'De zaak van de grond' Open ruimte voor lokale voedselstrategieën

Transcriptie

1 'De zaak van de grond' Open ruimte voor lokale voedselstrategieën De Landgenoten PDPO-projecten i.s.m. INDIGO-onderzoeksproject 22 april 2017, Baarbeekhoeve Muizen Op 22 april 2017 vond tijdens de workshop 'De zaak van de grond' van De Landgenoten een boeiend debat plaats samen met externe experten en onderzoekers van het INDIGO-project 1. Gert Eyckmans, (De Ideale Woning), Tom Willems (Ecopower) & Bob D Haeseleer (stad Eeklo), inspireerden vanuit hun eigen expertise: hoe kunnen lokale overheden en andere publieke actoren vanuit een positie als grondeigenaar bijdragen aan lokale voedselstrategieën? Chris Steenwegen (Natuurpunt), lichtte toe hoe kleinschalige lokale initiatieven kunnen opschalen & wat een grote beweging hiertoe kan bijdragen. Leen Laenens & Sylvie Fosselle namen deel aan het debat namens De Landgenoten. Annette Kuhk van het INDIGO-onderzoeksproject modereerde de gesprekken. Dit verslag is een beknopte samenvatting. De Landgenoten? De stichting & coöperatie De Landgenoten is een groeiende beweging van zo'n 1000 boeren & burgers die via lokale crowdfunding met aandelen & giften, werk maakt van een duurzame toegang tot grond voor bioboeren. Ze geven de boeren loopbaanlange zekerheid over grond en willen een biologische bestemming van de landbouwgronden over de generaties heen garanderen. Ze helpen hiermee ook grondeigenaren die hun gronden een duurzame bestemming willen geven. contact@delandgenoten.be INDIGO? De Landgenoten is één van de cases in het INDIGO-onderzoeksproject door onderzoekers aan KU Leuven, Universiteit Antwerpen studiegroep Omgeving & Harokopio Universiteit in Athene. De onderzoekers werken drie concrete cases uitwerkt omtrent landed commons. Het is een studie over (grondgebonden) gemeengoed. theindigoproject.be contactpersoon Annette Kuhk annette.kuhk@kuleuven.be PDPO? Met enkele plattelandsontwikkelingsprojecten in Vlaams-Brabant, Antwerpen & Oost-Vlaanderen onderzoekt stichting De Landgenoten momenteel welke rol publieke & private grondeigenaren kunnen spelen in het creëren van ruimte voor lokale voedselproductie. Daarmee wil ze haar werking verbreden, door o.a. nieuwe eigendomsstructuren in de praktijk te zetten via enkele cases, en door 1 Zie samenwerking van KULeuven, Universiteit Antwerpen, Omgeving en Universiteit Harokopio.

