Consultatiebureau voor ouderen

Transcriptie

1 Consultatiebureau voor ouderen Werkmethodiek Platform Consultatiebureau voor ouderen Kenniscentrum Ouderen, Vilans, januari 2008

2 Januari 2008 Vilans Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs. Auteurs: Els Bakker, Stichting Icare Niek Jaspers, onafhankelijk adviseur, arts maatschappij en gezondheid en sociaal geriater Marja Kraakman, Stichting Thuiszorg Groot Rijnland Geraldine Visser, Vilans Kenniscentrum Ouderen M.m.v. Platform Consultatiebureau voor ouderen Kenniscentrum Ouderen (KCO) / Vilans Het Vilans Kenniscentrum Ouderen (KCO) is een punt waar informatie over ouderen en ouderenzorg bijeen wordt gebracht. Het KCO slaat een brug tussen onderzoek, het beleid en de praktijk. Het KCO verzamelt kennis die over ouderen beschikbaar is, maakt deze toegankelijk en toepasbaar en draagt de informatie over aan uiteenlopende gebruikersgroepen in de praktijk en het beleid. Het KCO schreef onder andere Ouder worden we allemaal. Trendstudies en toekomstdebatten over de vergrijzing in Nederland en voert projecten uit op het terrein van zorgmijders, ouderenadvisering, ouderenmishandeling, leefstijlgerichte zorg, zelfmanagement, kwaliteit van leven en levensvragen. Catharijnesingel 47 Postbus RE Utrecht g.visser@vilans.nl Het visiedocument en de werkmethodiek zijn te downloaden via de website van het Vilans Kenniscentrum Ouderen Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 2 -

3 Inhoudsopgave Inleiding en leeswijzer 4 Deel I Voorbereiding en organisatie 5 1. Draagvlak creëren & samenwerking 5 2. Financiering 7 3. Medewerkers 8 4. Locatie & Accommodatie 9 5. Materiaal Werving doelgroet & PR Benaderen van de doelgroep (Pro) Actieve benadering van risicogroepen/kwetsbare ouderen Koppeling aan bestaande (bevolkings)campagnes Public Relations Aanmeldingen en afsprakenplanning Frequentie van het consultatiebureau voor ouderen Deel II Uitvoering Het Klantdossier Criteria Opbouw van het klantdossier Onderwerpen Screeningstesten Het eerste consult He vervolgconsult Verdiepende testen 16 Bijlagen: 1. Bereiken en werven van risicogroepen Verantwoording van de keuze van de opgenomen testen Protocol Informatie, Advies en Verwijzing Consultatiebureau voor ouderen, klantkaart Consultatiebureau voor ouderen, overdracht Onderbouwing bepaling totale cholesterol in het CbO Relevante (gezondheids-)informatiematerialen Relevante websites Lijst met relevant achtergrondmateriaal 60 Testen opgenomen in het klantdossier LASA, ADL-vragen Timed get up and go, mobiliteit en valrisico Verkorte audit, alcoholgebruik De Jong Gierveld, Eenzaamheidsschaal Inventarisatie sport en bewegen HADS-A, angst en depressie GDS minivragenlijst, depressie Observatie en vragen gehoor (OESO) Observatie ouderenmishandeling 70 Verdiepende testen Observatie cognitieve problemen (OLD) Verdiepingstest depressie: GDS-15 vragenlijst Verdiepingsonderzoek Veilig huis (Halt! U valt) Verdiepingstest mantelzorgbelasting CSI 77 Literatuurlijst 79 Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 3 -

4 Inleiding werkmethodiek Het Consultatiebureau voor ouderen is een systematische vorm van integrale en contextuele preventie. Dat wil zeggen dat ouderen op diverse levensdomeinen meerdere keren gescreend worden en geëvalueerd wordt op de verstrekte adviezen/verwijzingen. In het visiedocument dat het Landelijk Platform CbO heeft geschreven staat beschreven wat de visie, doelen, functies en het referentiekader voor het CbO zijn. Het Platform adviseert allereerst dit visiedocument te lezen voordat deze werkmethodiek gehanteerd wordt. Deze werkmethodiek is een praktische handleiding bij de opzet, organisatie, voorbereiding en uitvoering van de functie consultatiebureau voor ouderen. Voor achtergrondinformatie en visie rond dit relatief nieuwe fenomeen in het land van de preventieve zorg verwijzen we naar het visiedocument dat het Landelijke Platform Consultatiebureau voor ouderen met ondersteuning van het Vilans Kenniscentrum Ouderen heeft ontwikkeld. Het Landelijke Platform CbO heeft het visiedocument en de werkmethodiek geschreven, omdat er uit de praktijk veel vraag was naar praktische informatie over het opzetten van een consultatiebureau voor ouderen. Het Platform heeft deze werkmethodiek samengesteld vanuit praktijkervaringen en de huidige stand van wetenschappelijke kennis. Het Platform adviseert bestaande en nieuw op te richten consultatiebureaus om dit visiedocument en de werkmethodiek te gebruiken om hun consultatiebureau voor ouderen op de hier voorgestelde wijze te organiseren, zodat er landelijk meer uniformiteit ontstaat. Dat maakt het ook mogelijk onderzoek te doen naar de betekenis en effecten van het consultatiebureau voor ouderen. Het Platform CbO benadrukt dat gedegen wetenschappelijk onderzoek naar deze bijzondere vorm van integrale preventieve zorg belangrijk blijft. Leeswijzer Deze werkmethodiek heeft de vorm van een stappenplan voor het voorbereiden, organiseren en uitvoeren van de functie CbO. Deel 1 gaat over de voorbereidende activiteiten, zoals het creëren van draagvlak, het vinden van samenwerkingspartners, het opzetten van de netwerkorganisatie en het regelen van de financiering, werving en scholing van personeel. Deel 2 beschrijft hoe het CbO uitgevoerd wordt. Het besteedt aandacht aan de voorbereiding, de planning en de uitvoering van een consult. In de bijlagen vindt u de instrumenten en informatie die nodig zijn voor de uitvoering van het CbO: bij dit onderdeel zijn formulieren opgenomen die onderdeel uitmaken van het CbO en is de informatie-, adviesen verwijsfunctie in protocol uitgewerkt. Ook zijn alle gevalideerde testen, die in deze werkmethodiek gebruikt worden in de bijlagen meegenomen. Tot slot zijn er bijlagen met relevante folders en brochures, websites en achtergrondinformatie. Bij deze werkmethodiek hoort tevens het klantdossier. Dat klantdossier bestaat uit de vragenlijst voor de oudere, het formulier waarop uitslagen van testen, observaties en adviezen genoteerd worden en een evaluatie. Dit klantdossier kunt u downloaden van Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 4 -

5 Deel 1. Voorbereiding en organisatie 1. Draagvlak creëren & samenwerking Het CbO dient onderdeel uit te maken van lokaal ouderenbeleid. Op het CbO krijgt de deelnemer een integrale gezondheidscheck. Hierbij worden niet alleen risico s voor de gezondheid op het gebied van fysiek, sociaal, psychisch en cognitief functioneren en leefstijl in kaart gebracht. Het CbO kijkt ook naar de mogelijkheden die de oudere heeft of die hij of zij zou kunnen ontplooien om actief en gezond ouder te worden. Wat betekent het CbO voor partijen uit de sector wonen, welzijn en zorg? Het CbO kan vroegtijdig risico op ongezond ouder worden opsporen. Onder de oudere bevolking komt nogal wat onderbehandeling voor, bijvoorbeeld voor depressie en angsten. Het CbO kan mensen op tijd verwijzen naar daarvoor geschikte organisaties. Datzelfde geldt ook voor een ongezonde leefstijl. En het CbO kan mensen enthousiasmeren tot maatschappelijke participatie, zoals het doen van vrijwilligerswerk. Het CbO heeft tot doel dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en deelnemen aan de samenleving op een manier die zij prettig vinden. Voor partijen uit de sector wonen, welzijn en zorg en het CbO is het daarom goed om de samenwerking en afstemming te zoeken met elkaar, De deelnemer wordt in het CbO gestimuleerd tot gezond gedrag en bij gebleken risico geadviseerd over een gezonde leefstijl. Lokale voorzieningen kunnen daarbij onder de aandacht worden gebracht zoals fitnesscentra, sporten voor ouderen, clubs en verenigingen, cursussen over gezondheidsonderwerpen of als ontmoetingsplaats etc. Bij gezondheidsproblemen wordt verwezen naar de betreffende deskundigen, zoals huisarts, opticien, audicien, thuiszorg, stichting welzijn ouderen etc. De eerste stap om een CbO op te starten is dan ook het opbouwen van draagvlak en het maken van een lokale sociale kaart. Daarbij moeten alle relevante partijen in de netwerkorganisatie van wonen, welzijn en zorg betrokken worden en afspraken worden gemaakt in een plan tot samenwerken in de netwerkorganisatie rondom het CbO. Doelgroep zelf Voorop staat het vinden van draagvlak bij de doelgroep zelf. Bij een aantal bestaande CbO s hebben ouderen zelf het initiatief genomen om een consultatiebureau voor ouderen op te zetten. Zij gaven aan dat er onder ouderen veel behoefte bestaat aan informatie over hoe ze gezond en actief ouder kunnen worden. Daar waar ouderen niet zelf het initiatief nemen om een CbO op te zetten, adviseert het Platform om het contact met de doelgroep te zoeken, bijvoorbeeld via ouderenbonden, seniorenraden of cliëntenorganisaties. Huisartsen Huisartsen spelen een belangrijke rol bij het CbO, zowel in het draagvlak als in het vervolgtraject na het bezoek aan een CbO. Daarom is het raadzaam huisartsen zo vroeg mogelijk bij het ontwikkelproces te betrekken. Zie het visiedocument over de relatie met de huisarts. Met de huisarts kan de inhoud van de advisering vanuit het CbO, het protocol voor informatie, advies en verwijzing, worden afgestemd met de advisering vanuit de huisartsenpraktijk. Er kunnen afspraken worden gemaakt over de verslaglegging, bijvoorbeeld door met de huisarts af te spreken dat hij/zij bij gebleken risico s een kort verslag krijgt van de uitkomsten van de testen, advisering en verwijzing. Overeenkomstig de privacywetgeving, moet dit altijd na akkoord van de deelnemer (zie bijlage 5 Consultatiebureau voor Ouderen, overdracht) Door goede afstemming en samenwerking met de huisarts kunnen onduidelijkheden worden voorkomen en worden curatie en preventie dichter bij elkaar gebracht, waardoor meer continuïteit in de netwerkorganisatie wordt aangebracht. Zo zijn er bijvoorbeeld al initiatieven waarbij geprotocolleerde samenwerking wordt voorbereid tussen het CbO en het cardiovasculair risicomanagement in de huisartsenpraktijk. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 5 -

6 Met de huisarts moet over de volgende onderwerpen gesproken worden: verstrekken van informatie over de uitgangspunten en de werkwijze van het CbO; het verkennen van mogelijkheden voor aansluiting op de huisartsenpraktijk, bijvoorbeeld door selectie van senioren via het huisartsenbestand, aansluiting op de bestaande activiteiten in de huisartsenpraktijk etc.; inzicht geven in protocol Informatie, advies en verwijzing en afstemming over inhoud van de advisering en de verwijscriteria; consensus over criteria voor verwijzing, zoals geadviseerd in het protocol Informatie, Advies en Verwijzing (bijlage 3), de locatie, de verwijzingen over en weer, de wijze van rapportage etc. Andere samenwerkingspartners De partijen die betrokken zijn bij het CbO, staan in het volgende schema weergegeven. Deze lijst geeft een algemeen overzicht. Afhankelijk van de lokale/regionale situatie moet deze aangepast en aangevuld worden. Doelgroep zelf Wonen Welzijn/Maatschappelijke Ondersteuning Ouderenbonden Woningcorporaties Stichting welzijn ouderen Seniorenraden Cliënten/patiëntenorganisaties Ouderenadviseurs Vrijwilligersorganisaties Steunpunt mantelzorg WMO-loket Zorg Beleid & Financiers Overig Huisarts Gemeente Werkgevers Thuiszorg GGD Fitnesscentra e.d. Verzorgings- en verpleeghuizen/woonzorgcentra GGZ Apotheek Ziekenhuis/revalidatiecentrum Tabel 1. Samenwerkingspartners Zorgverzekeraar Zorgkantoor Provincie (Sport)verenigingen Het is naast het creëren van draagvlak belangrijk om vooraf contacten te leggen met deze partijen (zo nodig aangepast aan / aangevuld met andere lokale organisaties en diensten) om een goede lokale sociale kaart te kunnen ontwikkelen voor ouderen en te weten welke adviezen en verwijzingen gegeven kunnen worden tijdens het CbO-consult. Goede aanbevelingen vanuit deze contacten kunnen ook leiden tot een grotere toeloop naar het CbO. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 6 -

7 2. Financiering In deze paragraaf geeft het Landelijk Platform weer welke typen kosten gemaakt moeten worden voor het CbO en welke financieringsmogelijkheden er zijn. Kosten van het consultatiebureau voor ouderen De te verwachten exploitatiekosten bestaan onder andere uit: voorbereidings- en ontwikkelkosten; projectleiding; o werving & scholing personeel; o begeleiding; o overleg met netwerkorganisatie/consultatie bij derden; o evaluatie en verslaglegging; o voorbereiding logistiek. uitvoeringskosten; o wervingskosten voor cliënten (PR, uitnodiging); o huisvestingskosten; o materiaalkosten; o salariskosten voor de consulent: gemiddeld één uur per consult; o administratie (o.a. planning, registratie, vragenlijst versturen, verwerken); o materiaal over gezondheidsinformatie. Zolang er nog geen duidelijkheid bestaat over een structurele financiering kan op lokaal niveau naar een oplossing worden gezocht. Onderstaand is een lijst van partijen die mogelijk bij de financiering kunnen worden betrokken: provincie; gemeente (de Wet Maatschappelijke Ondersteuning WMO en de Wet op de Collectieve Preventie Volksgezondheid WCPV); zorgverzekeraars (zorgverzekeringswet: basis- en aanvullende verzekeringen); AWBZ (AIV Verpleging) in afstemming met het zorgkantoor; AIV Preventie (ZonMw); ledenverenigingen Thuiszorg; woningbouworganisaties (als onderdeel van Corporate Social Responsibility); fondsen; markt: bv. fitnesscentra, wellness centers, hulpmiddelenindustrie of werkgevers; eigen bijdrage van ouderen. Het vinden van tijdelijke financiering is echter een zeer tijdrovende zaak en het is nog niet duidelijk waar de structurele financiering vandaag gaat komen. Het Landelijke Platform gaat in gesprek met mogelijke financiers om te spreken over het financiële kader. Meer informatie over financiering leest u in het Visiedocument (paragraaf 7.1 en bijlage 5 van het visiedocument). Eigen bijdrage voor deelnemers Het platform adviseert om het CbO gratis aan te bieden. Dit maakt de drempel laag. Daar waar het financieel niet haalbaar is, is het te overwegen om het CbO tenminste gratis aan te bieden aan risicogroepen en kwetsbare ouderen. Uit inventarisatie blijkt dat veel senioren wel bereid zijn een klein bedrag (rond de tien euro) te betalen. De vraag is of dit opweegt tegen de kosten voor administratie. Een optie is om afspraken te maken met zorg- en dienstverleners om via lidmaatschapssystemen of via de aanvullende verzekering (bijvoorbeeld in collectieve contracten die ouderenbonden of bedrijven met verzekeraars hebben afgesloten) deze eigen bijdrage te compenseren. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 7 -

