaalde situaties echter de moeite om niet de rente uit het marktrentebesluit te hanteren, maar de feitelijke marktrente die hoort bij de looptijd van de verplichting. Zo bedroeg de marktrente voor een verplichting met een looptijd van bijvoorbeeld vijf jaar per ultimo 2008 circa 2,5%. Het gebruik van deze lagere rekenrente leidt ertoe dat de onderneming een hogere voorziening mag vormen. Let wel: op basis van het eenvoudbeginsel als onderdeel van goedkoopmansgebruik en de jurisprudentie is contant maken niet noodzakelijk als de contante waarde minder dan 10% afwijkt van de nominale waarde. Voordeel voorziening Het kenmerk van een voorziening is dat geen fiscale aftrek wordt gecreëerd; er is slechts sprake van een verschil in tijdstip waarop de aftrek plaatsvindt. In plaats van dat de onderneming een reeks betalingen aftrekbaar maakt in het jaar waarin zij deze betaalt, saldeert de onderneming de reeks betalingen en brengt ze ineens in aftrek. Het voornaamste voordeel hiervan is een rentevoordeel. Immers, belastinggelden die nu niet hoeven te worden betaald, c.q. nu worden ontvangen, kunnen gedurende een langere tijd in de onderneming blijven en zo renderen. Naast een rentevoordeel is er nog een ander voordeel, en dat is het potentieel nog grotere voordeel: de mogelijkheid tot verliesverrekening. 3. Conclusie Zoals hierboven al is beschreven, zijn er grote verschillen in de waardering van pensioen onder het commerciële en fiscale regime. Ten eerste zijn er grote verschillen in waarderingsgrondslagen. In de fiscale waardering mag geen rekening worden gehouden met toekomstige salarisstijgingen en is de rekenrente waarmee toekomstige betalingen contant worden gemaakt, gebonden aan fiscale grenzen. In de commerciële waardering zijn toekomstige ontwikkelingen, zoals salarisstijgingen, een essentieel onderdeel van de waardering van de pensioenverplichting. Daarnaast mag een hogere rekenrente worden gehanteerd, op basis van het rendement op hoogwaardige ondernemingsobligaties. Verder is ook het moment waarop een waardering wordt uitgevoerd verschillend. Een waardering voor de commerciële jaarrekening dient elk jaar te worden uitgevoerd, om vast te stellen wat de jaarlijkse pensioenlast is en welke voorziening op de balans moet worden opgenomen. Anders is het bij de fiscale waardering: deze hoeft alleen te worden uitgevoerd als een onderneming een verplichting heeft tot het betalen van aanvullende bedragen, die zien op arbeid die in het verleden is verricht. Dergelijke fiscale voorzieningen zijn niet altijd bekend bij ondernemingen zodat onderzoek hiernaar voordelig kan zijn. Door deze verschillen kunnen in de praktijk contra-intuïtieve situaties ontstaan. Bijvoorbeeld een situatie waarin een onderneming verplicht is tot het doen van herstelbetalingen en op grond daarvan een fiscale voorziening heeft getroffen, terwijl op IAS 19-grondslagen een overschot te zien is (beleggingen zijn groter dan de pensioenverplichting). In het algemeen en in dergelijke situaties in het bijzonder is het zaak het doel en de onderliggende grondslagen van de waarderingsregimes goed voor ogen te houden. Alleen dan is het mogelijk om de uitkomsten hiervan goed te kunnen beoordelen. Spotlight Jaargang uitgave 2 17

18 De controle van pensioenen in de jaarrekening Pensioenverplichtingen en de daarbij horende fondsbeleggingen zijn materiële posten in de jaarrekening op basis van IFRS. Opstellers en gebruikers van jaarrekeningen vinden deze posten complex. Hoe kan de accountant van de onderneming afdoende comfort verkrijgen over deze posten en welke rol heeft de actuaris in dit geheel? Mark Ferwerda, Public Interest Entities - Assurance Henk van der Rijst, Public Interest Entities - Assurance 1. Pensioenen zijn materieel in de jaarrekening IAS 19 regelt de verwerking en toelichting van personeelsbeloningen. Personeelsbeloningen omvatten een breed scala aan beloningen. Dit artikel gaat specifiek in op de pensioenverplichtingen zoals genoemd in IAS 19. Zonder in te gaan op alle vereiste toelichtingen van IAS 19 geldt in het bijzonder dat de onderneming de fondsbeleggingen en de pensioenverplichtingen toelicht in de jaarrekening. Zij presenteert het saldo van de fondsbeleggingen en de pensioenverplichtingen (per saldo een vordering of een schuld) op de balans. (Dit artikel gaat niet verder in op het toepassen van de corridormethode.) Tabel 1 illustreert voor vijf ondernemingen de fondsbeleggingen, de pensioenverplichting, het eigen vermogen en het balanstotaal per jaareinde Uit de tabel blijkt duidelijk dat de bedragen op de balans en in de toelichting op de jaarrekening materieel zijn. Het is daarom voor de accountant van belang om comfort te verkrijgen over het bestaan en de waardering van de fondsbeleggingen en volledigheid van de pensioenverplichting. Hieronder wordt ingegaan op de werkzaamheden die de accountant moet verrichten. 2. De werkzaamheden van de actuaris Bij de controle van de pensioenverplichtingen wordt, gezien de complexe materie en de actuariële berekeningsmethode, veelal een actuaris ingeschakeld door de accountant. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwijdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt. Afhankelijk van de reikwijdte Tabel 1: Pensioenverplichtingen in de jaarrekening 2009 gelden verschillende COS-verplichtingen. Taken actuaris De reikwijdte van de controle werkzaamheden van de actuaris is een belangrijke factor voor de accountant om te bepalen welke werkzaamheden hij zelf aanvullend dient uit te voeren. De actuaris geeft een oordeel over de juistheid van de berekening van de pensioenverplichtingen en de actuariële verwerking. De actuariële verwerking betreft de pensioenkosten en actuariële resultaten. De actuaris beoordeelt hierbij tevens de actuariële veronderstellingen. miljoen Unilever Philips Shell Aegon Ahold Totaal fondsbeleggingen Totaal pensioenverplichting (16.346) (17.720) (62.718) (2.545) (3.167) Saldo (1.940) 750 (3.293) (453) (78) Totaal eigen vermogen Balanstotaal Spotlight Jaargang uitgave 2

19 Dit zijn de disconteringsvoet, toekomstige rendementen en loonontwikkelingen. De actuaris licht in zijn rapportage aan de accountant de beperkingen in de reikwijdte van zijn werkzaamheden toe. De actuaris voert bepaalde werkzaamheden niet uit: De actuaris voert geen werkzaamheden uit om de juistheid en volledigheid van de onderliggende basisadministratie vast te stellen. De basisadministratie bestaat uit de gegevens van actieve en passieve deelnemers (dit zijn de uitkeringsgerechtigden en premievrije deelnemers) aan de pensioenregeling. De relevante gegevens bestaan per deelnemer onder meer uit de op balansdatum opgebouwde pensioenaanspraken, leeftijd en sekse. De actuaris controleert ook niet het bestaan en de waardering van de fondsbeleggingen. De fondsbeleggingen bestaan uit beleggingen, overige activa zoals vorderingen en overige passiva zoals schulden. Door de beperkingen in de reikwijdte van de actuaris dient de accountant zelfstandig aanvullende werkzaamheden uit te voeren. Welke aanvullende werkzaamheden de accountant uitvoert en op welke wijze, wordt behandeld in hoofdstuk 3. COS-vereisten bij gebruikmaken van een deskundige Het is van belang voor de accountant om de reikwijdte van de werkzaamheden van de actuaris vooraf goed af te spreken. Afhankelijk van de reikwijdte van zijn werkzaamheden gelden verschillende COSverplichtingen. Wanneer de accountant een actuaris inschakelt vanwege diens actuariële deskundigheid geldt COS 620 Gebruikmaken van de werkzaamheden van een door de accountant ingeschakelde deskundige. Bij de controle van de berekening van de pensioenverplichting geldt dan ook deze COS. De werkzaamheden van de ingeschakelde actuaris bestaan uit het evalueren van de onderliggende veronderstelling en methoden, met inbegrip van modellen die de leiding van de onderneming gebruikt. De accountant evalueert vervolgens of de actuaris die veronderstellingen en methoden adequaat heeft beoordeeld. Als de accountant een actuariële deskundige inschakelt, gelden volgens COS 620 de volgende vereisten: De accountant beoordeelt de vakbekwaamheid van de actuariële deskundige. Zo gaat de accountant na of de deskundige een diploma of een vergunning heeft dan wel ervaring en goede naam heeft op zijn vakgebied. De accountant beoordeelt de objectiviteit van de actuariële deskundige. De objectiviteit neemt toe indien de deskundige niet in dienst is bij en niet financieel afhankelijk is van de betreffende onderneming. De accountant wint controle-informatie in waarmee hij kan vaststellen dat de werkzaamheden die de actuariële deskundige uitgevoerd heeft, toereikend zijn voor zijn controle van de waardering en toelichtingen inzake pensioenen (IAS 19). En: De accountant beoordeelt of de werkzaamheden van de actuariële deskundige toereikend zijn om als controle-informatie voor de jaarrekening te kunnen dienen. Zo beoordeelt de accountant het betreffende dossier en de rapportage die de deskundige heeft opgesteld en bespreekt deze met hem. Wanneer de actuariële deskundige in dienst is bij de accountantspraktijk, zijn de gegevens over de aanstelling en opleiding, die bepalend zijn voor de capaciteiten en de deskundigheid van de deskundige, bekend bij die accountantspraktijk (volgens COS 220 Kwaliteitsbeheersing voor controles van historische financiële informatie ). In dit geval hoeft de accountant deze Samenvatting Bij de controle van de pensioenverplichtingen op basis van IAS 19 Personeelsbeloningen schakelt de accountant veelal een actuaris in. Het is van belang dat de accountant vooraf de reikwijdte van de werkzaamheden van de actuaris goed afspreekt volgens de COS-verplichtingen. Omdat de accountant onvoldoende zicht heeft op de waardering van de fondsbeleggingen en de juistheid en volledigheid van de basisgegevens van de voormalige werknemers, gebruikt hij de opgave van de fondsbeleggingen en de basisgegevens van de voormalige werknemers. Ook gebruikt de accountant schattingen. Voor de jaarrekening 2011 houdt de accountant bij de berekening van de pensioenverplichtingen rekening met de toegenomen levensverwachting. eigenschappen van de deskundige niet voor iedere controleopdracht te evalueren. 3. Controlewerkzaamheden accountant Zoals eerder gesteld sluit de actuarieel deskundige de controle van de juistheid en volledigheid van de basisgegevens en het bestaan en waardering van de fondsbeleggingen uit; de accountant verricht derhalve deze werkzaamheden. Bij de calculatie van de pensioenverplichtingen dienen zowel de actieve deelnemers als de voormalige werknemers (de uitkeringsgerechtigden en premievrije deelnemers) betrokken te worden. De juistheid en volledigheid van de basisgegevens voor de actieve deelnemers controleert de accountant op basis van de personeelsadministratie van de onderneming. De accountant van de onderneming heeft onvoldoende kennis van de risico s en Spotlight Jaargang uitgave 2 19

20 maatregelen van interne beheersing van het pensioenfonds om zelfstandig een oordeel te vormen over de betrouwbaarheid van deze posten. Omdat de accountant onvoldoende zicht heeft op de waardering van de fondsbeleggingen en de juistheid en volledigheid van de basisgegevens van de voormalige werknemers, maakt hij gebruik van de opgave van de fondsbeleggingen en de basisgegevens van de voormalige werknemers. Deze informatie krijgt hij van de uitvoerder van de pensioenregeling (het pensioenfonds of de verzekeraar). Voor het verkrijgen van controlezekerheid over de fondsbeleggingen zijn de volgende specifieke aandachtspunten voor de accountant van belang: Bestaan Een aansluiting dient te worden vastgesteld tussen beleggingen volgens de onderneming met externe opgaven van derden (bijvoorbeeld externe vermogensbeheerders, kadaster en custodian (bewaarder van waardepapieren)). Waardering Er dient inzicht te zijn in de aard en de samenstelling van de beleggingen (zijn deze beursgenoteerd of nietbeursgenoteerd). Vastgesteld dient worden of er actieve markten zijn voor de beursgenoteerde beleggingen en of er betrouwbare schattingen met betrekking tot niet-beursgenoteerde beleggingen zijn. Indien de accountant van de onderneming geen directe toegang heeft tot de uitvoerder van de pensioenregeling, dan benadert de leiding van de onderneming de accountant van de betreffende uitvoerder om voldoende comfort te verkrijgen. 