2 vraag en aanbodzijde beter op elkaar te doen inspelen via het uitbouwen van lokale netwerken. Zo ontwikkelt ze bv. een nieuwe erfpachtovereenkomst, waarmee de grondeigenaar een stempel kan drukken op het contract (van min 27 max 99 jaar) en De Landgenoten zorgt voor een goed beheer van de grond. contactpersoon Annelies Beyens Case 1: Werve Hoef Gert Eyckmans, De Ideale Woning Syl vie Fosselle, De Landgenoten De Ideale Woning (DIW) is een sociale huisvestingsmaatschappij, actief in 22 gemeenten in en rond Antwerpen, met momenteel 5900 sociale huurwoningen in beheer. In Wijnegem (provincie Antwerpen) worden sociale woningen gerealiseerd op grond die al meer dan 40 jaar in eigendom is van DIW. In het oude masterplan was er ruimte voorzien voor een 350-tal woningen, maar in deze tijden van ruimtelijke verdichting heeft DIW haar aanpak grondig veranderd: geen klassieke verkavelingen meer, DIW gaat voor duurzame wijken. 'Landbouw als verbindend element' Zo lanceerde DIW een oproep via de Vlaamse Bouwmeester om op een kwalitatieve manier vorm te geven aan een nieuw plan voor de site Werve Hoef in Wijnegem. Initieel stond er in de projectdefinitie niets over landbouw. Dat is uiteindelijk de verdienste van het Antwerpse ontwerpbureau Collectief Noord. Voor een sociale huisvestingsmaatschappij is het van belang dat een project verbonden is met bestaande wijken. De mensen die er omheen wonen moeten betrokken zijn. Dat viel mooi samen met voorstel van Collectief Noord om een lokaal landbouwbedrijf te integreren. Op dit bedrijf kunnen zowel mensen uit buurt als de nieuwe wijk participeren. Zo was meteen ook de projectdefinitie verbindend element ingevuld (cf. onder Werve Hoef ). 'Nood aan externe partner' Omdat DIW geen expert is in landbouw & landbeheer, hebben ze uiteindelijk bij De Landgenoten (DLG) aangeklopt. Een eerste gesprek was niet meteen evident, want als sociale huisvestingsmaatschappij houden zij hun gronden ook graag in eigendom. Voor DIW was eigendom behouden & een erfpachtformule (min 27j max 99 j) een vereiste. Intern moest ook iedereen overtuigd zijn van het voordeel van de integratie van een lokaal landbouwproject & de nood aan een externe partner hierbij. Ook andere ideeën, waar De Landgenoten dan weer minder in thuis is, zoals een fietsknooppuntennetwerk, picknickbanken, horeca en dergelijke lagen mee op tafel. Na een aantal gesprekken staan de neuzen in dezelfde richting & worden de erfpacht-modaliteiten concreet besproken. Zodra alle modaliteiten vastliggen, lanceren DIW & DLG een oproep om kandidaatwww.delandgenoten.be Quellinstraat 42, 2018 Antwerpen

3 boeren te vinden. 'Verdichting creëert ruimte' Is DIW een veeleer uitzonderlijke en dus 'ideale huisvestingsmaatschappij'? Of bestaan er groeikansen in deze vorm van samenwerken? Er wordt stilaan anders nagedacht over bebouwen en over onze open ruimte. Als je verdicht komt er logischerwijs ruimte vrij, ook voor landbouw. Dit project kan dienen als voorbeeld voor andere sociale huisvestingsmaatschappijen. Vroeger werd een verkaveling veelal ingevuld met 'huisje-tuintje'. Maar ook bij andere huisvestingsmaatschappijen ziet DIW dat er steeds meer voor andere formules wordt gekozen. Bovendien kan een landbouwproject in plaats van een publiek aan te leggen park ook de onderhoudskosten voor de gemeente drukken. Ook bv. voor schepenen ruimtelijke ordening met woonuitbreidingsgebieden in de gemeente, kan dit een inspiratie. Een verkaveling kan een en-en-verhaal zijn. Erfpacht Sinds de oprichting zette De Landgenoten voornamelijk in op het werven van giften & aandelen om gronden aan te kopen. Erfpacht biedt een opportuniteit om meer gronden in beheer te nemen: het is financieel beter haalbaar dan alles zelf aan te kopen. Voor de grondeigenaar heeft een erfpachtovereenkomst als voordeel dat er afspraken gemaakt kunnen worden, bv. rond duurzaam grondgebruik. Bovendien loopt een grondeigenaar niet het risico dat de overeenkomst naar een pacht wordt omgezet, omdat DLG zelf geen statuut heeft als landbouwer. Dat er een looptijd wordt vastgelegd, kan zowel een voordeel als nadeel zijn. Vandaar dat overwogen wordt om een beëindiging mogelijk te maken door minnelijke schikking. De kosten voor de erfpacht worden door De Landgenoten opgehaald via lokale crowdfunding. Case 2: Asse Tom Willems, Ecopower Leen Laenens, De Landgenoten Ecopower is een energiecoöperatie met een 20-tal windturbines en meer dan coöperanten. Ze betrekken burgers actief bij de productie van hernieuwbare energie & geven de gelegenheid via het kopen van aandelen om mede-eigenaar worden. 'Coöperatie voor commons' Net zoals bij De Landgenoten geldt voor landbouwgrond, wordt bij Ecopower energie beheerd als een common: 'wind is van niemand en dus van iedereen'. Met de plaatsing van een windturbine kan je geld verdienen, maar wie verdient er eigenlijk aan? Enkel de grondeigenaar die een vergoeding krijgt & het energiebedrijf? Ecopower wil dat de hele omgeving mee kan profiteren; lusten & lasten moeten gedeeld zijn. Zo bieden ze aan gemeentes een energieconsulent aan voor begeleiding in energiebesparende maatregelen.