8 3. Medewerkers De deskundigheid en ervaring van de CbO-consulent en de brede netwerkorganisatie eromheen zijn essentieel voor de kwaliteit en de effectiviteit van het CbO. Zo moet er voldoende kennis en expertise zijn op het terrein van gerontologie en geriatrie. De consulent moet nadrukkelijk letten op de samenhang tussen lichamelijke, geestelijke, cognitieve en sociale aspecten, die bij het ouder worden steeds meer met elkaar verweven raken. De consulent moet affiniteit met ouderen hebben en werken vanuit de attitude van zorg voor gezondheid in plaats van ziektezorg. Het motto is Welzijn komt voor zorg en voorkómt zorg. Er moet voldoende deskundigheid zijn op het gebied van methoden binnen de gezondheidsbevordering. Daarnaast is kennis van de lokale sociale kaart onontbeerlijk. De positie van de consulent is die van een spin in het web met regiefunctie, waarbij persoonlijke contacten met het werkveld wonen, welzijn en zorg de samenwerking en netwerkorganisatieaanpak vergemakkelijken. Dat vraagt voor de uitvoering van het CbO om een functionaris op tenminste HBO-opleidingsniveau (zie bijlage 4 in het visiedocument, competentieprofiel CbO-consulent). Het Platform CbO benadrukt dat het belangrijk is de CbO-consulenten te scholen. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 8 -

9 4. Locatie & Accommodatie Het CbO kan gehuisvest zijn bijvoorbeeld in een wijkgebouw van de thuiszorg, een gezondheidscentrum, in een huisartsenpraktijk, buurthuis, in een gebouw van een welzijnsorganisatie of binnen een woonzorgcomplex, etc. Het is ook mogelijk het CbO mobiel aan te bieden, bijvoorbeeld in de vorm van huisbezoeken of een bus. Dit kan zinvol zijn in een plattelandsregio waar onvoldoende mogelijkheid is voor senioren zich te verplaatsen met openbaar vervoer of wanneer deelnemers onvoldoende mobiel zijn. Bij het inrichten van het CbO moet met de volgende locatie- en accommodatie-eisen rekening worden gehouden. Eisen waaraan de locatie minimaal moet voldoen: laagdrempelig: men gaat makkelijker naar een wijkgebouw of buurtcentrum dan naar een huisartspraktijk;. de reisafstand moet kort zijn, dus zoveel mogelijk in wijken waar veel senioren wonen. Een langere afstand zorgt voor meer bezwaren om deel te nemen; goed bereikbaar met auto en openbaar vervoer; toegankelijk met rollator/rolstoel. Eisen waaraan de accommodatie minimaal moet voldoen: voldoende privacy: goed afsluitbare en geluidsdichte (spreek)ruimte; rustige en sfeervolle ruimte; aanwezigheid telefoon / eventueel een pc; ruimte om zich om te kleden; koffie/theevoorziening; ontvangstbalie/ruimte (met informatiefolders). Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen - 9 -

10 5. Materiaal Voor het uitvoeren van het consultatiebureau voor ouderen moet de consulent kunnen beschikken over een aantal materialen om testen te kunnen uitvoeren en om registratie te kunnen verzorgen. Eenmalige aanschaf computer weegschaal lengtemeter met muurbevestiging meetlint stopwatch bloeddrukmeter met normaal en extra brede manchet glucose- en cholesterolmeter prikpen voor capillair bloedprikken naaldcontainer bekkentje(s) de werkmethodiek opbergdoosje voor pleisters opbergsysteem voor informatiemateriaal lokale sociale kaart Tabel 2. Benodigde materialen Verbruiksmateriaal cholesterolstrip glucosestrips naaldjes behorend bij de prikpen ontsmettingsmiddel/-doekjes pleistertjes controlevloeistof voor glucose/cholesterolmeter klantdossier I (voor de klant) klantdossiers II en III (voor consulent) updates werkmethodiek updates lokale sociale kaart voorlichtingsmateriaal (brief)papier en enveloppen Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

11 6. Werving doelgroep & PR 6.1 Benaderen van de doelgroep Het benaderen van de doelgroep kan via algemene kanalen en via een specifieke benadering. Algemene werving kan plaatsvinden via de (lokale en regionale) media en via ouderenorganisaties, via folders in wachtkamers en openbare ruimtes of in gemeentelijke zorgloketten. Maar ook persoonlijke berichtgeving is mogelijk als met behulp van de bevolkingsregisters van gemeenten een algemene selectie wordt gemaakt, bijvoorbeeld op leeftijd of wijk. Als een organisatie besluit om het CbO slechts voor bepaalde groepen met een verhoogd risico open te stellen, zal selectie van een specifieke doelgroep moeten plaatsvinden. 6.2 (Pro) Actieve benadering van risicogroepen/ kwetsbare ouderen Omdat bij risicogroepen veel gezondheidswinst in de brede zin van fysieke, psychische en sociale gezondheid met preventie te behalen valt, is het zinvol om extra tijd en energie aan de benadering van deze risicogroepen te besteden. In goede samenwerking met intermediairs, zoals thuiszorgmedewerkers, ouderenadviseurs (vrijwillige en beroepsmatige), allochtone zorgconsulenten, dominee, pastor, imam en andere geestelijk verzorgers kan deze groep worden opgespoord. In bijlage 2 beschrijven we hoe je risicogroepen kunt bereiken, waaronder een voorbeeld van allochtone ouderen en mantelzorgers. Soms kan in samenwerking met de huisarts een dergelijke risicogroep worden geselecteerd. Zo werken enkele CbO s met huisartsen samen om 70-plussers te benaderen die al geruime tijd niet meer bij de huisarts waren geweest. Dit moet uiteraard binnen de grenzen van de privacywetgeving gebeuren. Een andere manier om een selectie te maken, is via woon-zorgcomplexen (WOZOCO s) of via de gemeente (selectie op wijken met een lage sociaaleconomische status). Op de website van het Vilans Kenniscentrum Ouderen kunt u meer lezen over proactieve of outreachende benadering van ouderen: Koppeling aan bestaande (bevolkings)campagnes Op sommige plekken werd het idee gelanceerd om het CbO te koppelen aan bevolkingscampagnes, zoals de griepvaccinatie, baarmoederhals- en borstkankerscreening. Voor griepvaccinatie geldt de beperking dat deze alleen in het najaar gegeven wordt en de borstkankercampagne is vooralsnog op vrouwen gericht. De mogelijkheid wordt onderzocht om aan te sluiten bij de GALM-projecten (Groninger actief leven model), zie of waarmee een kostenreductie is voorzien doordat het consult verkort kan worden. 6.4 Public relations Op verscheidene manieren kan publiciteit gegeven worden aan het CbO. Een mix van (mondelinge, audiovisuele en schriftelijke) communicatiemiddelen is het meest effectief. PR-mogelijkheden zijn: mondelinge reclame van medewerkers van zorg- en dienstverleners die bij cliënten thuiskomen; presentaties op bijeenkomsten / congressen; oproepen in de lokale media (krant, radio, tv, kabelkrant); directe mailing aan de doelgroep; bladen van ouderenbonden; informatiepakketten die gemeentes sturen aan inwoners als ze 65 jaar worden; een telefoonlijn voor vragen / aanmeldingen; magazines of ledenbladen, nieuwsbrieven en websites van zorg- en dienstverleners; poster, affiches, folders ; berichtgeving over een officiële opening. 6.5 Aanmeldingen en afsprakenplanning Planning, duur consult Het eerste consult duurt een uur, waarvan ongeveer tien minuten besteed wordt aan administratie. Een vervolgconsult kan in sommige gevallen korter duren, afhankelijk van de adviezen en testen. Voor de planning van de afspraken is het verstandig een afsprakenbureau in te richten, dan wel deze onder te brengen bij bestaande afsprakenbureaus. Het is verstandig de gemaakte afspraak schriftelijk te bevestigen. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

12 Aanmelding In verband met de lange duur van een consult, is het nodig dat mensen een afspraak maken. Aanmelden kan bijvoorbeeld via een antwoordkaart, een speciale telefoonlijn of via internet. Bij het maken van de afspraak worden de toelatingscriteria zoals leeftijd, thuiswonend en niet terminaal ziek, getoetst. De (telefonische) afspraak wordt schriftelijk bevestigd. Voorbereiding door de deelnemer Het platform adviseert om vooraf de vragenlijst (dit is het Klantdossier, deel I) op te sturen naar de deelnemer en te vragen om deze ingevuld mee te nemen naar het consultatiebureau voor ouderen. De deelnemer kan zich zo rustig voorbereiden op het gesprek en weet tevoren waarover het zal gaan. Dat geeft tijdens het consult meer tijd voor het persoonlijke verhaal en voor de gedragsbeïnvloedende component. Voor allochtone ouderen of analfabeten / laaggeletterden kan het lastig of onmogelijk zijn om de lijst vooraf in te vullen. Het is daarom belangrijk om de mogelijkheid aan te bieden van het samen invullen van het dossier tijdens het consult, of hiervoor vooraf begeleiding te organiseren. 6.6 Frequentie van het CbO Het CbO is een vorm van periodieke preventieve zorg. Dat betekent dat klanten herhaaldelijk op consult komen. Als er geen duidelijke risico s zijn geconstateerd bij de klant adviseert het Platform de volgende frequentie: jaar één keer per drie jaar; jaar één keer per twee jaar; 70 jaar en ouder één keer per jaar. Nota bene: het CbO bepaalt zelf per individu, op basis van gewogen intuïtie of het gezondheidsrisico aanleiding geeft tot wijzigen van de frequentie; er is nog geen evidence based ondersteuning voor de frequentie. Het Platform adviseert om hier onderzoek naar te doen. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

13 Deel II Uitvoering van het CbO Hieronder worden achtereenvolgens het klantdossier besproken, het eerste CbO-consult, het vervolgconsult en de verdiepende testen. 7. Het klantdossier Het Platform CbO heeft voor het CbO een klantdossier ontwikkeld, die CbO-consulenten kunnen gebruiken om het consult af te nemen. Deze kunt u downloaden van de website van het Vilans Kenniscentrum Ouderen: Het klantdossier is gebaseerd op uitgebreid literatuuronderzoek, bestaande landelijk gebruikte standaarden en evidence based screeningsmethodes. De elf gezondheidspatronen van Gordon zijn leidraad voor de onderwerpen die aan de orde moeten komen (Gordon,1996). Het platform doet een beroep op organisaties om alleen deze gestandaardiseerde vragenlijst te gebruiken, zodat de verzamelde gegevens gebruikt kunnen worden voor verder onderzoek. Het klantdossier is uitgetest in een aantal pilots in het land. Het bestaat uit vragen, testen en metingen. Het geheel is aangevuld en vastgesteld in het Landelijk Platform CbO. 7.1 Criteria De belangrijkste criteria bij de ontwikkeling van het klantdossier waren: de onderwerpen voldoen aan de criteria van screening van gezondheid van Junger en Wilson, zie ook visiedocument bijlage 3 verantwoording preventie; de onderwerpen hebben voor de klant een logische en herkenbare vorm; het is in begrijpelijke taal opgesteld; er wordt zoveel mogelijk gewerkt met bestaande testen en metingen. Om te komen tot een afgewogen keuze van te gebruiken testen en metingen zijn de volgende criteria gebruikt: de testen zijn gevalideerd en wetenschappelijk verantwoord, dan wel algemeen geaccepteerd en veel gebruikt in de praktijk; de test moet kort zijn en gemakkelijk in gebruik; er moet een duidelijke interpretatie van de test- en onderzoekgegevens beschikbaar zijn; er moeten duidelijke criteria aanwezig zijn voor vervolgonderzoek of verwijzing; de uitkomst geeft een risico-inschatting, geen diagnose. 7.2 Opbouw van het klantdossier Het Klantdossier bestaat uit drie delen: deel I, dossiergedeelte dat de deelnemer voorafgaand aan het consult invult; deel II, waarop de consulent de uitslagen van de testen vermeldt; deel III, dossiergedeelte waarmee de consulent de psychosociale problematiek in gesprek kan brengen, en waarop de consulent observaties, afspraken, evaluatie en registratie invult. 7.3 Onderwerpen In het klantdossier deel I worden de volgende onderwerpen behandeld: algemene gegevens (naam, sekse, leeftijd, woonplaats, geboortedatum, samenstelling huishouden, opleiding en beroep(s-geschiedenis); gezondheidstoestand: o.a. ervaren gezondheid, gezondheidsgeschiedenis, medicijngebruik, slapen en ontspannen, lichaamsfuncties; eten, drinken en genotmiddelen; vrije tijd: o.a. beweging, sport, mobiliteit, ADL, mantelzorg, vrijwilligerswerk; zintuigen: o.a. zien, horen, spreken, geheugen; sociaal en psychisch functioneren: o.a. sociaal netwerk, betekenisvol sociaal functioneren, zingeving. Het klantdossier is zo opgesteld, dat de antwoorden in de rechterkolom in de regel de punten vormen voor het gesprek met de deelnemer. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

14 7.4 Screeningstesten In het klantdossier zijn de volgende screeningstesten opgenomen: Onderwerp Test Bron Valrisico; Timed Get Up and Go Psodsiadlo & Richardson,1991 Eenzaamheid; Eenzaamheidsschaal De Jong Gierveld en Kamphuis Alcoholgebruik Verkorte Audit Babor e.a, 1988 (AUDIT) ADL LASA- ADL-vragen Prof. D. Deeg, VUMC Angst/stress HADS-A Zigmond & Snaith, 1983 Ondervoeding SNAQ Kruizenga, H., VUMC, 2004 Beweging en sport Inventarisatie Sport en bewegen gebaseerd op GALM (Groninger Actief Leven Model) Stemming/depressie Mini GDS vragenlijst Sheikh & Yesavage, 1983 Tabel 3: testen als onderdeel van het klantdossier In bijlage 2 is een overzicht opgenomen voor de verantwoording van het opnemen van deze testen. Bij de ontwikkeling van het screeningsinstrument bleken sommige testen zeer waardevol, maar te uitgebreid om standaard te worden opgenomen in het klantdossier. Deze testen zijn als verdieping toch opgenomen binnen het screeningsinstrument om de overdracht naar een vervolgtraject goed te kunnen onderbouwen (zie paragraaf 7.7 en de bijlagen 19 t/m 22). Het besluit tot het uitvoeren van een verdiepende test is duidelijk gebaseerd is op de gegevens van het ingevulde klantdossier. Als de consulent problemen signaleert, waar ze graag wat meer over wil weten om te komen tot een geschikt advies of een adequate verwijzing, kan ze besluiten om incidenteel een verdiepingstest af te nemen. 7.5 Het eerste CbO-consult Inhoud van het consult Bij het eerste consult neemt de consulent met de klant de antwoorden door die hij/zij in de vragenlijst (het klantdossier, deel I) heeft Wordt nog aangevuld met jaartallen; bronvermeldingen worden nog opgenomen in de literatuurlijst; toestemming voor gebruik is in onderzoek gegeven. De consulent kan besluiten aanvullend daarop verdiepende vragen stellen. Het is belangrijk dat hierin voldoende ruimte voor het eigen verhaal van de klant is. Vervolgens worden enkele metingen gedaan. Op grond van de uitkomsten van de vragenlijst uit het klantdossier, de uitkomsten van de metingen, de observaties en het gesprek stelt de CbO-consulent, samen met de deelnemer, een kansen- en risicoprofiel op. Dit profiel is de basis voor verdere voorlichting, advisering en verwijzing. Ook worden er afspraken gemaakt over vervolgconsulten. Het klantdossier is hierboven besproken. De overige delen van het consult zullen hieronder besproken worden. Consult 1 Bespreking van ingevulde klantdossier Verrichten van metingen Observatie, registratie Adviezen geven en evt. verwijzen Tabel 4. Inhoud eerste consult Formulieren Klantdossier deel I Klantdossier, deel II Klantdossier, deel III (behalve 8 Evaluatie vorig consult) Formulier Klantinformatie Formulier overdracht De metingen: De volgende metingen worden gedaan: gewicht; lengte; BMI (Body Mass Index of Quetelet Index genoemd, is een maat voor het gewicht in verhouding tot lichaamslengte = kg/m 2 ); Bloeddruk; cholesterol (zie ook bijlage 6 Onderbouwing bepaling totale cholesterol in het CbO;) bloedsuiker; valrisico volgens Timed Get Up and Go; Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