4. Controle van schattingen Bij de controle van de pensioenverplichtingen gebruikt de accountant schattingen. De schattingen betreffen de levensverwachting van de deelnemers, de inflatieverwachting, loonontwikkelingen en toekomstige rendementen op beleggingen. De fondsbeleggingen worden volgens IAS 19 gewaardeerd op basis van reële waarde. Niet-beursgenoteerde beleggingen (derivaten en direct vastgoed) kunnen onderdeel uitmaken van de fondsbeleggingen. COS 540 behandelt de controlewerkzaamheden van schattingen. Zo gebruikt de leiding van de onderneming de voorgeschreven veronderstellingen- en schattingsmethoden, en verricht de accountant een groot aantal controlewerkzaamheden om voldoende zekerheid te krijgen omtrent de gehanteerde schattingen. Voor de uitvoering van deze werkzaamheden is de accountant afhankelijk van de informatie die hij van de leiding van de onderneming ontvangt. De accountant beoordeelt en valideert het proces dat de leiding van de onderneming heeft ingericht voor het bepalen en monitoren van de schattingen: Welke controlemaatregelen waarborgen dat de onderneming de schatting juist en/of volledig bepaalt? Welke data gebruikt de onderneming en hoe waarborgt zij dat deze data betrouwbaar zijn? Daarnaast dient de account per schattingselement de volgende informatie te verkrijgen: Welke aannames heeft de onderneming gehanteerd en wat zijn de eventuele wijzigingen van aannames ten opzichte van voorgaand jaar? Heeft de onderneming de onzekerheden van de aannames beschreven? En wat zijn de effecten van deze onzekerheden op de uitkomst van de schatting? Deze effecten kunnen vertaald worden in een maximale bandbreedte waarbinnen de schatting ligt. Welke alternatieven met betrekking tot de aannames en berekeningsmethoden heeft de onderneming beschouwd en waarom heeft zij deze alternatieven afgewezen? Welke beschrijving van eventuele modellen heeft de onderneming gehanteerd? Welke interne en externe specialisten heeft de onderneming ingeschakeld? Heeft de onderneming beoordeeld of de verwerking en de toelichting van de schatting in overeenstemming is met de wet- en regelgeving (COS 540)? Wat is de werkelijke uitkomst van de schatting versus de schatting van voorgaande jaren? 5. Attentiepunten jaarrekening 2010 Bij de calculatie van de pensioenverplichtingen is de levensverwachting van de deelnemers een belangrijke actuariële veronderstelling. Het Actuarieel Genootschap (AG) publiceert leidraden en richtlijnen voor het omgaan met de inschattingen van de levensverwachting. In de markt zijn meerdere richtlijnen beschikbaar voor het inschatten van levensverwachting (bijvoorbeeld CBS en verzekeringstafels). Ongeacht welke overlevingsverwachting wordt gehanteerd, onderbouwt de onderneming de gemaakte keuze (zie hoofdstuk 4). Zij maakt de levensverwachting specifiek voor de eigen populatie (afhankelijk per bedrijfstak) en voor eigen sterftewaarnemingen uit het verleden. In augustus 2010 heeft het Actuarieel Genootschap (AG) geactualiseerde verwachtingen van levensverwachtingen gepubliceerd; dit zijn de AG-prognosetafels In deze prognosetafels is op basis van historische gegevens de levensverwachting gemodelleerd van de gehele Nederlandse bevolking over de periode 2010 tot en met In de prognosetafels is rekening gehouden met toekomstige trends in de levensverwachting. De uitkomsten van deze nieuwe prognose laten een duidelijke verbetering van de levensverwachting zien ten opzichte van de uitkomsten uit de AG-prognose Het nieuwe prognosemodel maakt onderscheid tussen een lange- en een kortetermijntrend. Het 20 Spotlight Jaargang uitgave 2