4 'Bedrijvigheid op oude hoeves behouden' In Asse staat een hoeve op 180 meter van een windturbine. Ecopower is in onderhandeling met de eigenaar om de hoeve over te kopen. Voor Ecopower is het van belang dat er bedrijvigheid blijft op de hoeve, i.p.v. een natuurliefhebber die de rust komt opzoeken, wat vaak het geval is bij oude hoeves waar de boer vertrokken is. Dan zou het geluid van de windturbine een probleem kunnen vormen. Gelukkig deelt de gemeente Asse deze visie. In het ruimtelijk uitvoeringsplan staat duidelijk beschreven wat er moet gebeuren met hoeve: geen woongelegenheid, wel landbouw & activiteiten voor de lokale gemeenschap (nvdr. doorgaans zijn hoeves gebouwd als bedrijfsgebouw op percelen met een bestemming als landbouwgrond, en dus de facto niet als bestemming woonzone). 'Natuurlijke bondgenoten' Over een aantal maanden hoopt Ecopower de onderhandelingen met de eigenaar af te ronden. Ondertussen zetten zij de stap naar De Landgenoten om 6 hectare via DLG aan een bioboer ter beschikking te stellen. Vanuit het coöperatieve gedachtegoed zijn de twee organisaties natuurlijke bondgenoten. Ecopower had ook naar individuele landbouwers kunnen stappen, of bijvoorbeeld naar manèges. Maar omwille van dezelfde ideologie: teruggeven aan de gemeenschap, medezeggenschap, delen van resources, is een samenwerking in de maak. De hoeve zelf zou eigendom blijven van Ecopower, terwijl De Landgenoten de landbouwgronden zou aankopen. 'Nieuwe doelgroepen bereiken' De opportuniteit om een samenwerking tussen de twee coöperaties aan te gaan is eerder een samenloop van omstandigheden. Er zijn naar verwachting weinig gelijkaardige windprojecten waarbij deze situatie zich zou kunnen herhalen. Toch is deze samenwerking sowieso waardevol. Zo kan De Landgenoten aantonen aan andere spelers in de open ruimte dat een samenwerking met DLG ook niet-landbouw doelstellingen kan helpen realiseren. De Landgenoten is bovendien volop aan het onderzoeken hoe ze haar draagvlak kan verbreden door met de juiste strategie op de juiste doelgroep in te zetten. Daarom is een samenwerking met Ecopower erg interessant. De organisaties kunnen van elkaar leren & samen hun achterban aanspreken. Zo realiseert elke organisatie haar eigen doelstelling via samenwerking. 'Samen doelstellingen realiseren' Ook andere organisaties & instanties kunnen uit deze win-win samenwerking inspiratie putten. OCMW Mechelen denkt bijvoorbeeld na hoe ze op lange termijn zowel sociale tewerkstelling kunnen realiseren als de lokale economie & de korte keten kunnen versterken. De wil is er, alleen de kennis ontbreekt nog op dat vlak. De regels & knelpunten op stedenbouwkundig vlak zijn hierbij vaak een drempel. Deze procedures inzetten voor duurzame evoluties in de samenleving, is ook iets waarbij De Landgenoten een rol kan spelen.