15 visus. De CbO-consulent schrijft de uitkomsten van de metingen in deel II van het klantdossier. Observaties Sommige problemen, zoals het gehoor, ouderenmishandeling (bijlage 18) en cognitieve problematiek (bijlage 19 OLD) kunnen niet eenvoudig met een vragenlijst of meting opgespoord worden. De testen zijn te ingewikkeld binnen het CbO of mensen reageren te veel met sociaalwenselijke antwoorden of het onderwerp ligt te gevoelig. Dan is observatie een geschikte methode. De CbO-consulent schrijft de uitkomsten van de observaties in deel II van het klantdossier. Kansen en risico s Op grond van de resultaten uit vragenlijsten, testen en observaties stelt de consulent kansen en risico s vast. Zowel de gunstige, beschermende aspecten als ook de risico s worden vervolgens met de klant besproken. Hierop volgt een gesprek met de deelnemer gericht op empowerment, waarin de consulent de oudere bemoedigt ten aanzien van het gebruiken van de eigen mogelijkheden, gezond gedrag, autonomie en kwaliteit van leven en adviseert over eventuele gedragsveranderingen t.a.v. leefstijlelementen. Belangrijk uitgangspunt voor het CbO is dat het accent niet zo zeer ligt op de risico s en beperkingen, maar dat zoveel mogelijk de autonomie en de mogelijkheden van de ouderen gestimuleerd worden. Informatie, adviezen en verwijzingen Op grond van vastgestelde kansen en risico s krijgt de deelnemer ook een advies over de mogelijkheden om gezondheid en welzijn te bevorderen. De consulent geeft uitleg hoe de geconstateerde risico s zijn te hanteren en te verminderen en houdt hierbij rekening met de individuele mogelijkheden van de klant. Ook wordt informatie gegeven over instanties die kunnen bijdragen aan een verbetering van de levensstijl. Indien nodig vindt verwijzing plaats naar de huisarts of een andere instantie. De gegevens van de klant kunnen naar de verwijzer worden gestuurd, als daarvoor met een handtekening in het klantdossier toestemming is gegeven door de klant. Hiervoor kan In het protocol Informatie, Advies en Verwijzing (bijlage 3) staat per onderwerp kort weergegeven welke voorlichting, informatie en/of advies gegeven kan worden. Het protocol doet daarnaast suggesties voor gebruik van lokale voorzieningen en geeft de bases (afkappunten) waarop een verwijzing kan volgen naar de huisarts of andere deskundigen. Ook wordt onderwerpsgewijs verwezen naar relevante (gezondheids)informatie. Bij een verwijzing naar de huisarts en/of andere betrokken hulpverleners wordt de deelnemer om toestemming gevraagd voor het doorsturen van de screeningsresultaten. Voor de overdracht kan het formulier CbO, overdracht worden gebruikt (bijlage 5). Wat geef je ouderen mee? Omdat in het algemeen alleen mondeling advies onvoldoende beklijft, is het ook belangrijke om schriftelijke informatie mee te geven. De deelnemer ontvangt dan ook na afloop van het consult de uitkomsten van de testen en de adviezen mee op papier (voorbeeld van een klantkaart in bijlage 4). Op verzoek van de klant worden hierbij ook de normaalwaarden doorgegeven. Ook staat hierop de naam en adres van de instanties waarnaar is verwezen en de naam van de consulent die de deelnemer op het CbO ontmoette. Tot slot wordt de afspraak voor een eventueel volgend bezoek aan het CbO hierop genoteerd. Uitgebreidere gezondheidsinformatie in de vorm van een folder of brochure kan de advisering ondersteunen. In bijlage 7 is een overzicht opgenomen met relevante folders en brochures. Voor senioren die het Internet gebruiken is een overzicht met relevante websites opgenomen in bijlage 8. Risico-inventarisatie, geen diagnostiek Nadrukkelijk wordt nog gemeld dat het CbO geen diagnostiek stelt, maar screent op risico s en als die groot blijken, verwijst de consulent door naar een hulpverlener, naar een organisatie die daarvoor specifiek is toegerust of naar geschikte interventies. 7.6 Het vervolgconsult Het consultatiebureau voor ouderen biedt een systematische vorm van preventie. Dit houdt ook in dat deelnemers periodiek in de loop der jaren gescreend worden. Zo wordt niet alleen het beloop van de gezondheid samen met hen gevolgd, maar wordt de oudere ook ondersteund in het daadwerkelijk opvolgen van de adviezen over gezond en actief ouder worden. Met de oudere kunnen eventuele belemmeringen waardoor adviezen niet worden opgevolgd, in kaart worden gebracht, waarna de advisering kan worden aangepast, ofwel de oudere gestimuleerd om in verband met de gezondheid de adviezen toch op te Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

16 volgen. Zo nodig kan (opnieuw) verwezen worden en kan de consulent zo nodig ondersteunen door zelf contacten te leggen met de betreffende instantie. Dit kan uiteraard alleen in overleg met de deelnemer. Andersom kunnen de redenen voor het niet opvolgen van adviezen en verwijzingen belangrijke informatie opleveren over het functioneren van het CbO. Inhoud van het vervolgconsult Voor het vervolgconsult (zie paragraaf 6.6 van over frequentie) wordt dezelfde procedure gevolgd als bij het eerste consult. Opnieuw wordt het hele klantdossier ingevuld en worden de testen opnieuw afgenomen. Dit geeft de mogelijkheid om ook de vooruitgang, dan wel eventuele achteruitgang te constateren. In het vervolgconsult wordt ook het klantdossier deel III kopje 8 ingevuld als evaluatie van de resultaten van het 1 e consult en de activiteiten van de oudere die daarop volgden. Vervolgconsult Bespreking van ingevulde klantdossier Verrichten van metingen Evaluatie vorig consult, observatie, registratie Zo nodig nieuw advies en evt. verwijzing of bestendigen eerder advies Tabel 5. Inhoud vervolgconsult Formulieren Klantdossier deel I Klantdossier, deel II Klantdossier, deel III (incl. 8 Evaluatie vorig consult) Formulier Klantinformatie Formulier overdracht Voor verdere informatie over metingen, observaties, kansen- en risicoprofiel, informatie advies, verwijzing en wat mee te geven wordt verwezen naar het eerste consult. 7.7 Verdiepende testen Als de consulent uit de antwoorden in het klantdossier en de metingen een risico op specifieke problemen signaleert, zal deze verdiepende vragen stellen. Voor enkele onderwerpen, zoals stemming/depressie en belasting van de mantelzorger zijn hiervoor verdiepende testen opgenomen (GDS-15, bijlage 20 en CSI, bijlage 22). Door het afnemen van deze testen wordt beter inzicht verkregen in de ernst van de problematiek en kan in voorkomende gevallen een goede overdracht naar een andere deskundige worden voorbereid. Bij een niet-pluisgevoel over de cognitieve mogelijkheden van de klant kan een observatielijst dementie (bijlage 19) worden ingevuld om te beoordelen of verwijzing naar de huisarts zinvol is. Bij geconstateerde valriscio kan een huisbezoek plaatsvinden in verband met veiligheid. CbO-consulent kan hiervoor verwijzen naar lokale instanties. Volledigheidshalve is informatie over een veilig huis -onderzoek opgenomen in bijlage 22. Hieronder volgt een overzicht van genoemde verdiepende testen. In de laatste kolom staat beschreven wanneer tot het afnemen van de verdiepende test wordt overgegaan. Ook hier geldt dat de verdiepende test niet is bedoeld als diagnostiek, maar als een verscherpte screening op risico s. Bij gebleken risico verwijst de consulent de klant door naar een organisatie die specifiek is toegerust voor nadere diagnostiek en eventuele behandeling. Veelal zal dat de huisarts zijn. Onderwerp Test Bron Wanneer afnemen Stemming / GDS-15 Sheikh & Bij mini GDS, score 1 en > depressie Yesavage, 1983 en 1986 Bij als antwoord op vraag 2 van hoofdstuk 2 klantdossier Bij nietpluis-gevoel van consulent Bij overbelasting van de mantelzorger Bij belastende life-events Overbelasting door CSI (Caregiver Robinson, USA, Bij meer dan 8 uur mantelzorg per week mantelzorg Strain Index) 1983 Als belasting aangegeven wordt met min of meer belast of overbelast. Dementie OLD. Observatie TNO, Hopman- Bij nietpluisgevoel Lijst voor vroege symptomen Dementie Rock e.a., 2001 Bij bezorgdheid klant of mantelzorger Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

17 Onderwerp Test Bron Wanneer afnemen Valrisico Verdieping Veilig Stichting Bij Timed Get Up and Go > 14 pnt huis en Consument en Bij historie vallen valpreventie Veiligheid Bij historie botbreuken Halt! U valt Bij onregelmatig gangpatroon Tabel 6. Verdiepende testen Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

18 Bijlagen Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

19 Bijlage 1. Bereiken en werven van risicogroepen In deze bijlage beschrijven we een voorbeeld hoe allochtone ouderen en mantelzorgers bereikt kunnen worden. Dit zijn twee voorbeelden van risicogroepen. Allochtone ouderen De gezondheid van veel allochtone ouderen is relatief slecht (Schellingerhout, 2005). De redenen daarvoor komen deels voort uit de maatschappelijke positie van allochtonen, zoals een lage SES, een beperkt sociaal netwerk dat deels niet overeenkomt met de gebruikelijke netwerken, de bemoeilijkte toegang tot werk en voorzieningen. Daarnaast zijn er ook factoren die verbonden zijn aan de cultuur van de allochtonen zelf. Voorkomen moet worden dat deze culturele invloeden worden gegeneraliseerd. Elke culturele groep heeft zijn eigen kenmerken. De cultuurgebonden factoren kunnen zowel beschermend werken, maar ook een extra risico vormen. Zo is de interne sociale samenhang een beschermende factor. Daarnaast kan het ook een ongewenste afscherming vormen met de (voorzieningen van de) Nederlandse samenleving Sommige culturen hebben voedingsgewoonten die een beschermend effect hebben op de gezondheid. Enige statistische gegevens: Nederland telde in 2003 ruim niet-westerse allochtonen van 55 jaar en ouder. In 2020 zal dit aantal zijn verdrievoudigd;. van de Turkse en Marokkaanse ouderen heeft een ruime meerderheid (67% en 86%) een laag inkomen (minder dan euro per jaar). Onder Surinaamse en Antilliaanse ouderen is dit bij een grote minderheid het geval; veel Turkse en Marokkaanse ouderen spreken slecht of geen Nederlands. Dit geldt met name voor de vrouwen, die hierdoor bij contacten met hulpverleners aangewezen zijn op de hulp van partners of kinderen; slechts een minderheid van de allochtone ouderen wil terugkeren naar het land van herkomst. Dit geldt voor 11% van de Turkse ouderen, 13% van de Marokkaanse, 16% van de Surinaamse, 24% van de Antilliaanse en 35% van de Molukse ouderen; 46% van de Turkse, 57% van de Marokkaanse en 25% van de Surinaamse ouderen kent ernstige fysieke beperkingen. Bij de Antilliaanse ouderen is dit 12%, bij de Molukse 11% en bij de autochtone ouderen 15%.; ongeveer de helft van de zelfstandig wonende Marokkaanse 55-plussers en 30% van de Turkse ouderen ontvangt informele hulp, veelal van thuiswonende kinderen of de partner. Bij andere groepen ouderen ligt dit percentage lager: 21% van de Surinamers, 10% van de Antillianen, 17% van de Molukkers en 10% van de autochtonen; bijna één op de vijf Surinamers en autochtonen van 55 jaar en ouder maakt gebruik van de thuiszorg. Bij de Turken, Marokkanen, Antillianen en Molukkers is dit gebruik vele malen lager. Dit komt enerzijds door de nog relatief jonge leeftijd van de allochtone ouderen, anderzijds door de beschikbaarheid van informele zorg van familieleden. Het bereiken van allochtone ouderen Om de allochtone groep ouderen te bereiken en hen te motiveren voor het Consultatiebureau voor ouderen is het in eerste instantie belangrijk om voorlichting te geven aan deze ouderen uit verschillende culturen. Een outreachende aanpak is nodig en dit vraagt dus meer tijd dan voor autochtone ouderen. Daarbij de kanttekening dat dit ook geldt voor autochtone ouderen met een lage SES of andere risicogroepen. Aansluiting bij bestaande groepen werkt vaak goed. Voor sommige culturen betekent dit een gescheiden benadering (en consulten) voor mannen en vrouwen. Het is belangrijk dat consulenten van het CbO een vertrouwensband opbouwen met sleutelfiguren (bv. met opbouw- of welzijnswerkers uit de diverse culturen). Probeer de voorlichting zoveel mogelijk in de eigen buurt te houden. De taal kan een barrière zijn. In samenwerking met een opbouwwerker / welzijnswerker / allochtone zorgconsulent kan in de eigen taal het doel en nut van het consultatiebureau uitgelegd worden. Gemiddeld hebben veel allochtonen een laag inkomen, laag beroepsniveau en / of een lage opleiding, dat wil zeggen een lage sociaaleconomische status (SES). Omdat bij mensen met een lage SES ouderdomsproblemen eerder ontstaan 1 (Cherkas e.a.) is het zinvol de leeftijdsgrens van 50 jaar bij deze groep te verlagen naar 45 jaar. Het klantdossier van consultatiebureau voor ouderen (bijlage 3) is ook voor deze doelgroep geschikt. Inhoudelijk is daarom het consult hetzelfde, alleen zal de organisatie anders moeten verlopen. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

20 Organisatie De afstand en de taal zijn de twee belangrijkste factoren om het consultatiebureau anders te organiseren. Om het eerste aspect aan te pakken de afstand is het zinvol om het CbO zo flexibel mogelijk in te zetten. Dat wil zeggen dat de CbO-consulent naar de allochtone ouderen toe moet, daar waar zij zich prettig voelen en samenkomen, naar locaties die door deze groepen als laagdrempelig ervaren worden, waar ze zich vertrouwd voelen, bijvoorbeeld een buurthuis. Belangrijk is om dit met betrokken welzijnsorganisaties goed af te stemmen. Ook qua openingstijden moet de CbO-consulent de nodige flexibiliteit hanteren en aansluiten bij wensen van de doelgroep. De materialen, die nodig zijn voor het uitvoeren van het consultatiebureau, moeten dan ook makkelijk te vervoeren zijn. De taal en communicatie zijn het grootste probleem voor de uitvoering van het CbO. Schakel hiertoe bijvoorbeeld allochtone zorgconsulenten of andere hulpverleners van allochtone afkomst 2 in. Het maken van afspraken voor een CbO moet anders georganiseerd worden voor allochtone ouderen. Door het feit dat analfabetisme veel voorkomt of dat veel allochtone ouderen de Nederlandse taal niet beheersen, kunnen zij zelf geen afspraken maken en de bevestigingsbrief niet lezen. Ook hier kan inschakelen van welzijnswerker / opbouwwerker van allochtone afkomst uitkomst bieden bij om samen met de ouderen de afspraken te maken. De welzijnswerker/opbouwwerker draagt zorg voor de communicatie met de CbO-consulent. Deze kan bijvoorbeeld ook de persoonsgegevens, naam van de huisarts en dergelijke noteren en vragen de medicijnen mee te nemen. In het consult stelt de CbOconsulent de vragen en de allochtone zorgconsulent vertaalt zo nodig de vragen en de antwoorden. Voorbeeld Aveant, Utrecht: Ludka Lyskawa, CbO-consulent: Aveant beschikt over allochtone zorgconsulenten en daarom werd contact gezocht met een Marokkaanse zorgconsulent. Zij ziet veel Marokkaanse cliënten/patiënten in de huisartsenpraktijk. De zorgconsulente zag een consult op het consultatiebureau als een gestructureerde manier van aanpak om aan gezondheidsproblemen te werken. Zij wilde graag meewerken en haar leidinggevende gaf toestemming. Dat betekende dat samen met de wijkverpleegkundige het consult gevoerd zou worden. Hiermee werd een belangrijke basis voor het welslagen van consulten bij de Marokkaanse vrouwen gelegd. Het taalprobleem werd zo opgelost. En de verwachting was dat de vrouwen door de aanwezigheid van een landgenote, die in de gezondheidszorg werkt en hun cultuur en gewoonten kent, eerder en gemakkelijker hun gezondheidsproblemen zouden kunnen uiten. Mantelzorgers Zoals al eerder is besproken zijn oudere mantelzorgers ook een risicogroep voor gezondheidsproblemen. Mantelzorgers zijn bij uitstek zorgmijders. Ze denken veelal niet aan hun eigen gezondheid en cijferen eigen behoeften weg. Ze zorgen immers voor een zieke. Maar zeker voor mantelzorgers is het belangrijk om hen vroegtijdig te wijzen op de mogelijkheden voor mantelzorgondersteuning. Een manier om hen over de streep te trekken is om erop te wijzen dat als ze niet goed voor zichzelf zorgen ze dat waarschijnlijk ook niet voor de ander kunnen doen. En dat dan het risico van een verpleeghuisopname in zicht komt. Maar hoe kom je in contact met mantelzorgers? Dat kan bijvoorbeeld door contact op te nemen met het dichtstbijzijnde steunpunt mantelzorg (voor adressen zie Het is sowieso ook belangrijk om dit steunpunt te betrekken bij het opzetten van een CbO. Met de mantelzorgconsulent kunnen dan afspraken gemaakt worden dat mantelzorgers die aankloppen bij het steunpunt mantelzorg geadviseerd worden om naar het CbO te gaan, om te kijken hoe het met hen gaat. 2 Het verschil in 'biologische leeftijd' is gemiddeld zeven jaar, zo blijkt uit onderzoek aan Britse en Amerikaanse universiteiten. De oorzaak van het verschil tussen 'arm' en 'rijk' is nog onbekend. De onderzoekers vermoeden dat mensen met een lagere sociaaleconomische status een slechter zelfbeeld hebben, slecht betaald krijgen voor zwaar werk en in het algemeen minder het gevoel hebben zelf greep te hebben op hun leven. Door de stress die hieraan verbonden zou zijn, zouden cellen zich vaker delen en daardoor sneller verouderen (Bron: ANP, 20 juli 2006). 2 Voorbeelden: 1. Stichting Thuiszorg Groot Rijnland leidt CbO-consulenten van Turkse en Marokkaanse afkomst op. 2. Meerdere thuiszorgorganisaties hebben allochtone zorgconsulenten in dienst die betrokken zijn bij het bereiken van allochtone vrouwen en mannen 3. Aveant, Utrecht, heeft al enige jaren ervaring met een consultatiebureau voor allochtone ouderen Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

21 Bijlage 2. Verantwoording van de keuze van de opgenomen testen Hieronder volgt een overzicht van alle onderzochte testen en een beknopte verantwoording van de keuze voor wel op niet opname binnen het screeningsinstrument van het Consultatiebureau voor ouderen. Bij de afweging is ook opgenomen welke eventuele restrictie nog wordt gezien bij het gebruik van de test. Onderwerp Test Bron Afweging voor opname Afweging om niet op te nemen Valrisico en EFST (Elderly Falls American Geriatric Voldoet aan de criteria. mobiliteit Screening Test) Society, 2001 Verdieping Blijf Staan Consument en Veiligheid Voldoet aan criteria voor verdiepingstest Uitvoeren in de thuissituatie Valrisicoprofiel S. Pluijm Nog niet gevalideerd; uitvoering binnen functieprofiel twijfelachtig Timed Get Up and Go Psodsiadlo & Rochardson Algemeen gebruikt, nog niet gevalideerd Tinetti Tinetti Uitvoering binnen functieprofiel twijfelachtig Blijf op eigen benen VIG, Rode Kruis, LoGo, Betreft een zelfhulpprogramma staan Checklist Valpreventie België ADL LASA- ADL-vragen Prof. D. Deeg, VUMC Vragen zijn gevalideerd, weging heeft een praktische invulling gekregen Bewegen en sport Beweegtest NISB Interpretatie onvoldoende duidelijk GALM Y. Dijkstra, RUG Voldoet aan criteria Ondervoeding SNAQ H. Kruizenga, VUMC, 2004 Nog testen of vraag 3 relevant is binnen het CbS Alcoholgebruik Verkorte Audit Veldman, J Verkorte versie voldoet aan de criteria Angst/stress HADS-A Zigmond & Snaith, 1983 Voldoet aan de criteria Psychosociale Observatielijst voor TNO Niet geheel gestandaardiseerd problematiek ouderen Stemming/ Mini GDS vragenlijst Sheikh & Yesavage Voldoet aan criteria depressie Stemming / depressie GDS-15 Voldoet aan criteria voor verdiepingstest GDS-30 Te uitgebreid voor dit doel Depressie HAM-D of HRSD Hamilton Te uitgebreid, vraagstelling niet helder, niet valide voor CbO MADRS Montgomery, Asberg Geen gestandaardiseerde vraagstelling Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

22 Dementie OLD Voldoet aan criteria voor verdiepingstest; Sluit aan bij LESA (Landelijke eerstelijns samenwerkingsafspraken tussen thuiszorg en huisartsen). Noot 1: Valide voor > 70 jaar. Noot 2: Toevoeging duidelijke vraagstelling is wenselijk. Clox-test Royall DR, Cordes JA, Polk MMSE, wordt z.n. door de huisarts uitgevoerd M, R.M. Kok en F.R.J. Verhey (2002 en update Alzheimer-centrum, 2006) Sociaal netwerk Eenzaamheidsschaal De Jong Gierveld en Kamphuis Overbelasting i.vm. mantelzorg Voldoet aan de criteria. Weging geeft slechts een indicatie en kan op individueel niveau niet als maat gelden voor de problematiek CSI B. Robinson, USA, Voldoet aan criteria voor verdiepingstest Test is van Inventarisatie Draagkracht- draaglast Kruisvereniging Breda, 1991 Geen eenduidige interpretatie en weging van het resultaat Interpretatie wat ingewikkeld binnen functieprofiel Is niet sensitief genoeg voor vroege signalering van cognitieve stoornissen Nogal tijd rovend. Wel goed als verdiepingstest. Meet vooral Alzheimerdementie Praktisch instrument voor hulpverlening, minder voor risicoinventarisatie Zorgkompas NIZW Anamnese-instrument, geschikt voor mantelzorgconsulent EDIZ Pot, A.M., 1995 Voldoet aan criteria, voorkeur voor CSI omdat deze breder lijkt Gehoor Gehoorscreening OESO en C. Smits Voldoet aan de criteria Amsterdamse Vragenlijst voor autidtieve beperkingen S.E. Kramer, VUMC Test te uitgebreid voor dit doel Nationale gehoortest S.E. Kramer Is een zelftest, thuis uit te voeren Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

23 Bijlage 3. Protocol Informatie, Advies en Verwijzing Inhoudsopgave 1. Gezondheidsbeleving en instandhouding 1.1 Medicijngebruik 1.2 Gewicht 1.3 Overgewicht / obesitas 1.4 Ondergewicht / ondervoeding 1.5 Bloedglucose 1.6 Bloedcholsterol 1.7 Bloeddruk 1.7a Hoge bloeddruk 1.7b Lage bloeddruk 1.8 Luchtwegen 1.9 Gebit 1.10 Botten en gewrichten, ostoporose 1.11 Botten en gewrichten, artrose 2. Voeding en stofwisseling 2.1 Eetgewoonten 2.2 Vochtinname algemeen 2.3 Alcoholgebruik 3. Uitscheiding 3.1 Plassen, incontinentie/ongewild urineverlies 3.2 Obstipatie 3.3 Diarree 3.4 Aambeien 4. Activiteiten en rust 4.1 Bewegen en sport 4.2 Voeten 4.3 Slaap en rust 4.4 Spanning en ontspanning 5. Cognitie 5.1 Geheugen 5.2 Dementie 5.3 Pijn 5.4 Gehoor 5.5 Zien 6. Zelfbeleving 6.1 Ouder worden 6.2 Depressie 6.3 Angst 6.4 Veiligheid 7 Rollen en relaties 7.1 Eenzaamheid 7.2 Rouw 7.3 Relatieproblemen 7.4 Mantelzorg 7.5 Seksualiteit Toelichting Deze informatie is vooral richtinggevend is en streeft geen volledigheid na. Ook de onderlinge samenhang is hierin nog niet optimaal aangegeven. Het is aan te raden om dit protocol in afstemming met huisartsen ter plaatse te te gebruiken. In de advisering is gewerkt vanuit het gezondheidspatroon van Gordon, gezondheidsbevordering en instandhouding. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

24 1. GEZONDHEIDSBELEVING EN INSTANDHOUDING Specificatie 1.1 Medicijngebruik Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing Ondersteunende informatie Maak met de huisartsen afspraken over te voeren beleid bij gebruik van bijvoorbeeld 4 soorten medicijnen of meer, bij langdurige medicatie voor slapen en/of antidepressiva Therapie(on)trouw Algemene informatie over medicijngebruik: juist gebruik bijwerking medicijn interactie medicijnen medicijnen in relatie tot ouder worden mogelijkheid pillendozen jaarlijkse controle bij de huisarts bij langdurig medicijngebruik en polyfarmacie Test: Polshartslag: normaal tussen 50 en 100 en regelmatig. Specifieke informatie bij: pols < 50 en continu irregulair klachten als kortademigheid en duizeligheid valrisico bij polyfarmacie Naar huisarts bij pols < 50 pols > 100 continu irregulair klachten langdurig gebruik van slaapmiddelen en/of antidepressiva meer dan [4/aantal] soorten medicijnen Wijs op mogelijkheid van apotheker voor nadere informatie Websites: Folders/brochures: Boeken: Het juiste medicijn bij pijn. Gids voor senioren Specificatie 1.2 Gezond gewicht Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Gezond gewicht: BMI 18,5-25 kg/m2 Algemene informatie gezonde voeding (zie 2) Test: Lengte Gewicht BMI = gewicht gedeeld door lengte in het kwadraat Naar huisarts bij obesitas overgewicht in combinatie met hoge bloeddruk, hoog cholesterolgehalte, hoog bloedsuiker voedingsadvies van diëtist Websites: Folders/brochures: Folder: Eet gezond! Schijf van vijf (Voedingscentrum) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

25 Specificatie 1.3 Overgewicht / obesitas Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie BMI 20 25: goed gewicht 25 27: neiging tot overgewicht 27 30: overgewicht Meer dan 30: ernstig overgewicht. Algemene adviezen gezonde voeding (zie 2) Drie keer per dag maaltijd (+ontbijt) Veel drinken (bij voorkeur water) Light-produkten, zoetjes Met mate of geen alcohol Tussendoortjes fruit Koopgedrag aanpassen Langzaam eten (vermindert het hongergevoel) Voldoende beweging Test: Lengte Gewicht BMI = gewicht gedeeld door lengte in het kwadraat Let op oorzaken als: Verdriet Eenzaamheid Stress Alcoholverslaving Afvallen bij overgewicht Leefstijladviezen Naar huisarts bij obesitas overgewicht in combinatie met hoge bloeddruk, hoog cholesterolgehalte, hoog bloedsuiker voedingsadvies van diëtist psychische begeleiding GGZ Naar AMW/huisarts voor psychische begeleiding Lokale voorzieningen clubs/cursus voor ondersteuning bij afvallen. specifieke bewegingscursussen voor chronisch zieken, vaak bij de fysiotherapie. Websites: l l Folders/brochures: Brochure. Over gewicht (Nederlandse Hartstichting) Folder. Eet gezond! Schijf van vijf (Voedingscentrum) Download. Bewegen doet wonderen (Nederlandse Hartstichting) Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

26 Specificatie 1.4 Ondergewicht / ondervoeding Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie BMI < 18,5 kg/m2 Gewichtsdaling: > 6 kg in 6 maanden > 3 kg per maand Onevenwichtige voeding Algemene informatie gezonde voeding (zie 2) Test: Lengte Gewicht BMI = gewicht gedeeld door lengte in het kwadraat Let op oorzaken als: psychische problemen alcoholverslaving Naar huisarts bij: gewichtsdaling > 6 kg in 6 maanden > 3 kg per maand voedingsadvies door diëtist psychische begeleiding GGZ alcoholverslaving Naar CAD bij: alcoholverslaving Websites: Folders/brochures: Folder: Eet gezond! Schijf van vijf (Voedingscentrum) Boeken: Specificatie 1.5 Bloedglucose Risico: 7,5-11 mmol/l Te hoog : > 11 mmol/l (niet nuchter) Te hoog :> 6,9 mmol/l (nuchter) Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene informatie: Symptomen van te hoog bloedsuikergehalte: dorst en veel plassen blaasontsteking wondjes die slecht genezen vermoeidheid Algemene informatie over verhoogd bloedsuikergehalte en het belang van gezonde leefstijl voldoende lichaamsbeweging gezonde voeding (zie 2) niet roken matig met alcohol Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: Bloedglucose Let op: Afkomst Hindoe, Marokkaans, Turks DM type 2 familiair Zwangerschapsdiabetes en Geboorte kinderen boven 4 kg Combinatie met overgewicht Specifiek: Suiker mag met mate Dieetpreparaten zijn niet nodig Verspreid over de dag eten Matige porties Afvallen bij overgewicht Niet roken Vold. lichaamsbeweging (zie 4.2 ) Voldoende drinken (1,5-2 lr. p.d.) Onverzadigde vetten Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij > 7,5 mmol/l (niet nuchter) > 6,9 mmol/l (nuchter) Voedingsadvies door diëtist Naar diabetesverpleegkundige bij gediagnosticeerde diabetes Naar fysiotherapie voor specifieke progamma s in geval van chronische ziekten Lokale voorzieningen sportclubs bewegingsprogramma s Ondersteunende informatie Websites: ose.nl (voor diabetici) Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

27 Specificatie 1.6 Bloedcholesterol Totaalcholesterol: Normaal: < 5 mmol/l Risico: 5-8 mmol/l Te hoog: > 6,5 mmol/l Huisarts bepaalt gedifferentieerd cholesterol op indicatie (LDL en HDL) uit lipidenspectrum in veneus bloed via laboratorium Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Gevolgen benoemen van te hoog cholesterolgehalte: Risico voor hart- en vaatziekten Algemene adviezen over: Gezonde voeding (zie 2) Stoppen of verminderen met roken Sporten, bewegen Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: Bloedcholesterol Specifieke informatie: Magere of halfvolle producten Gebruik producten met voedingsvezels Bewegen verhoogt het goede cholesterol Afvallen bij overgewicht Informatie over soorten vetten Soorten vetten niet eten: Verzadigde vetten (vaak dierlijk) in: boter, slagroom, speklapjes, vette kaas,vette worst, volle melk, koekjes chips, chocolade, snacks Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij cholesterol >6,5 mmol/l Voedingsadvies door diëtist Ondersteunende informatie Websites: l l.nl Folders/brochures: Brochure. Te hoog cholesterol (Nederlandse Hartstichting) Boeken: Soorten vetten wel eten: onverzadigde vetten (veelal plantaardig) in: vis (m.u.v. paling en garnalen), vloeibare vetten en oliën, vloeibare bak- en braad, dieethalvarine/margarine, noten Evt. visolie-capsules (als niet 1 x per week vette vis gegeten wordt) Let op combinatie met: Overgewicht verhoogde bloeddruk Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

28 Specificatie 1.7 Bloeddruk Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie a. Hoge bloeddruk Verhoogd risico: SBD (systolische bloeddruk) > mmhg Te hoge waarde: SBD > 140 mmhg Algemene informatie: Hoge bloeddruk geeft schade op lange termijn Belang van gezonde leefstijl gezonde voeding (zie 2) stoppen met roken max. 2 glazen alcohol per dag voldoende bewegen Test: Meten van bloeddruk; indien verhoogd 2 x extra controles en gemiddelde berekenen Voedingsadvies: minder of geen zoutgebruik minder drop weinig vet bakken in olie/ dieetmargarine voldoende groente en fruit (minder) koffie gebruik Overige advisering: overgewicht: afvallen stoppen met roken ontspanning voldoende beweging Naar huisarts bij: gemiddelde waarde systolische druk > 140mmHg stressfactoren begeleiding stoppen met roken Naar fysiotherapie voor specifieke beweegprogramma s in geval van chronische ziekten Lokale voorzieningen: Cursussen in verband met stoppen met roken in groepsverband Individuele begeleiding in verband met stoppen met roken Lokale voorzieningen i.v.m. lichaamsbeweging Websites: Folders/brochures: Brochure Hoge bloeddruk (Nederlandse Hartstichting) Brochure. Opsteker voor rokers (Nederlandse Hartstichting Brochure. Stoppen met roken. Willen en kunnen (Stivoro) Download. Bewegen doet wonderen (Hartstichting) b. lage bloeddruk: <100/ 60 mmhg met klachten Algemene informatie: zitten bij duizeligheid zout of bouillon Let op relatie met : roken verhoogd cholesterol overgewicht stress ondervoeding en ondergewicht Naar huisarts bij: < 100 mmhg en klachten, b.v. duizeligheid, flauwvallen Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

29 Specificatie 1.8 Luchtwegen Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Benauwdheid/ kortademigheid (evt. alleen bij inspanning) bleke huidskleur Algemene voorlichting: kwaliteit van lucht in huis (ventilatie en vocht) goede ademhaling stoppen met roken Specifieke informatie over mogelijkheden voor stoppen met roken (voorwaarde dat men gemotiveerd is) Groepsbegeleiding bij stoppen met roken Individuele begeleiding bij stoppen met roken Acupunctuur Hypno/laserbehandeling Nicotinevervangers: kauwgum, pleister, inhaler, tablet Zelfhulpgroepen Indien niet gemotiveerd volledig te stoppen, de volgende tips: Advies om te halveren Alleen op gezette tijden te roken Jezelf belonen als je niet rookt Afspraak maken met partner, vriend(in), kennis ter controle Naar huisarts bij: forse klachten luchtwegen depressieve klachten na stoppen met roken Handleiding Minimale Interventie Strategie Lokale voorzieningen: Cursus Stoppen met roken Individuele begeleiding bij stoppen met roken Zelfhulpgroep Hypnotherapeut Lasertherapeut Zelfhulpgroep Websites: Folders/brochures: Brochure. Opsteker voor rokers (Nederlandse Hartstiching) Brochure. Stoppen met roken. Willen en kunnen (Stivoro, Informatie en bestellijn: ) Bewegen doet wonderen (Nederlandse Hartstichting) Boeken: Boek van Allan Carr: Beter niet alleen, maar met hulp.) Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

30 Specificatie 1.9 Gebit Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Slechte adem Tand- of kiespijn Algemene voorlichting over goede mond- en gebit/prothese verzorging Minimaal 2 maal daags tanden poetsen Niet meer dan 3 maaltijden en 4 tussendoortjes Minimaal eenmaal per jaar controle gebit Specifiek advies: Mondholte borstelen met zachte tandenborstel om tandvlees te masseren Ook de tong poetsen om slechte adem te voorkomen Reiniging gebitsprothese Naar tandarts voor: Jaarlijkse controle Bij klachten Naar lokale tandprothetische praktijken Websites: Folders/brochures: Boeken: Specificatie 1.10 Botten en gewrichten, osteoporose Krommer of kleiner worden Historie: botbreuken bij vallen Familie- Geschiedenis Timed Up and Go > 14 sec. Ongelijkmatig gangpatroon Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene informatie over ontstaan van osteoporose: Komt bij mannen evenveel voor als bij vrouwen maar ontstaat gem. 5 jaar later Erfelijke belasting Calciumarme voeding Vitamine D tekort Drinken van veel koffie Weinig lichaamsbeweging Langdurige bedrust Vroege menopauze Schildklieraandoening Gebruik bijnierschorshormoon (prednison) Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: Timed Up and Go Lengte Specifieke informatie bewegen: Regelmatig en gedoseerd bewegen (wandelen, fietsen en zwemmen en ouderengym) Elke dag min. 15 min. in buitenlucht Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij Lengteafname Historie vallen Timed Get up and go >14 seconden Ongelijkmatig gangpatroon Voedingsadvies bij diëtist Huisbezoek valpreventie bij: uitvoering timed Get up and go, > 14 sec. en/of ongelijkmatig gangpatroon historie vallen historie botbreuken Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures: Brochure. Gezond blijven. Over uw voeding en botontkalking (NZO) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

31 Osteoporose preventief: Voldoende beweging Voldoende daglicht (vit. D deficiëntie let op allochtonen) Vit-D suppletie3 volgens tabel Calciumrijke voeding ( mg/dag): melk /zuivelproducten Vermijd roken peulvruchten, vis, roomijs, garnalen, boerenkool, gedroogde vijgen, tarwezemelen, hazelnoten, walnoten en melkchocolade matig vlees, zout en cafeïne (koffie/thee) goed lichaamsgewicht (zeker niet te laag) Specifieke informatie voeding: 4 á 5 glazen melk/producten en 2 plakken kaas, 5 gram halvarine/boterham en 15 gram margarine (bak en braad) per warme maaltijd jaar: 500 ml melk(producten) en 20 gram (1 plak kaas) 70 jaar en ouder: 550 ml melk(producten) en 20 gram (1 plak) kaas) Specifieke informatie veiligheid: Goed schoeisel Informatie over heupbeschermers bij verhoogd valrisico Gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen Vermijd alcohol Niet lopen met leesbril op Bij duizeligheid vasthouden gevaar losliggende snoeren/matten Bespreken valrisicoinventarisatie thuis Lokale voorzieningen Thuiszorg voor huishoudelijke hulp Thuiszorg voor verzorging Voorlichtingsbijeenkomst over gezonde voeding bij osteoporose Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

32 Specificatie 1.11 Botten en gewrichten, artrose Pijn ADL-problematiek Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene informatie over artrose: startpijn overbelasting het wisselende en individueel bepaalde beeld. Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Let op Veiligheid (zie 6.4) en valrisico belasting mantelzorger Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij: ernstige klachten Lokale voorzieningen Thuiszorg voor huishoudelijke hulp Thuiszorg voor verzorging Personenalarmering Huisbezoek valpreventie Maaltijdvoorziening Tuinonderhoud Etc. Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures: Brochure. Artrose (Nationaal Reumafonds) Boeken: 1 Advies voor Vit-D suppletie. Hoeveelheden in microgrammen: 2,5 microgram = 100 IE (internationale eenheden) Vit-D suppletie jaar jaar > 71 jaar Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Dagelijks in zon geen 2,5 2, Niet dagelijks in zon 5,0 7,5 5 7, ,5 Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

33 2. VOEDING EN STOFWISSELING Specificatie 2.1 Eetgewoonten Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Slecht eetlust Ondergewicht Overgewicht ADL-problemen Eenzaamheid Algemene voorlichting over volwaardige gezonde voeding: x p.dag maaltijd, zeker ontbijt veel drinken (1.7-2 ltr/ dag) is belangrijk voor ouderen gevarieerd eten, door afwisseling in brood, aardappelen, rijst, pasta, peulvruchten, in groenten en fruit en matig te zijn met verzadigd vet. diepvries/potgroente Kant-en-klaar maaltijden (let op voedingswaarde) Specifieke informatie: Vitamine D-suppletie4 2 ons groente / dag (= 4 groentelepels), > 70 jaar is 150 gram voldoende (= drie groentelepels) 2 stuks fruit/dag volkoren producten, voldoende brood en aardappelen 3 x melk (product) =ruim ½ ltr + 1 plak kaas matig met zout evt. 3 x gezond tussendoortjes niet meer dan twee glazen alcohol / dag Niet of minder gebruiken: verzadigde vetten (boter, slagroom, speklappen en meer verborgen in kaas, worst, volle melk, koekjes, chips en chocolade) Naar diëtist voor advies gezonde voeding Naar huisarts bij dieetadvisering door diëtist Lokale voorzieningen maaltijdvoorzieningen Maaltijdservices Eettafels voor ouderen Seniorenrestaurant via verzorgingshuizen Restaurants die maaltijden bezorgen Websites: Folders/brochures: Folder. Eet gezond! Schijf van vijf (Voedingscentrum) Boeken: 4 Advies voor Vit-D suppletie, zie noot 1. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

34 Specificatie 2.2 Vochtinname algemeen Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Verzadigde vetten vervangen door onverzadigde vetten: oliën, dieethalvarine, dieetmargarine (Becel, Pro Activ) en vloeibare bak- en braad. 2 maal per week vis: alle vissoorten, vooral vette vis zoals zalm, haring en makreel (rijk aan meervoudig onverzadigde vetzuren), met uitzondering van paling en garnalen Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Vochtinname ouderen: 1,7 liter per dag Algemene informatie: Met het ouder worden vermindert de behoefte aan drinken en het dorstsignaal waardoor grotere kans op uitdroging ontstaat; ouderen hebben minder vochtreserve in het lichaam, waardoor vochtbenodigdheden juist toenemen de aanbevolen hoeveelheid drinken = 1,7 tot 2 liter per dag gevarieerd drinken Specifieke informatie: Praktische tips voor meer vochtgebruik: klaar zetten integreren in dagpatroon bespreken wat aantrekkelijk is opschrijven wat gedronken wordt Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

35 Specificatie 2.3 Alcoholgebruik Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Verkorte Audit: Score 6 en > Algemene voorlichting: maximaal alcoholgebruik Door verouderen lichaam wordt alcohol minder goed verdragen Maximaal alcoholgebruik voor senioren ligt lager! Voorlichting over gevolgen van overmatig alcoholgebruik Test Verkorte audit (5 vragen) Specifieke informatie Maximum alcoholgebruik voor mannen 2-3 glazen per dag Maximum alcoholgebruik voor vrouwen 1-2 glazen per dag 2 onthoudingsdagen per week Bij medicijngebruik, geen alcohol gebruiken; let op bijsluiter Praktische tips doornemen voor vermindering alcoholgebruik Naar huisarts/cad bij overmatig gebruik Audit, score > 5 Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

36 3. UITSCHEIDING Specificatie 3.1 Plassen, incontinentie / ongewild urineverlies Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Ongewild verlies van urine bij: Inspanning Plotselinge aandrang Overlopende blaas Algemene informatie over praktische zaken: op tijd naar het toilet om te plassen goed uitplassen informatie over hygiëne: vrouwen: van voren naar achteren afvegen schoon ondergoed Houd rekening met schaamtegevoelens Praktische informatie over incontinentie: weet waar het toilet is s nachts po(stoel)/fles bij de hand, liever niet buigen (beknelde blaas) maar door knieën voldoende blijven drinken (evt. paar uur voor slapen stoppen) geregeld naar toilet gaan bijv. om de 2 uur (aandrang of niet) geen zeep drinkpatroon bespreken informatie over goed incontinentiemateriaal geen inlegkruisjes of maandverband Naar huisarts: bij ernstige of langer durende klachten Naar incontinentieverpleegkundige Voor begeleiding Info materialen Voor informatie over cursus blaastraining Lokale voorzieningen: Websites: Folders/brochures: Folder. Incontinentie. Het taboe doorbreken (CM) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

37 Specificatie 3.2 Obstipatie Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Moeilijke of pijnlijke stoelgang Aambeien Specificatie 3.3 Diarree Algemene informatie: De spijsvertering verloopt trager omdat het darmweefsel veroudert, de darmperistaltiek neemt af. Oorzaken obstipatie: te weinig lichaamsbeweging te weinig drinken ouderen zijn geen grote broodeters (brood is een belangrijke bron van voedingsvezels) medicijngebruik(ijzer) laxerende pillen etc. Uitleg geven dat darmen hier lui van worden. Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie: veel drinken (2 ltr.) op nuchtere maag een of twee glazen water gebruik voldoende vocht met mineralen: bouillon, thee, ongekruid tomatensap met zout, wortelsap. eten van voldoende vezelrijke voeding zoals: donkerbruinbrood, roggebrood, ontbijtkoek, rauwkost, gewelde pruimen, muesli, sinaasappelsap handhaven eigen eetpatroon, eet waar men trek in heeft, blijven eten om voldoende mineralen binnen te krijgen. voldoende bewegen Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Naar huisarts bij obstipatie / aambeien indien klachten ernstig zijn of niet verbeteren Verwijzing / sociale kaart Websites: Folders/brochures: Boeken: Ondersteunende informatie Algemene voorlichting: Oorzaken diarree: Veelvuldig gebruik van suikervrije kauwgom en snoep Infectie Bedorven voeding Specifieke informatie: Navraag doen naar: De laatste keer gewone ontlasting gebruik suikervrije kauwgom/snoep Voedselhygiëne Naar huisarts bij diarree indien klachten ernstig zijn of niet verbeteren Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

38 Specificatie 3.4 Aambeien Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Specifieke informatie Vezelrijke voeding, Veel drinken /bewegen Alleen toilet bij aandrang Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij klachten die ernstig zijn of niet verbeteren Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

39 4. ACTIVITEITEN EN RUST Specificatie 4.1 Bewegen en Sport minuten per dag sporten/bewegen, minimaal 5 dagen per week Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene informatie: Dagelijkse inspanning en beweging is bewezen levensverlengend en voorkomt veel gezondheidsproblemen Intensief bewegen houdt in: sporten, fietsen, wandelen, huishoudelijk werk / tuinieren / klussen etc. Hiervan per dag minimaal een half uur (1x 30 min, 2x 15 min of 3x10 min) bewegen, zodanig dat er een matige tot redelijke inspanning geleverd moet worden: men moet behoorlijk ademhalen en een snellere hartslag krijgen. Voor de een vereist dat andere inspanning dan voor de ander. Geleidelijk opbouwen Evt. inbouwen in dagelijkse routine bijv. op fiets, via trap i.p.v. lift Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Specifieke informatie zoeken naar passende activiteit ochtendgymnastiek op tv van u. fietsen op hometrainer fitness op sportscholen voor ouderen sportief bewegen voor 55+ meer bewegen voor ouderen (wijkgebouwen/ buurthuizen ) Let op combinatie met overgewicht / afvallen Let op preventie van vallen Let op combinatie met eenzaamheid; misschien is begeleiding naar activiteiten nodig Verwijzing / sociale kaart Benauwdheidklachten ADL-problematiek Lokale voorzieningen: fitness sportscholen wijkcentra GALM-projecten Welzijnswerk voor stimuleren activiteiten Ondersteunende informatie Folders/brochures Folder. Sportief wandelen. Méér dan alleen wandelen (NISB) Brochure. Veilig op pad met de rollator (Consument en Veiligheid) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

40 Specificatie 4.2 Voeten Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Pijn aan de voeten Huidaandoening aan de voeten Algemeen verzorgingsadvies: goed wassen en drogen goede nagel/voet/eeltverzorging goed schoeisel Specifieke informatie bij: kalknagels zwemmerseczeem eeltvorming likdoorns wratten anatomische voet/teenproblemen (hallux valgus) Naar huisarts bij Aanhoudende pijn Wratten Anatomische voet- / teenproblemen Etc. Naar pedicure voor voetverzorging Websites: Folders/brochures: Boeken: Specificatie 4.3 Slaap en rust Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Moeilijk inslapen Niet goed doorslapen Heel vroeg wakker Algemene informatie: behoefte aan slaap neemt tijdens het leven langzaam af bijv. voor tachtigers is vijf tot zes uur slaap voldoende bij weinig slaap, maar overdag niet moe, is er niets aan de hand hoe slechter de nachtrust hoe groter de behoefte overdag te gaan liggen Specifieke informatie: overdag niet langer dan 30 tot 40 minuten gaan slapen, anders gaat het ten koste van de nachtelijke slaap regelmaat aanbrengen in slaap- en waakritme niet proberen een slaappatroon van 8 uur in stand te houden met slaapmiddelen gebruik max. 7 keer per maand slaapmedicatie zorg overdag voor regelmatige lichaamsbeweging Naar huisarts bij: ernstige slaapproblemen langdurige slaapmedicatie Programma stoppen met slaapmiddelen bij huisarts lokaal cursusaanbod ontspanning/ slapen Lokale voorzieningen: Cursus slapen Cursus ontspannen Cursus massagetechnieken Websites: Folders/brochures: Folder. Denk eens na over hersenen slaapstoornissen (Hersenstichting) Folder. Zalig slapen, fris ontwaken. 10 voor mentaal (CM) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

41 slaappatroon verandert: periodes van aller-diepste slaap worden korter door lichter slapen, meer slaaponderbrekingen (ook door lichamelijke ongemakken) de rust die men nodig heeft wordt meer verspreid over de dag en nacht acceptatie van nieuwe slaap en waak ritme om te kunnen slapen moet je lichamelijk en geestelijk ontspannen en moe zijn uitzoeken hoeveel slaap je nodig hebt slaapmiddelen alleen kortdurend gebruiken, niet langer dan 2 weken of in overleg met huisarts angst en spanning zijn niet bevorderlijk voor de slaap alcohol werkt ontspannend, overmatig gebruik daarentegen verstoort de slaap let op koffie, gefermenteerde thee en nicotine (opwekkende stoffen) vermijd intensief sporten voor het slapen gaan voorkom te zware maaltijden of een hongerig gevoel voor het naar bed gaan glas warme melk met honing goed matras, prettige omgeving, matige temperatuur, geen knellende kleding ventileer de slaapkamer voldoende, ook s nachts slapen kun je leren ontspannen kun je leren Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

42 Specificatie 4.5 Spanning en ontspanning Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Specificatie 4.6 ADL Problemen bij het uitvoeren van dagelijkse activiteiten Algemene informatie: veel bewegen veel koolhydraten weinig eiwitten Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Voorlichting over: Normale ouderdomsverschijnselen Mogelijkheden voor hulp Specifieke informatie: oorzaak spanningsklachten oplossen /proberen duidelijk te krijgen ademhalingsoefeningen ontspanningsoefeningen Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: ADL-vragen LASA Specifieke informatie over ADL-ondersteuning: Hulp bij huishouden tuinonderhoud klussen maaltijdvoorziening kleding aan huis voetverzorging aan huis kapper aan huis financiële administratie audicien aan huis opticien aan huis Let op belasting mantelzorg Naar huisarts Naar GGZ-hulpverlener Ontspanningstherapie Autogene training Lokale voorzieningen: Cursus slapen Cursus ontspannen Cursus massagetechnieken Cursus yoga Verwijzing / sociale kaart Naar CIZ: voor thuiszorg huishoudelijke hulp verpleging verzorging Naar thuiszorg voor: huishoudelijke hulp verpleging verzorging begeleiding Naar ergotherapie voor problemen bij ADL Lokale voorzieningen: thuiszorgvereniging maaltijd aan huis tuinonderhoud klussendienst rollatortraining Websites: Folders/brochures: Boeken: Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures Brochure. Veilig op pad met de rollator (Consument en Veiligheid) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

43 5. COGNITIE Specificatie 5.1 Geheugen Vergeetachtigheid Specificatie 5.2 Dementie Vergeetachtigheid Desoriëntatie Cognitieve stoornis Afasie Apraxie Agnosie Denken/plannen etc. Verminderd dagelijks functioneren Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene informatie: Vergeetachtigheid is niet altijd hetzelfde als dementie (zie specifieke informatie 5.2) geestelijk zo veel mogelijk actief blijven (krant)lezen, woordpuzzels, cryptogrammen, discussies Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Algemene voorlichting: Vergeetachtigheid is niet zelfde als dementie. Herkennen aan: vergeetachtigheid, kort geheugen niet op juiste woorden komen vragen niet goed begrijpen besef van tijd achteruit verzinnen van uitvluchten moeilijk nieuwe dingen leren vaardigheden kwijtraken moeite met plannen maken/organiseren gedrag- en stemmingsveranderingen achteruitgang hersenfuncties Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: Observatielijst Dementie Specifieke informatie: blijf rustig als je iets vergeten bent, als je in paniek raakt ontstaat er een blokkade. Als je kalm blijft, komt het vanzelf weer boven training: use it or lose it. Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Test: Observatielijst Dementie Specifieke informatie: Bij geringe vermindering: gebruik van hulpmiddelen zoals afspraken / boodschappen opschrijven, agenda, kookwekker, kalender op toilet, pillendoos, dagboek bijhouden, prikbord Let op Overbelasting mantelzorger Z.n. mantelzorger uitnodigen Z.n. verdiepingstest SCI uitvoeren Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts n.a.v. observatie (OLD) of bij ernstige geheugenproblemen of zorgen daarover Verwijzing / sociale kaart Naar huisarts bij verdenking van dementie Naar thuiszorg voor begeleiding PG-team (verzorging, huishoudelijke hulp, begeleidende ondersteuning) Naar Steunpunt Mantelzorg bij overbelasting of vragen van mantelzorger Lokale voorzieningen: cursus omgaan met vergeetachtigheid cursus omgaan met dementie voor mantelzorger Alzheimercafé Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures: Geheugenkaartje. Vergeetachtig? Wat te doen (Hersenstichting) Boeken: Ondersteunende informatie Websites: Folders/brochures: Folder. De meest gestelde vragen over dementie (SAN) Boeken: Telefoon: Alzheimertel Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

44 Specificatie 5.3 Pijn Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Specificatie 5.4 Gehoor Algemene informatie: pijn is geen ziekte, maar een signaal serieus nemen van pijn Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie: ver pijnbestrijding d.m.v. zelfmedicatie (alleen bij duidelijke oorzaak) Let op Overmedicatie (zie 1.1) Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Naar huisarts bij: onbegrepen en langer durende pijnklachten Verwijzing / sociale kaart Websites: Folders/brochures: Boeken: Ondersteunende informatie Verminderd horen Algemene informatie: Ouder worden en veranderingen in het gehoor Test: Observatie tijdens gesprek Naar huisarts bij gehoorproblemen eventuele oorsmeerprop Websites: Herkenning gehoorproblemen: mensen spreken onduidelijker dan vroeger moe na lang gesprek moeilijk verstaan als men zachtjes spreekt vaak navragen wat er gezegd wordt gesprek niet goed kunnen volgen in ruimte met meerdere mensen bij achtergrondlawaai moeite met telefoongesprek geluid TV/radio harder zetten de omgeving merkt slechter horen Specifieke informatie: Zelftest via Internet Zelftest via telefoon Naar audicien Let op: bij ADL-problematiek: audicien aan huis Folders/brochures: Boeken: Telefoon: Nationale gehoortest Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

45 Specificatie 5.5 Zien Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Verminderd gezichtsvermogen Algemene informatie: Klachten bij gezichtsproblemen moeite lezen wazig zien vermoeidheid vallen Test: visustest Naar huisarts bij klachten en ter uitsluiting van andere oogproblemen Naar opticien Let op: bij ADL-problematiek: opticien aan huis Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

46 6. ZELFBELEVING Specificatie 6.1 Ouder worden Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Algemene voorlichting: normaal ouder worden mentale en fysieke achteruitgang hulpmiddelen veel mogelijkheden voor benodigde hulp Specifiek informatie: luisteren naar signalen van het lichaam CIZ indicatie WMO Zorg in natura/pgb Voorzieningen voor ouderen Veiligheid (zie 6.4) Thuiszorg voor huishoudelijke hulp ondersteunende begeleiding verzorging verpleging Lokale voorzieningen maaltijdvoorziening welzijnswerk ouderenbonden thuiszorgvereniging tuinonderhoud klussendienst rollatortraining bewegen voor ouderen etc. Websites: Folders/brochures: Denk eens na over hersenen Ouderdomsziekten (Hersenstichting) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

47 Specificatie 6.2 Depressie Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Abnormale lusteloosheid Somberheid Neerslachtigheid, Ongeïnteresseerdheid Onvermogen om ergens van te genieten Snelle vermagering GDS-mini: 1 of > Hads-A > 14 Algemene informatie: Bijkomende problemen kunnen zijn: Slaapproblemen Concentratieproblemen Vermoeidheid Gebrek aan eetlust Vermindering van seksuele gevoelens Negatief zelfbeeld. Informatie over winterdepressie Test: In klantdossier: GDS minivragenlijst Hads-A GDS-15 als verdieping Specifieke informatie: aanraden veel te bewegen voeding: veel koolhydraten en weinig eiwitten zoeken naar best passende ondersteuning zoeken naar best passende activiteit Let op onderscheid met normale ouderdomsverschijnselen Naar huisarts bij: Score GDS-15: hoger dan 6 Naar AMW Naar welzijnswerk voor activiteiten voor senioren Lokale voorzieningen: Cursus In de put, uit de put 55+ Lotgenotengroepen Sportclubs Rouwverwerkinggroepen Maatje Cursussen, clubs Etc. Websites: Folders/brochures: Brochure en download. Ouderen en depressie. (H)erkennen en begrijpen Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

48 Specificatie 6.3 Angst Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Hads-A > 14 Uitingsvormen: Niet kunnen ontspannen Onrust Lichamelijke klachten Gebrek aan concentratie Gespannen spieren Trillende handen Slapeloosheid Algemene voorlichting: Onderscheid tussen reële en irreële angst Uitingsvormen van angst Risico bij overgang in ontwikkelingsfasen bijv. pensionering en bij (soms meerdere) bijzondere gebeurtenissen, zoals overlijden in de familie, verhuizing, financiële achteruitgang etc. Test: HADS-A Specifieke informatie: zo weinig mogelijk stress voldoende ontspanning structuur in dagpatroon voldoende beweging voldoende goede koolhydraten Let op bij risicogroepen: overgang in ontwikkelingsfasen Naar huisarts bij: HADS-A >14 Belemmeringen in dagelijks functioneren Lokale voorzieningen: Cursus Angst de baas 55+ Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

49 Specificatie 6.4 Veiligheid Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Historie vallen Historie botbreuken Familiehistorie osteoporose Artrose Verminderd zien Veiligheid preventief: Voldoende beweging Vit-D suppletie (zie noot bij 1.10) Calciumrijke voeding ( mg/dag): melk /zuivelproducten Inrichting woning Goede bril Preventie osteoporose (zie 1.10) Test: Timed Get Up and Go Gezichtsvermogen Specifieke informatie veiligheid: Goed schoeisel Informatie over heupbeschermers bij hoog valrisico Bespreken gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen Vermijd alcohol Niet lopen met leesbril op bij duizeligheid vasthouden geen losliggende snoeren/matten Bespreken valrisicoinventarisatie thuis Naar huisarts bij: Timed Get Up and Go > 14 Onregelmatig gangpatroon Huisbezoek valrisicoinventarisatie bij: uitvoering timed Get up and go, > 14 sec. en/of ongelijkmatig gangpatroon historie vallen historie botbreuken Lokale voorzieningen Thuiszorg voor huishoudelijke hulp Thuiszorg voor verzorging Voorlichtingsbijeenkomst over gezonde voeding bij osteoporose Websites: Folders/brochures: Brochure. Is jouw woning veilig? Voorkom valpartijen (CM) Brochure Rollator, tips en weetjes (KBOH) Brochure Veilig op pad met rollator (Consument en Veiligheid) Brochure Hulpmiddelen in bad, douche en toilet (KBOH) Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

50 7. ROLLEN EN RELATIES Specificatie 7.1 Eenzaamheid Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Eenzaamheidsschaal 3 en hoger Algemene voorlichting: verschil tussen sociale en emotionele eenzaamheid inzicht in eigen beleving: wat wordt bedoeld met eenzaamheid inventariseren wens Test: Eenzaamheidsschaal score 3 geen eenzaamheid score > 3: Informatie over: Specifieke informatie: activiteiten wijkgebouw/buurthuis activiteiten lokale welzijninstellingen activiteiten Zonnebloem, Rode Kruis, kerken cursussen speciaal voor ouderen vrijwilligersorganisatie Naar Welzijnswerk voor huisbezoek activiteiten Lokale voorzieningen: Clubs, verenigingen Kerken Zonnebloem, Rode Kruis etc. Sport(vereniging) Websites: zaamheid Folders/brochures: Boeken: Let op! Bij hoge score kan het zijn dat de klant moeilijk in staat is om zelf contact te leggen en kan ondersteuning hierin nodig zijn. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

51 Specificatie 7.2 Rouw Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Verwerken verlies Algemene voorlichting: over normale rouwverwerking ruimte geven aan en toelaten van (zowel positieve als negatieve) gevoelens Specifieke informatie: Goede voeding Regelmaat Kontakten Activiteiten Mantelzorg Naar huisarts bij klachten en z.n. gesprek met 1 e lijns SPV-er Lokale voorzieningen: Cursus rouwverwerking Maatjesproject Websites: Folders/brochures: Boeken: Specificatie 7.3 Relatieproblemen Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing /sociale kaart Ondersteunende informatie Algemene voorlichting: Specifieke informatie: luisterend oor kort bespreken Naar huisarts Naar AMW Websites: Folders/brochures: Boeken: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

52 Specificatie 7.4 Mantelzorg Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Prikkelbaarheid Vermoeidheid Depressie Score CSI > 7 Algemene voorlichting: het begrip "mantelzorg" verdriet over achteruitgang Gezondheid mantelzorger Assertiviteit Relatie met leeftijd en algemene conditie Let op: Overbelasting vaak bij mantelzorg langer dan 3 maanden en meer dan 8 uur per week. Test:CSI Score 4-6: risico bespreken Score 7-9: matig overbelast Score 10-12: overbelast Specifieke informatie over: Schuldgevoel (on)begrip van omgeving Reflectie op rol mantelzorger Grenzen aan mantelzorg Fysiek zware last Gebruik van hulpmiddelen De zorg delen Aanpassen werkschema Vinden van de juiste wegen voor hulp verbreden van draagvlak Financiële ondersteuning Naar huisarts bij: gezondheidsklachten Naar Steunpunt Mantelzorg Bij CSI score 7 12 Bij behoefte aan ondersteuning van mantelzorgconsulent Voor respijtzorg Naar gemeente/thuiszorg voor: Huishoudelijke hulp Naar thuiszorg voor: Ondersteunende belgeleiding PG-verzorging bij mantelzorg voor dementerende Nachtzorg Nationale mantelzorgdag (verwendag voor mantelzorger) Lokale voorzieningen: Respijtzorg Vrijwilligerscentrale Uitleenpunten voor hulpmiddelen Maaltijdvoorziening Boodschappendienst Tuinonderhoud Mantelzorgkrant Lotgenotengroep Websites: Folders/brochures: Folder Zorgt u voor een ander.. Zorg dan ook goed voor uzelf! (Mezzo) Folder Tips voor mantelzorgers. Mantelzorgers bewust laten zijn van eigen situatie en attenderen om goed voor zichzelf te (blijven) zorgen (Mezzo) Boeken: Tijdschrift: De Mantelzorger (Mezzo 1x per jaar Telefoon: Mantelzorglijn: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

53 Specificatie 7.5 Seksualiteit Algemene voorlichting m.b.t. (potentieel) gezondheidsprobleem Specifieke informatie/ advies m.b.t. gezondheidsprobleem en test Verwijzing / sociale kaart Ondersteunende informatie Erectieproblemen Pijn bij vrijen Veranderende behoefte Algemene voorlichting: Seksualiteit in relatie tot het ouder worden: erectieproblemen, droge vagina Behoefte aan gemeenschap neemt af, aan vrijen niet Seksualiteit in relatie tot ziekte Specifieke informatie: een luisterend oor begrip Informatielijn Naar huisarts bij problemen Websites: informatie over roze ouderen (lesbisch/homo) Folders/brochures: Download. Ouderen en seksualiteit (Rutgers Nisso Groep) Boeken: Telefoon: Informatielijn Ouderen en seksualiteit Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

54 Bijlage 4. Klantkaart Consultatiebureau voor Ouderen Resultaten van het gezondheidsonderzoek van Naam: Woonplaats: Datum:. Wij adviseren contact op te nemen met: in verband met: Gewicht.. kg Lengte.. meter Body Mass Index:. Bloeddruk../.. Onder-/bovendruk Bloedsuiker. Mmol/liter Bloedcholesterol. Mmol/liter Mobiliteit goed verminderd Afspraken Vervolgafspraak over weken/maanden/jaar. U kunt hiervoor een afspraak maken via tel. Uw consulent:.. Uw persoonlijk advies: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

55 Bijlage 5. Consultatiebureau voor ouderen, overdracht Naam: heer/mevrouw Woonplaats: Geboortedatum: Verwijzing naar: In verband met: Uitslagen metingen Datum Streef (normaal) gewicht kg kg kg Huidig gewicht kg kg kg Oorspronkelijke lengte: m Huidige lengte m m m BMI Bloeddruk / mmhg / mmhg / mmhg Bloedsuiker Mmol/l Mmol/l Mmol/l Cholesterol Mmol/l Mmol/l Mmol/l Uitslagen testen Datum Timed Get up and go: gangpatroon Timed Get up and Go, Sec Sec Sec 3 m lopen Verkorte audit, alcoholgebruik Pnt Pnt Pnt Eenzaamheidsschaal Pnt Pnt Pnt Sport en bewegen Goed / kan verbeterd Goed / kan verbeterd HADS-A (angst en depressie) Pnt Pnt Pnt GDS 15 Pnt Pnt Pnt Goed / kan verbeterd Observaties Gehoor goed verminderd slecht Cognitie (OLD) g.b. twijfel score 4 of > Overig Gegeven advies: Naam consulent: Telefoon consulent: consulent: Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

56 Bijlage 6. Onderbouwing bepaling (totale) cholesterolgehalte in het CbO In de huidige vormen van het Consultatiebureau voor ouderen wordt in de praktijk veelal ook de cholesterolbepaling opgenomen. Hiermee wordt het Totale Cholesterol (TC) bepaald. Er is echter discussie of de bepaling in deze vorm zinvol is. Het platform wil een gefundeerd advies geven gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten en richtlijnen in standaarden. Als basis wordt hiervoor informatie gebruikt uit de NHG-Standaard Cardiovasculair Risicomanagement De reden hiervoor is dat men aansluit bij de standaarden voor de huisartsen, waar de cliënt indien nodig naar wordt verwezen. NHG-Standaard Cardiovasculair Risicomanagement 2006: Dit model bepaalt een risicoprofiel voor hart en vaatziekten (HVZ) van de persoon m.b.t. leeftijd, geslacht, roken, systolische bloeddruk, lipidenspectrum, glucosegehalte, familieanamnese, voeding, alcoholgebruik, lichamelijke activiteit, BMI en middelomtrek. De NHG-Standaard maakt onderscheid in patiënten mét of zónder HVZ of DM2 voor het besluit om lipidenspectrum te bepalen. Het Lipidenspectrum omvat: Totaal Cholesterol (TC), LDL, HDL en triglyceridengehalte Modellen: Het scoremodel voor inschatting van het risico op HVZ geeft twee modellen aan: 1. op basis van het TC; 2. op basis van TC/HDL ratio >>>hier kiest de Standaard voor. Afweging: 1+2 hebben beide ongeveer dezelfde specificiteit, maar de sensitiviteit van 2 is hoger. Deze ratio is gebleken een betere voorspeller te zijn voor het risico op HVZ. Het effect van behandeling wordt weer beter weergegeven door het LDL-gehalte. Conclusie: TC/HDL ratio is een betere bepaling dan TC alleen Betekenis voor de praktijk van het Consultatiebureau voor ouderen: In de huisartsensetting is deze bepaling via het lab simpel aan te vragen. Dit is echter voor een Consultatiebureau voor ouderensetting lastiger. Hier wordt veelal TC bepaald. De Standaard vermeldt echter ook dit: Een risicoprofiel voor HVZ dient te worden opgesteld bij patiënten zonder HVZ of DM-2 bij klachten, een belaste familieanamnese, zichtbaar overgewicht, of de wens van de patiënt. Dan kan er naar rookgedrag worden geïnformeerd, of bloeddruk of cholesterol worden bepaald. Ook kan een verhoogde bloeddruk of een verhoogd totaalcholesterolgehalte (bijvoorbeeld ingestuurd vanuit een bedrijfscontrole etc.; vergelijkbaar met een Consultatiebureau voor ouderen) reden zijn om een risicoprofiel te maken. Een risicoprofiel wordt opgesteld bij : TC > 6,5 mmol/l Conclusie voor het Consultatiebureau voor ouderen: Het is om bovenstaande reden dus gelegitimeerd om het TC in het Consultatiebureau voor ouderen als onderzoeksdeel te laten fungeren. De ratio TC/HDL heeft de voorkeur, maar het TC kan op het Consultatiebureau voor ouderen worden opgenomen (vanuit praktische overwegingen). Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

57 Bijlage 7. Relevante (gezondheids)informatiemateriaal 5 Gezond ouder worden Tien tips voor gezond ouder worden Leefstijl - voeding Brochure Over Gewicht ( Folder Eet Gezond! Schijf van vijf ( Brochure De keuken te lijf! Zelfstandig met. ( Leefstijl roken Brochure Opsteker voor rokers ( Brochure Stoppen met roken. Willen en kunnen ( Flyer Pakje Kans over cursus stoppen met roken ( Leefstijl bewegen Download PDF Bewegen doet wonderen ( Folder Sportief wandelen. Méér dan wandelen alleen ( Risicofactoren Hart- en vaatziekten Brochure Hoge bloeddruk ( Brochure Te hoog cholesterol ( Spieren en gewrichten Brochure Gezond blijven. Over uw voeding en botontkalking ( Brochure Artrose ( Folder: Incontinentie. Het taboe doorbreken ( Veiligheid Brochure. Val niet thuis ( ochurevalnietthuis.htm) Checklist Hoe veilig is uw woning? ecklisthoeveiligisuwwoningmax2stuks.htm Brochure Rollator, tips en weetjes ( Handboek Veilig op pad met rollator ( ) Brochure Hulpmiddelen in bad, douche en toilet ( Geheugen Folder De meest gestelde vragen over dementie ( Geheugenkaartje Vergeetachtig? Wat te doen ( Folder Denk eens na over hersenen.. Ouderdomsziekten ( Folder Dementie ( Psychisch welbevinden Brochures over depressie, en angststoornissen bij ouderen ( Folder Denk eens na over hersenen.. slaapstoornissen ( Folder Zalig slapen, fris ontwaken. 10 voor mentaal ( 5 Onder een folder verstaan we één (gevouwen) A4 formaat. Een brochure bevat uitgebreidere informatie en bevat meerdere pagina s. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

58 Verslaving Factsheet ouderen en alcohol ( Brochure 'Ouderen en het gebruik van medicijnen in combinatie met alcohol' ( Seksualiteit Download Ouder worden en intimiteit, seksualiteit en relaties. Mantelzorg Folder Zorgt u voor een ander.. Zorg dan ook goed voor uzelf! (Mezzo) Folder Mantelzorger op vakantie? (St. Thuisverzorging van Gehandicapten) Folder Even op adem komen? Folder voor mantelzorgers met informatie en data over de respijtarrangementen (Mezzo) Folder Tips voor mantelzorgers. Mantelzorgers bewust laten zijn van eigen situatie en attenderen om goed voor zichzelf te (blijven) zorgen (Mezzo) Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

59 Bijlage 8. Relevante websites Lichamelijk functioneren Aandoeningen over hart- en vaatziekten en gezond leven Het Platform Vitale Vaten is een initiatief van de patiëntenorganisaties Stichting Hoofd, Hart & Vaten (namens de 7 aangesloten patiëntenverenigingen), Stichting Bloedlink en Diabetesvereniging Nederland. Nationale hoortest ontwikkeld door het Audiologisch Centrum van VU Medisch Centrum en de Nationale Hoorstichting over hoge bloeddruk over hoog cholesterol over voorkomen van en leven met diabetes over longaandoeningen over osteoporose van de Osteoporose Stichting Bewegen over de GALM-methode (Groninger Actief Leven Model). GALM richt zich op sportief niet actieve senioren in de leeftijdsgroep jaar. Doel is deze groep in beweging te brengen én te houden. mensen die liever niet alleen sporten of bewegen, kunnen ze op deze site een maatje vinden. over de campagne 30 minuten bewegen per dag De Nationale Beweegambassade wil 50-plussers in Nederland verleiden meer te sporten en bewegen. Valrisico SeniorGezond helpt valongevallen voorkómen (van het geriatrisch netwerk Zuid-Holland-Noord, LUMC en TNO) (van Stichting Consument en Veiligheid) over o.a. valpreventie Psychisch functioneren Algemeen over psychische problematiek en verslaving. (Nederlands Kenniscentrum Ouderenpsychiatrie) over depressie (Fonds Psychische Gezondheid) (Landelijke Stichting Rouwbegeleiding [LSR]) over rouw. Verslaving Internetbehandeling voor alcoholverslaving ((nationaal gezondheidsinstituut NIGZ) speciale over alcoholgebruik door ouderen Sociaal, maatschappelijk en emotioneel functioneren Eenzaamheid werkboek eenzaamheid ouderen Levensvragen over levensvragen en ouderen Mantelzorg (Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg) over ondersteuning van mantelzorgers, de Mantelzorglijn en lokale steunpunten mantelzorg. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

60 Sociale contacten een internetcommunity als sociaal vangnet voor ouderen over senioren en gebruik van de pc en internet; ook voor sociale contacten: forum, vraag en aanbod, webfamilie etc. Vrijwilligerswerk over en voor vrijwilligers in de palliatieve terminale zorg Belangenbehartiging Websites voor professionals Algemeen over ouderen en ouderenzorg (Vilans Kenniscentrum Ouderen) (Landelijke Kennisinstituut Langdurige Zorg) (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) over volksgezondheid en gezondheidszorg. Interessante subsites: o o Volksgezondheid Toekomst Verkenningen o o Nationaal Kompas Volksgezondheid Nationale Atlas Volksgezondheid Preventie over projecten en activiteiten op het gebied van gezondheidsbevordering en preventie (nationaal gezondheidsinstituut NIGZ) (nationaal gezondheidsinstituut NIGZ) Dementie over observatie-instrument OLD voor vroegtijdige opsporing dementie over het landelijke dementieprogramma (Alzheimer Nederland, CBO en Vilans) over het Alzheimercentrum (VUMC) Mantelzorg (Expertisecentrum Informele Zorg [Vilans en Movisie]) over mantelzorg en mantelzorgondersteuning Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

61 Bijlage 9. Lijst relevant achtergrondmateriaal Standaardwerk over gezondheidsbevordering Bij Van Gorcum is de vijfde geheel herziene druk verschenen van Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: een planmatige aanpak'. Het boek behandelt inzichten uit de epidemiologie, theorieën over het ontstaan van gedrag en theorieën en methodieken voor gedragsverandering. Ook is er aandacht voor de implementatie en evaluatie van interventies en voor specifieke settings waarin interventies worden uitgevoerd. Bron: Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: een planmatige aanpak, door J. Brug, P. van Assema, L. Lechner. Van Gorcum, Empowerment instrument In opdracht van ZonMw heeft het NIGZ in samenwerking met de Universiteit van Humanistiek een Empowerment Kwaliteit Instrument (EKI) voor gezondheidsbevorderaars en preventiewerkers ontwikkeld. Het instrument is een aanvulling op het Preventie Effectmanagement Instrument, de Preffi 2.0, en volgt dezelfde stappen in het werkproces van de gezondheidsbevorderaar. Het EKIinstrument benoemt die aspecten binnen het werkproces van de gezondheidsbevorderaar waar vanuit een empowerment perspectief extra aandacht aan geschonken moet worden. Bron: Empowerment kwaliteit instrument, door F. Visser e.a., NIGZ, Allochtone ouderen L. F. Cherkas, A. Aviv, A. M. Valdes, J. L. Hunkin, J. P. Gardner, G. L. Surdulescu, M. Kimura, T. D. Spector (2006) The effects of social status on biological aging as measured by white-bloodcell telomere length. Aging Cell 5 (5), R. Schellingerhout (2005). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. SCP, Den Haag. Gerontologie en geriatrie Onder redactie van Dr. F. Eulderink, Dr. T.J. Heeren, Dr. D.L. Knoop, Dr. G.J. Ligthart, Inleiding Gerontologie en geriatrie (1993, herziene druk 2004). Bohn Stafleu Van Loghem, Houten. Een leerboek voor studenten op het gebied van gerontologie en geriatrie met bijdragen van een groot aantal deskundigen. J. Mast, Het juiste medicijn bij pijn. Gids voor senioren (derde herziene druk). DGV Nederlands Instituut voor verantwoord medicijngebruik i.s.m. Unie KBO, ANBO, PCOB en Stichting Pijn-Hoop. Anne-Mei The, In de wachtkamer van de dood (2005). Een boek over leven en sterven in een veelkleurende samenleving. Een indringend verhaal dat iedereen aangaat over mensen met dementie. Thoeris, Amsterdam. T. van Tilburg, J. de Jong-Gierveld, Zicht op eenzaamheid (2007). Een leerboek over eenzaamheid. Kon. Van Gorcum, Assen Mantelzorg M. Duijnstee, H. Guldemond en L. Hendriks, Zorgkompas voor mantelzorgers van ouderen en chronisch zieken. Een leidraad voor het in kaart brengen van de belasting van zorgende familieleden. Serie factsheets van het Expertisecentrum Informele Zorg ( o.a. mantelzorg in Nederland, mantelzorg in de geestelijke gezondheidszorg, mantelzorg en dementie H. Buijssen, M. Adriaansen (2005). Hulpverlening aan mantelzorgers. Een leerboek voor verpleegkundigen. Uitgeverij Boom, Amsterdam. Ouderenmishandeling Landelijk Platform Bestrijding Ouderenmishandeling (LPBO), maart Factsheet Ouderenmishandeling: Algemene informatie LPBO, Factsheet Ouderenmishandeling: LPBO-registratie 2005 H. Bakker, Met de mantel der liefde. Als mantelzorg aan ouderen ontspoort (2002). NIZW, Utrecht Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

62 Bijlage 10. LASA, ADL-vragen Longitudinal Aging Studies Amsterdam Bron: Prof. D. Deeg, VUMC; met aangepaste weging Inleiding LASA is een langlopende studie naar veroudering, uitgevoerd door het Centrum voor Ouderenonderzoek aan de VUMC te Amsterdam, onder leiding van professor D. Deeg. Onderstaande vragen naar ADL-functie worden in dit onderzoek gesteld. Zie of Vragen 1. Kunt u een trap van 15 treden op- en aflopen zonder stil te moeten staan? 2. Kunt u zich aan- en uitkleden? 3. Kunt u gaan zitten en opstaan uit een stoel? 4. Kunt u de nagels van uw tenen knippen? 5. Kunt u buitenshuis vijf minuten aan een stuk lopen zonder stil te staan? 6. Kunt u van uw eigen of het openbaar vervoer gebruik maken? 7. Kunt u zelf een douche of een bad nemen? Antwoorden: 1. ja, zonder moeite; 2. ja, met enige moeite; 3. ja, met veel moeite; 4. alleen met hulp; 5. nee, dat kan ik niet. Weging en opvolging Bij antwoord 1: geen verdere actie. Bij antwoord 2: Bespreek de mogelijkheid bij eventuele achteruitgang (nu of op termijn), zie hieronder. Bij antwoord 3 en 4: bespreek coping; bespreek verwijzing ergotherapie voor ADL-advisering of verwijzing naar pedicure; bespreek mogelijkheden van hulp van mantelzorger; bespreek zo nodig de mogelijkheid voor thuiszorg. Bij antwoord 5: bespreek coping; inventariseer belasting mantelzorg; bespreek verwijzing naar huisarts voor ergotherapie voor ADL-advisering; bespreek verwijzing naar pedicure; bespreek zo nodig de mogelijkheid voor thuiszorg. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

63 Bijlage 11. The Timed Get up and Go -test Bron: Psodsiadlo & Richardson, 1991 Uitvoering van de test door de klant Uitgangspositie: de klant zit op een stabiele stoel met rechte rugsteun en armleuningen, zithoogte ongeveer 46 cm of de bovenbenen ongeveer horizontaal. De klant voert de volgende opdracht uit: gaat rechtop staan; wandelt 3 meter, draait zich om; wandelt terug; en gaat opnieuw zitten. De klant draagt hierbij normaal schoeisel en mag een hulpmiddel gebruiken. Fysieke hulp is niet toegestaan. De klant mag de test eenmaal op voorhand uitvoeren (oefenen) om ermee vertrouwd te raken. Observatie van de consulent De consulent bepaalt met de chronometer / stopwatch / secondewijzer de tijd die de klant nodig heeft om deze test uit te voeren. De consulent observeert het gangpatroon. Beoordeling, weging De test is goed: bij een normale gang; als de uitvoering van de test niet langer duurt dan 14 seconden. De test is gestoord: bij een ongelijkmatig of onevenwichtig gangpatroon (van de lijn afwijken, onvaste of wankele stappen, slenteren, schuifelen, sloffen, etc.); als de uitvoering van de test langer duurt dan 14 seconden (bij kwetsbare ouderen kan dit iets hoger zijn <20). Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

64 Bijlage 12. Verkorte audit, alcoholgebruik Bron: WHO, 1989 Inleiding De screening naar ernst van alcoholgebruik is opgenomen in het klantdossier Consultatiebureau voor ouderen, omdat alcohol effect kan hebben op de gezondheid en belemmerend kan werken in samenwerking met medicatie en/of behandeling. Vraag om eerlijk te antwoorden. Het antwoord dat het best aan de situatie van de klant voldoet, wordt aangekruist. Een uitgebreidere alcoholtest is ook te vinden De vragen 1. Hoe vaak drinkt u alcoholhoudende drank? nooit (0) maandelijks of minder. (1) 2 of 4 keer per maand (2) 2of 3 keer per week (3) 4 of meer keer per week (4) 2. Hoeveel glazen alcohol drinkt u op een typische dag wanneer u drinkt? geen (0) 1 of 2 (1) 3 of 4 (2) 5 of 6 (3) 7 of 9 (4) 10 of meer (5) 3. Hoe vaak drinkt u 6 of meer glazen per gelegenheid? nooit (0) minder dan maandelijks (1) maandelijks (2) wekelijks (3) dagelijks of bijna dagelijks (4) 4. Hoe vaak heeft u in het afgelopen jaar opgemerkt dat u niet instaat was het drinken te stoppen nadat u was begonnen met drinken? nooit (0) minder dan maandelijks (1) maandelijks (2) wekelijks (3) dagelijks of bijna dagelijks (4) 5. Heeft een familielid, vriend of een dokter of een hulpverlener in de gezondheidszorg zijn bezorgdheid geuit over uw drankgebruik en u gesuggereerd uw drankgebruik te minderen? Nee nog nooit (0) Ja maar niet het afgelopen jaar (2) Ja, het afgelopen jaar (4) Weging Een score van 5 of meer is een indicatie voor een verder diagnostisch onderzoek. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

65 Bijlage 13. Eenzaamheidsschaal Bron: De Jong Gierveld en Kamphuis, 1985 Inleiding In Nederland wordt in veel (bevolkings)onderzoeken gebruik gemaakt van de zogenaamde gemisintensiteitsschaal, meestal de eenzaamheidsschaal genoemd, van De Jong Gierveld en Kamphuis. Uit deze onderzoeken blijkt de gemis-intensiteitsschaal redelijk robuust voor diverse leeftijden en discrimineert over het algemeen goed tussen zeer ernstig eenzamen, ernstig en matig eenzamen en niet-eenzamen. Met de gemis-intensiteitsschaal kan zowel sociale als emotionele eenzaamheid gemeten worden evenals de ernst van die eenzaamheid (zeer ernstig, ernstig, matig). De eenzaamheidsschaal bestaat uit de onderstaande elf uitspraken. De vragen 2, 3, 5, 6, 9 en 10 scoren de emotionele eenzaamheid. De vragen 1, 4, 7, 8 en 11 scoren de sociale eenzaamheid. Nr Vragen /onderwerpen Antwoorden Zeker Ja Min of 1 Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan 2 Ik mis een echt goede vriend of vriendin 3 Ik ervaar een leegte om mij heen 4 Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen 5 Ik mis gezelligheid om mij heen 6 Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt 7 Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen 8 Er zijn voldoende mensen met wie ik mij nauw verbonden voel 9 Ik mis mensen om me heen 10 Vaak voel ik me in de steek gelaten 11 Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht De antwoordmogelijkheden zijn: zeker ( = ja, geheel mee eens); ja; min of meer; nee; zeker niet ( = nee, geheel mee oneens). meer Nee Zeker niet Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

66 Weging In onderstaande tabel staat aangegeven wanneer een punt wordt toegekend aan een gegeven antwoord. Vragen Nrs. Emotionele eenzaamheidsscore Zeker Ja Min of meer Sociale eenzaamheids-score Min of meer Nee Zeker niet Missende emotionele eenzaamheidsscore Geen antwoord Vraag 1 1 punt 1 punt Vraag 2 1 punt 1 punt Vraag 3 1 punt 1 punt Vraag 4 1 punt 1 punt Vraag 5 1 punt 1 punt Vraag 6 1 punt 1 punt Vraag 7 1 punt 1 punt Vraag 8 1 punt 1 punt Vraag 9 1 punt 1 punt Vraag 10 1 punt 1 punt Vraag 11 1 punt 1 punt Totaal Totaalscore: 0, 1, 2 = niet eenzaam 3 t/m 8 = matig eenzaam 9, 10 = sterk eenzaam 1of > = totaalscore emotionele eenzaamheid is ongeldig Missende sociale eenzaamheidsscore Geen antwoord 1of > = totaalscore sociale eenzaamheid is ongeldig 11 = zeer sterk eenzaam Totaal missende scores > 1, dan is de topale eenzaamheidstest niet geldig NB! 1. Op individueel niveau mag totaalscore niet direct op de deelnemer van het CbO worden bestempeld. De score geeft slechts een indicatie van eenzaamheid. Bij een score 3 8 dient nagevraagd te worden, of eenzaamheid een belemmering vormt in het dagelijks leven en of er opvolging nodig is. 2. Als de totaalscore van de missende emotionele en de missende sociale eenzaamheid meer dan 1 is, is de totale eenzaamheidsscore niet geldig en kan er geen beoordeling plaatsvinden. De schaal bestaat uit vijf positief geformuleerde uitspraken (item 1, 4, 7, 8, 11) en zes negatief geformuleerde uitspraken (item 2, 3, 5, 6, 9 en 10). Het niet instemmen met de positief geformuleerde uitspraken en het instemmen met de negatief geformuleerde uitspraken is indicatief voor het ervaren van eenzaamheid. De telling van de antwoorden levert een schaalscore op die van 0 tot elf loopt. Hoe hoger de score des te eenzamer men is. Een score van drie of hoger is indicatief voor de aanwezigheid van eenzaamheid. Er kunnen twee aparte schalen geconstrueerd worden, één voor sociale eenzaamheid (score: 0-5) en één voor emotionele eenzaamheid (score: 0-6). De vijf positief geformuleerde items geven uitdrukking aan gevoelens van sociale inbedding, het ergens bijhoren. De zes negatief geformuleerde items gaan meer over gevoelens van verlatenheid en het gemis van een gehechtheidsrelatie. In de eenzaamheidsschaal komt het woord eenzaamheid niet voor en refereren de items niet aan specifieke situaties of gedragingen die leeftijdsgebonden zijn. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

67 Bijlage 14. Inventarisatie Sport en bewegen Bron: bewerking van GALM-screening, Dijkstra, Y., RUG, Inleiding Onderstaande wijze van inventariseren van sport- en bewegingsactiviteiten zijn onderdeel van de GALM-projecten (Groninger Actief Leven Model). Genoteerd wordt in de linker kolom de sport of activiteit dat de oudere doet. In de vier volgende kolommen per seizoen het aantal minuten dat men gemiddeld per week daarmee bezig is. Vragen Welke sport en/of bewegingsactiviteiten doet u? Vul in de tabel in welke sportactiviteiten u doet en hoeveel tijd u daar elk jaargetijde aan besteedt. U noteert het aantal minuten per week. Naast sporten mag u ook meerekenen wandelen, fietsen, klussen, tuinieren, stevig huishoudelijk werk, maar niet de denksporten, jeu de boules en biljarten. Activiteit/sport Zomer jun-aug Najaar sep-nov Winter dec-febr Voorjaar Mrt-mei Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Totaal Min/wk Min./wk Min/wk Min/wk Weging Het Nederlands Instituut voor sport en bewegen adviseert iedereen minimaal 30 minuten per dag te bewegen en dat minimaal 5 dagen per week. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

68 Bijlage 15. HADS-A, angst en depressie Bron: Zigmond & Snaith, 1983 Hieronder staan een aantal uitspraken die door mensen zijn gebruikt om zichzelf te beschrijven. De klant leest iedere uitspraak door en kruist aan (of omcirkelt) wat het meest voor hem/haar van toepassing is, zoals hij/zij zich de afgelopen vier weken heeft gevoeld. Er zijn geen goede of slechte antwoorden. Let erop dat de klant niet te lang nadenkt en zijn eerste indruk aangeeft. 1. Ik voel me de laatste tijd gespannen 2. Ik krijg de laatste tijd het angstige gevoel alsof er elk moment iets vreselijks zal gebeuren 3. Ik maak me de laatste tijd ongerust 4. Ik kan de laatste tijd rustig zitten en me ontspannen 5. Ik krijg de laatste tijd een soort benauwd, gespannen gevoel in mijn maag 6. Ik voel me de laatste tijd rusteloos 7. Ik krijg de laatste tijd plotseling gevoelens van angst en paniek Bijna nooit soms vaak bijna altijd Weging Vraag 1, 2, 3, 5, 6, 7: Vraag 4: Bijna nooit: 1 punt Bijna nooit: 4 punten Soms: 2 punten Soms: 3 punten Vaak: 3 punten Vaak: 2 punten Bijna altijd: 4 punten Bijna altijd: 1 punt Een score hoger dan 14 duidt op angstklachten. Verwijzing naar de huisarts volgt. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

69 Bijlage 16. GDS-minivragenlijst Geriatric Depression Scale Bron: Yesavage, J.A., Brink, T.L., Lum, O., Huang, V., Adey, M., & Lelliott, P. (1983) Inleiding De minivragenlijst is opgenomen in het klantdossier van het consultatiebureau voor ouderen. Met deze eenvoudige vragenlijst wordt bepaald of een diepgaander onderzoek ten aanzien van depressieve klachten noodzakelijk is. De vragen 1. Hebt u het gevoel dat uw leven leeg is? 2. Bent u het grootste deel van de tijd gelukkig? 3. Voelt u zich moedeloos of bedroefd? 4. Hebt u het idee dat uw situatie hopeloos is? Ja Nee Weging Voor elk antwoord dat overeenkomt met de onderstaande lijst, 1 punt. 1. Ja 2. Nee 3. Ja 4. Ja Bij een score van 1 of meer wordt de GDS-15 uitgevoerd. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

70 Bijlage 17. Screening gehoor d.m.v. vragen Bron: Smits, J.C.M. (2006). Hearing screening by Telephone: fundamentals and applications. Keywords: Het ontwikkelen en valideren van een screeningstest voor het gehoor, uit te voeren via telefoon. Amsterdam: Vrije Universiteit. Er zijn in Nederland erg weinig gevalideerde en betrouwbare vragenlijsten om op hoorproblemen te screenen. A. OESO vragen De zg. OESO vragen over het gehoor worden vaak in grote cohort studies meegenomen. De vragen: 1. kunt u, zonder hoortoestel(len) een gesprek met vier of meer personen volgen? 2. kunt u, zonder hoortoestel(len) een gesprek met één andere persoon volgen? 3. kunt u normaal telefoneren? Antwoordcategorieën en weging: a. ja, zonder enige moeite (1); b. ja, met enige moeite (4); c. ja, met grote moeite (5;) d. nee, kan ik niet (7); Om een maximaal onderscheidend vermogen te krijgen verdient scoring conform proefschrift C. Smits (hoofdstuk 7, 2006) de voorkeur. Hiertoe dient aan elk antwoord een score toegekend te worden (zie getal tussen haakjes achter elk antwoord) en de som van de scores te worden bepaald. Testuitslag voor somscore: <=6: goed 7-8: voldoende >=9: onvoldoende B. Nationale hoortest Cliënten kunnen ook de Nationale Hoortest te doen, ofwel via de telefoon ( 0,35 per minuut), ofwel via Internet ( Ze moeten dan zelf de uitslag (goed, onvoldoende, slecht) op een formulier op (laten) schrijven. Dat is een kwestie van 3 minuten en minder subjectief dan de vragenlijst. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

71 Bijlage 18. Observatie ouderenmishandeling Bron: Factsheet Ouderenmishandeling van Vilans Kenniscentrum Ouderen Vormen We onderscheiden zes vormen van ouderenmishandeling: lichamelijke mishandeling: Blauwe plekken, schrammen, zwellingen, fracturen of brandplekken: deze symptomen kunnen het gevolg zijn van lichamelijke mishandeling. Soms worden ouderen vastgebonden aan een stoel of bed. Ze vertonen dan striemen aan polsen of enkels. Een minder zichtbare vorm van lichamelijke mishandeling is het geven van te weinig of juist te veel medicijnen (bijvoorbeeld slaapmiddelen); psychische mishandeling: Bij psychische mishandeling is er sprake van treiteren en sarren, dreigementen, valse beschuldigingen, beledigingen of bevelen. Bij de oudere leidt dit tot gevoelens van angst, woede, verdriet, schuchterheid, verwardheid of apathie; verwaarlozing: Lichamelijke verwaarlozing kan blijken uit ondervoeding, uitdroging, slechte hygiëne of wonden als gevolg van doorliggen. Wanneer de geestelijke behoeften van ouderen worden genegeerd, zoals de behoefte aan aandacht, liefde en ondersteuning, spreken we van psychische verwaarlozing; financiële uitbuiting: Bij deze vorm van ouderenmishandeling gaat het om het wegnemen of profiteren van bezittingen van de oudere. Te denken valt aan diefstal van geld, juwelen en andere waardevolle spullen, aan verkoop of gebruik van eigendommen zonder toestemming van de oudere en aan gedwongen testamentverandering. Ook iemand financieel kort houden is een vorm van uitbuiting; seksueel misbruik: Ouderen kunnen het slachtoffer zijn van seksueel misbruik, zoals exhibitionisme, betasten van het lichaam en verkrachting; schending van rechten: Hiervan is sprake wanneer de rechten van ouderen, zoals het recht op vrijheid, privacy en zelfbeschikking, worden ingeperkt. Bijvoorbeeld door post achter te houden, bezoekers weg te sturen en de oudere te verhinderen het huis te verlaten; Verschillende soorten van ouderenmishandeling komen vaak naast elkaar voor. Signalen Er zijn meerdere signalen die kunnen wijzen op ouderenmishandeling, maar een of enkele van die signalen hoeft zeker niet altijd mishandeling in te houden. Enkele gedragssignalen zijn: de oudere (of verzorger) geeft onsamenhangende en tegenstrijdige verklaringen voor lichamelijke verwondingen; de verzorger toont zich onverschillig voor het wel en wee van de oudere; de verzorger vertoont verschijnselen van overbelasting; er wordt gescholden en geschreeuwd in aanwezigheid van arts of hulpverlener; de oudere maakt een depressieve, angstige indruk; de oudere ziet er onverzorgd uit en de huishouding is verwaarloosd; er verdwijnen spullen en geld van de oudere; de oudere krijgt geen gelegenheid om alleen met de hulpverlener te praten; de betrokkenen proberen de hulpverlener buiten de deur te houden; toenemend aantal schuldeisers; lege koelkast. Vermoeden? Hebt u een vermoeden van ouderenmishandeling? Het is belangrijk dat u signalen van ouderenmishandeling herkent, omdat het niet vaak gebeurt dat de oudere zelf aangeeft dat hij/zij mishandeld wordt. Of er wat gebeurt en of er hulp geboden wordt, is daarom mede afhankelijk van de oplettendheid en moed van personen in de omgeving van de oudere. Dat kunnen familieleden, buren, huisarts, hulp- en dienstverleners zoals maatschappelijk werk, wijkverpleging, gezinszorg, CbO of de politie zijn. Als u een sterk vermoeden hebt dat een oudere mishandeld wordt, dan kunt dit het beste aankaarten bij een hulpverleningsinstantie in de directe omgeving. In bijna 200 gemeenten bestaat een Meldpunt Ouderenmishandeling en/of Consultatienetwerk Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

72 Ouderenmishandeling (adressen te vinden op: doorklikken naar ouderenmishandeling en vervolgens naar Meldpunten Ouderenmishandeling). Daarnaast kunt u terecht bij organisaties zoals: thuiszorginstelling; GGZ-instelling; instelling voor Maatschappelijk Werk; huisarts; advies- en steunpunt Huiselijk Geweld. Meer informatie over ouderenmishandeling leest u in Royers, T. & Beelen. J. (2007), hoofdstuk 18 Ouderenmishandeling komt vaker voor dan we dachten, p In: Kruk, T., van der, Salentijn, C & Schuurmans, M. (2007). Verpleegkundige zorgverlening aan ouderen. Boom, Amsterdam. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen

73 Bijlage 19. ObservatieLijst vroege symptomen Dementie (OLD) Bron: TNO Hopman-Rock e.a., 2001 Lees ook de toelichting op de volgende pagina. Werkmethodiek Consultatiebureau voor Ouderen