5 Case 3: Eeklo Bob D'Haeseleer, ruimtelijke ordening Eeklo Syl vie Fosselle, De Landgenoten De stad Eeklo wil het Leen, een provinciaal bosgebied aan de zuidrand, meer aansluiting doen krijgen met de stadskern. In het tussengebied wordt de stad momenteel geconfronteerd met uitdovende landbouw. Dit geeft de stad de mogelijkheid om aan bosuitbreiding te doen, met als doel drie groene lobben tot in het stadscentrum te creëren. 'Punten voor kwaliteit' In 2015 investeerde de stad in een hoeve met 3,6 hectare grond die in het kader van deze plannen paste. In plaats van de hoeve op de markt te verkopen aan de hoogst biedende, verkoos het bestuur een oproep met criteria die ook de kwaliteit van het project waarderen, waarbij verkoopprijs maar een klein deelaspect is. Door op deze manier de hoeve vrij te geven, realiseert stad Eeklo niet alleen een biologische stadsboerderij, maar ook 3 hectare extra bos. Als de voordelen op lange termijn in rekening worden gebracht (educatie, promotie bio,...) is de nettokost voor de gemeente te verwaarlozen. 'Gunningscriteria voor duurzame landbouw' Samen met een kandidaat-bioboerin reageerde De Landgenoten op de oproep van stad Eeklo. Het gebied ligt in natuurovergangsgebied, dus werd biologische landbouw als criterium in de oproep opgenomen, als ideale schakel tussen woongebied & bos. Elk gemeentebestuur kan deze documenten raadplegen op de website van de stad. Zodra de overeenkomst van De Landgenoten & stad Eeklo er is, kan dit voor vele steden & gemeenten als inspiratie dienen voor de realisatie van een lokale voedselstrategie. Hoe lokale initiatieven opschalen? Inspiratie van een grote beweging Chris Steenwegen, Natuurpunt Leen Laenens, De Landgenoten Natuurpunt is zestig jaar geleden ontstaan vanuit eenzelfde idee als De Landgenoten in 2014: de enige manier om natuur te beschermen is door grond te kopen & eeuwig te bestemmen voor open ruimte, in dit geval natuur. Het resultaat zijn vele (versnipperde) stukjes natuur, goed voor in totaal hectare. 'Lokale verankering maakt grote beweging' In heel Vlaanderen zijn lokale werkingen van Natuurpunt actief, meestal in eigen natuurgebieden die ze zelf beheren en waarvoor ze verantwoordelijkheid hebben, voor zorgen financiering etc. Natuurpunt is als beweging een optelsom van al deze kleintjes, die zorgen voor de lokale verankering en de betrokkenheid bij de organisatie verhogen.

6 Al van bij het begin werkt Natuurpunt samen met landbouwers voor begrazing in natuurgebieden. Maar steeds meer wil Natuurpunt inzetten op een nieuwe strategie waarbij ze natuur in de landbouw kunnen brengen. Boerenbedrijven kunnen enerzijds meewerken aan natuur & landschapszorg maar anderzijds ook op hun eigen bedrijf maatregelen nemen om te verduurzamen & in te zetten op meer biodiversiteit. 'Gronden voor duurzame landbouw' Natuurpunt koopt elk jaar grond aan voor de uitbreiding van natuurgebieden. Lokale vrijwilligers gaan hiernaar op zoek. Daarbij krijgen zij vele aanbiedingen, ook op plekken die niet geschikt zijn voor natuurontwikkeling. Soms zitten daar ook hoeves en landbouwgronden bij. De reflex van de lokale vrijwilligers zou kunnen zijn om dan aan DLG te denken. De uitdaging is dat alle projecten van Natuurpunt erg verschillend zijn, en er veel autonomie ligt bij de vrijwilligers. De organisatie wil naast de ontwikkeling van een algemene beleidsvisie, ook op het terrein, samen met de lokale afdelingen, resultaat boeken op vlak van samenwerking met boeren. 'Kennis delen' In sommige landbouwgebieden ligt de biodiversiteit lager dan in steden, de akkervogels zijn in aantallen gedecimeerd, Natuurpunt wil dit verbeteren door multifunctionele invulling met natuur- en landbouwactiviteiten voor een boer die daar inkomen kan uit halen. Gewone steunmaatregelen zijn hierbij niet voldoende. Bij vele boeren ontbreekt het vaak aan kennis over natuur, en andersom ontbreekt het de natuurbeweging ook aan kennis over landbouw. Natuurpunt wil hierbij ook op zoek gaan naar businessmodellen waar natuur & boer wel bij varen. 'Natuur-inclusieve landbouw in de praktijk' Naast het laten rijpen van de geesten, zoekt De Landgenoten samen met Natuurpunt naar enkele cases waarbij 'natuur-inclusieve landbouw' in de praktijk kan gezet worden. Dit netwerkmoment wordt mede mogelijk gemaakt dankzij de steun van PDPO III. Samen met partnerproject: