Het ontstaan van leven op aarde.

Transcriptie

1 Educatief Dossier 1

2 Het ontstaan van leven op aarde. 1. Wanneer is de aarde ontstaan? o 2,6 miljard jaar geleden o 3,6 miljard jaar geleden o 4,5 miljard jaar geleden 2. Hoe ontstaan bergen o Verschuiven van aardplaten o Vulkaanuitbarstingen o Meteorieteninslag 3. Wanneer was er voor het eerst leven op aarde? o 3,7 miljard jaar geleden o 3,8 miljard jaar geleden o 3,9 miljard jaar geleden 4. Wanneer verschijnen de eerste dinosauriërs? o 350 miljoen jaar geleden o 225 miljoen jaar geleden o 100 miljoen jaar geleden 2

3 Het ontstaan van leven op aarde. De aarde werd 4,5 miljard jaar geleden gevormd door de condensatie van gas en stof, rotsen en ijs. Gedurende een miljard jaar was onze planeet eerder onherbergzaam en was leven op aarde ondenkbaar: extreme temperaturen, zeer sterke ultraviolette straling van de zon, intense vulkanische activiteit, felle elektrische stormen en zeer weinig zuurstof in de dampkring. Beetje bij beetje krijgen de continenten en de oceanen een individueel karakter, daalt de temperatuur en vormt de dampkring zich. Tijdens haar zeer lange geschiedenis zal de aarde grondige transformaties ondergaan die een invloed hebben op de spreiding en de vorm van de continenten, de omvang en de diepte van de oceanen en hun levensvormen. Deze transformaties zijn toe te schrijven aan bewegingen van de continentale platen die zich traag verplaatsen.. In de loop van de geologische periodes leidden deze bewegingen tot botsingen tussen continentale platen, wat aanleiding gaf tot het ontstaan van bergketens. Op andere plaatsen drongen deze platen binnen in de aardkorst, wat leidde tot vulkanische overactiviteit of wijzigingen van het zeeniveau. Als ultieme gevolg werden het klimaat, de fauna en de flora getroffen door deze bewegingen. Het leven ging 3,7 miljard jaar geleden van start in de oceanen. De eerste organismen waren heel klein, veel kleiner dan we met het menselijke oog kunnen zien, en leken sterk op onze huidige virussen. Het zal nog miljoenen jaren duren voordat deze levensvormen evolueren naar complexe organismen. Een fossiel van een Trilobiet 3

4 De eerste gewervelde dieren doken 500 miljoen jaar geleden op, terwijl de eerste amfibieën zich 380 miljoen jaar geleden ontwikkelden uit vissen, doordat zich poten uit vinnen ontwikkelden. De eerste dieren gaan aan land Rond 380 Ma ontwikkelden de eerste amfibieën zich uit vissen, doordat zich poten uit vinnen ontwikkelden. Zo konden ze hun kop boeven de waterlijn steken. Eenmaal in staat boven water adem te halen konden deze vroege amfibieën zich ook gedurende korte perioden op het land begeven, vermoedelijk raakten bepaalde soorten zo aangepast dat ze steeds langer boven water door konden brengen. Ongeveer 20 miljoen jaar later ontwikkelde er zich soorten die eieren konden leggen met een harde schaal, waardoor ze zich volledig op het land konden voortplanten Op basis van deze eerste reptielen ontwikkelden zich de dinosaurussen die 150 miljoen jaar zouden heersen op aarde. 4

5 De iguanodons van Bernissart 1. Waar werden de eerste skeletten van de Iguanodon ontdekt? o België o Duitsland o Engeland 2. Was de iguanodon een o Carnivoor o Herbivoor o Omnivoor 3. Welk mineraal had zich in de botten van de skeletten van Bernissart uitgekristalliseerd? o Goud o Kwarts o Pyriet 4. Wat is de rol van de preparateur o Het opgraven van skeletten o Het behouden, conserveren van dode natuurlijke objecten 5. Waar bevind zich het Koninklijke Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen o Brussel o Luik o Gent 5

6 De iguanodons van Bernissart Iguanodon is een geslacht van plantenetende ornithischische dinosauriërs, dat tijdens het vroege Krijt leefde in het gebied van het huidige Europa. Iguanodon werd in het begin van de negentiende eeuw in Engeland als een van de allereerste dinosauriërs ontdekt door Gideon Mantell en kreeg in 1825 zijn naam, die zoiets als "leguaantand" betekent. Iguanodon kon acht meter lang worden en drie ton zwaar. De achterpoten waren zwaargebouwd en droegen een vrij lange stevige romp die in evenwicht gehouden werd door een stijve horizontale staart. Van de handen konden de drie middelste vingers het gewicht ondersteunen, de duim droeg een vervaarlijke stekel om zich tegen roofsauriërs te verdedigen en de vijfde vinger was lang en buigzaam om planten te grijpen. Die konden ook afgebeten worden door de snavel aan de voorkant van de langwerpige kop waarna lange tandrijen het voedsel verder verknipten en kauwden. De Engelse vondsten waren onvolledig geweest en betroffen individuele exemplaren die op verschillende plaatsen warden gevonden. In 1878 echter werd geheel onverwacht op één vindplaats, een steenkoolmijn in Bernissart, een Belgisch stadje tegen de Franse grens, een groot aantal volledige skeletten van Iguanodon gevonden. 6

7 Het verhaal van de vondst. Mijnwerkers van de Fosse Sainte Barbe ontdekten begin dat jaar dat een belangrijke steenkoollaag, de "Luronne" op 322 meter diepte, doorsneden werd door een kleiput, een trechterverzakking of cran, gevuld met grijs sediment en pui. Ze probeerden daar zo snel mogelijk doorheen te graven om de steenkool weer te bereiken. Op 28 februari stuitten twee mijnwerkers, Jules Cretteur en Alphonse Blanchard, na tien meter ver te zijn doorgedrongen met hun houwelen op zeer harde en zwarte stukken, die ze eerst aanzagen voor fossiel hout gevuld met goud. Na een tijdje begrepen ze dat het "hout" wellicht fossiel bot was en het "goud", helaas, pyriet dat in de botholten uitgekristalliseerd was. Gedurende maart werden tijdens het afvoeren van het puin steeds meer fossielen naar boven gebracht. Mijnopziener Motuelle besloot de vreemde zaken te verzamelen en aan de directie voor te leggen. Die riep op 2 april een zekere dokter L'Hoir erbij die in het lokale café Dubrueille aan het pyriet een stuk in vlam zette en concludeerde dat het inderdaad bot betrof. Hierop lichtte de directie de geoloog François-Louis Cornet in. Die begreep meteen hoe speciaal de vondst was. Hij stuurde de volgende dag fragmenten naar zoöloog professor Pierre-Joseph van Beneden van de Katolieke Universiteit Leuven die aan de tanden als eerste vaststelde dat het om Iguanodon ging. Ondertussen had een directeur van de mijn, ingenieur Gustave Fagès, provinciaal mijninspecteur Gustave Arnould gecontacteerd en die riep op 12 april met een spoedtelegram de hulp in van Louis F. de Pauw, de preparateur van het Koninklijk Museum voor Natuurlijke Historie te Brussel, die in België een zekere reputatie had op dit gebied omdat hij 1860 een mammoet had geborgen. Op 13 april kwam De Pauw aan en besloot na het zien van de opgedolven fossielen zelf af te dalen. Meteen groef hij in een uur tijd een heel achterbeen uit maar al bij het naar boven brengen spleten de botten door de blootstelling aan de lucht. Hij begreep dat de zaak veel grondiger aangepakt moest worden. Op 15 mei begon hij met twee medewerkers een nieuw uitgedachte bergingstechniek toe te passen, waarbij de gevonden botten eerst meteen weer met natte klei werden bedekt, dan met een laagje nat papier, daarna per blootgelegde zijde met een laag van vijf à tien centimeter gips en uiteindelijk gevat in ijzeren ringen die ook weer in gips gegoten werden. 7

8 Pas daarna ondergroef men dit geheel zodat het los kwam van het gesteente waarna ook dit breukvlak weer met gips bedekt werd. De Pauw zou in die drie jaar uiteindelijk zo'n zeshonderd blokken met een totaalgewicht van 130 ton op verhuiswagens in die tijd natuurlijk nog door paarden getrokken naar Brussel laten vervoeren. In dit soort potloodschetsen van Gustave Lavalette werd in het museum de vondstpositie nauwkeurig gedocumenteerd De opgravingen werden door geldgebrek gestopt, hoewel de trechter, waarvan de fossiel dragende lagen minstens vijftig meter hoog zijn, nog lang niet helemaal was verkend en er dus waarschijnlijk nog een veelvoud aan skeletten verborgen moet liggen. De vondst in Bernissart van vierentwintig complete en zeven onvolledige skeletten vormt tegenwoordig de op twee na grootste verzameling van dinosauriërs van één soort die op dezelfde locatie is geborgen. 8

9 De reconstructie in de St Joriskapel De skeletten werden vanaf 1882 gereconstrueerd in de St. Joriskapel van het toenmalige museumgebouw. De beenderen werden bevestigd op een smeedijzeren armatuur. Op de binnenplaats van het gebouw werd vanaf juli 1883 ook het eerste skelet tentoongesteld, in een glazen kooi. De expositie trok ieder jaar zo'n honderdduizend bezoekers, waarvoor het gebouw eigenlijk te krap was. In 1892 verhuisden de iguanodons naar het Leopoldspark en het op 22 juli 1891 geopende Musée royal d'histoire naturelle. 9

10 GEOLOGISCHE PERIODES 1. De Mesozoïcum is onderverdeeld in drie periodes: o o o Hoe heet het supercontinent? o o o Pangea Panthalassa Trias 3. Wanneer en hoe zijn de eerste dinosaurussen verschenen? Geef enkele voorbeelden van de ontwikkeling van de dinosaurussen tijdens de Jura periode

11 5. Wat gebeurde er met de continenten tijdens de Krijt periode? Hoe verliep de ontwikkeling van zoogdieren tijdens de drie periodes? Wat was het verschil in het klimaat tijdens de Jura en Krijt periodes?

12 GEOLOGISCHE PERIODES De mens heeft de tijd en de geschiedenis altijd opgesplitst. Net zoals we over de middeleeuwen en de precolumbiaanse cultuur praten, hebben geologen en paleontologen de verschillende tijdperken en periodes benoemd die de geschiedenis van onze planeet onderverdelen: het precambrium, het paleozoïcum enz. De dinosaurussen doken op, evolueerden, diversifieerden zich en stierven uit tijdens het mesozoïcum. Dit tijdperk wordtop zijn beurt opgesplitst in 3 periodes: het trias, het jura en het krijt. Het trias duurde ongeveer 52 miljoen jaar (251 tot 199 miljoen jaar geleden). Het jura duurde 46 miljoen jaar (199 tot 145 miljoen jaar geleden), terwijl het krijt 80 miljoen jaar duurde (145 tot 65 miljoen jaar geleden). Het Trias ( miljoen jaar geleden) In het trias waren de continenten niet zoals we ze nu kennen. Aan het oppervlak van de aarde was er slechts één gigantisch continent, Pangea. Dit V-vormige continent omsluit een zee, de Tethys. De rest van de oppervlakte van onze aardbol was een immense oceaan, de Panthalassa. Op heel Pangea heerste een warm en dor klimaat. De vulkanische activiteit is intens. In die periode begonnen de reptielen zich te diversifiëren en alle milieus te veroveren. De dinosaurussen doken ongeveer 228 miljoen jaar geleden op, in de vorm van kleine vleesetende of allesetende dieren, en begonnen de aarde te veroveren. Op het einde van het trias vormden ze al de grootste groep van gewervelde dieren door hun grote aantal soorten. Vreemde reptielen, pterosaurussen genaamd, vlogen in de lucht. De zeeën werden veroverd door grote reptielen zoals de ichtyosaurussen en - op het einde van de periode - de plesiosaurussen, andere vleesetende waterreptielen. Maar het was ook in het trias dat dieren opdoken waarmee we vandaag vertrouwd zijn, zoals schildpadden, krokodillen en een groep kleine dieren, zoogdieren genaamd. In dezelfde periode breidden verschillende plantenfamilies die typisch zijn voor het mesozoïcum zich uit. Dat geldt voor de coniferen, de palmvarens en de ginkgo's die immense wouden vormen, terwijl de meeste grasachtige planten varens zijn die uitgestrekte weilanden vormen. 12

13 Het Jura (199,6 145,5 miljoen jaar geleden) In het jura begon het supercontinent Pangea uiteen te vallen en gaf het een voorproefje van de huidige configuratie van het vasteland. Laurazië, het gebied dat ongeveer Noord-Amerika, Europa en een deel van Azië bestreek, begon zich af te scheiden van Gondwana, het gebied dat Zuid-Amerika, Afrika, Antarctica, Australië en India bestreek. Tussen de twee ontstond er een oceaan: de Centrale Atlantische Oceaan, verbonden met de Tethys Oceaan. Zo splitsten de continenten van het noordelijke halfrond zich van de continenten van het zuidelijke halfrond. Deze splitsing van Pangea resulteerde in een stijging van het niveau van de zeeën, die gedurende miljoenen jaren uitgestrekte continentale regio's bedekten met ondiepe zeeën. Op deze twee nieuwe continenten heerste een homogeen klimaat dat tijdens de hele periode heel gematigd en warm was. De dinosaurussen ontwikkelden zich tijdens deze periode op buitengewone wijze, in ongelofelijk veel verschillende vormen en maten. De zoogdieren diversifieerden zich en speelden - hoewel het nog altijd kleine dieren waren - een belangrijke rol in de door de dinosaurussen gedomineerde ecosystemen. De kikvorsachtigen (kikkers en padden) en de salamanderachtigen (salamanders) doken op onder de amfibieën. De krokodillen profileerden zich als roofdieren in zoetwateromgevingen en een deel van hen paste zich aan aan het zeeleven omstreeks het midden van het jura, de periode waarin zeereptielen zoals plesiosaurussen en ichtyosaurussen heersten in de zee. In de lucht waren de pterosaurussen de onbetwiste heersers, en op het einde van deze periode doken de eerste vogels op, zoals de archeopteryxen, die zich ontwikkelden op basis van de groep van de theropode dinosaurussen. Tijdens heel deze periode bestond de flora op aarde voornamelijk uit varens, coniferen, ginkgo's en palmvarens. Het Krijt (145,5 65,5 miljoen jaar geleden) Tijdens het krijt bleven de continentale massa's uiteenvallen en was de configuratie van de oceanen en de continenten op het einde van de periode in grote lijnen de configuratie die we vandaag kennen. De Zuid-Atlantische Oceaan werd gevormd op het einde van het lagere krijt door de splitsing van Gondwana, met Zuid-Amerika aan de ene kant en Afrika aan de andere kant. In het begin van het hogere krijt was de Zuid-Atlantische Oceaan verbonden met de Centrale Atlantische Oceaan, waardoor Afrika voorgoed werd gescheiden van Zuid-Amerika. 13

14 Deze uitgesproken scheiding tussen de continenten veroorzaakte opnieuw stijgingen van het zeeniveau. Het klimaat bleef gematigd, maar natter dan tijdens het jura als resultaat van een meer uitgesproken invloed van de oceanen. Voor het eerst in miljoenen jaren was er op het einde van de periode in de streken nabij de polen een tendens tot afkoeling en klimatologische instabiliteit. Onder de fauna van de gewervelde dieren bereikten de dinosaurussen hun grootste variëteit aan vormen. Maar ook de zoogdieren bleven zich diversifiëren en de eerste buideldieren en zoogdieren met een placenta (de groep waartoe wij behoren) doken op in de eerste helft van het krijt. Overal ter wereld zijn er krokodillen, schildpadden en hagedissen in overvloed. In die periode leken de kikvorsachtigen (kikkers en padden) al op hun huidige vertegenwoordigers. In de zeeën bereikten de plesiosaurussen en de ichtyosaurussen in het begin van het krijt gigantische formaten (meer dan 15 meter lang voor de plesiosaurussen), maar daarna werden de plesiosaurussen in het hogere krijt kleiner en minder talrijk, terwijl de ichtyosaurussen verdwenen. Op hetzelfde moment doken de mosasaurussen op, reptielen aangepast aan het zeeleven die leken op enorme waterslangen. De pterosaurussen bleven de heersers in de lucht en de grootste vliegende wezens die we kennen doken op in deze periode (onder andere de quetzalcoaltus en de ornithocheirus), om terug af te nemen tegen het einde van het krijt, toen er nog slechts enkele soorten vliegende reptielen bestonden. De vogels ontwikkelden zich echter en hadden al een groot aantal van hun moderne kenmerken. Wat de flora betreft, bleven de coniferen en de varens dominant tijdens het eerste deel van het krijt. Maar ongeveer 125 miljoen jaar geleden doken de eerste fossielen van angiospermen of 'bloemdragende planten' op: hun aantal nam geleidelijk aan toe, om uiteindelijk de grootste groep van het hogere krijt te vormen. Het krijt eindigde met de meest massale uitsterving ooit die alle groepen van levende organismen trof. 14

15 THEORIEËN OVER HET UITSTERVEN VAN DE DINOSAURUSSEN De geschiedenis van het leven op aarde wordt gekenmerkt door verschillende grote uitstervingsperiodes, waarin een groot aantal soorten plots verdween. De bekendste uitstervingsperiode vond plaats op het einde van het krijt en luidde het einde van de heerschappij van de dinosaurussen in. Maar de belangrijkste grote uitstervingsperiode op onze planeet deed zich voor omstreeks het einde van het perm, ongeveer 250 miljoen jaar geleden, toen zowel op aarde als in de oceanen een aanzienlijk aantal soorten verdween. Hoewel de zeedieren voordien een grote uitsterving hadden gekend, hadden de dieren nog nooit een dergelijke uitroeiing op het vasteland gekend. Tal van families van reptielen en amfibieën verdwenen toen. Ook de zeefauna onderging een grote verandering: van de ongeveer soorten die geïnventariseerd werden op het einde van het perm, bleven er maar meer over in het begin van het mesozoïcum. Er werden verschillende theorieën geformuleerd omtrent de oorzaken van de uitsterving van de dinosaurussen en de andere dieren die 65 miljoen jaar geleden leefden. Sommige wetenschappers veronderstellen dat de vulkanische activiteit buitengewoon ongunstige leefomstandigheden creëerde. Anderen denken dat de inslag van een gigantische meteoriet de oorzaak was van een 'planetaire winter': aangezien de zon achter stofwolken zat, konden de planten die dienden als voedsel voor veel dinosaurussen niet meer groeien, waardoor de dinosaurussen begonnen te sterven. De herbivoren kwamen als eerste om van de honger, gevolgd door de carnivoren die zich voedden met hen. Deze stelling wordt kracht bijgezet door het feit dat een meteoriet botste met de aarde ter hoogte van wat vandaag het schiereiland Yucatan in Mexico is. Deze inslag veroorzaakte een explosie die vergelijkbaar is met die van duizenden atoombommen. Vliegende reptielen (pterosaurussen) en zeereptielen zoals de mosasaurussen en de plesiosaurussen verdwenen samen met de dinosaurussen. Maar veel andere diersoorten overleefden: slangen, zoogdieren, insecten, kikkers en krokodillen. Door de uitsterving van de dinosaurussen konden de zoogdieren zich sterk uitbreiden. Tijdens de volgende miljoenen jaren diversifieerden ze zich, werden ze groter en dichtten ze 'ecologische niches' die leeggelaten werden door de dinosaurussen. Is dit de enige mogelijke verklaring? Op het einde van het krijt was de vulkanische activiteit heel intens. Bij uitbarstingen waren grote hoeveelheden stof terechtgekomen in de dampkring. Tegelijkertijd vonden er belangrijke klimaatsveranderingen plaats en kende het zeeniveau een nooit eerder geziene daling. Ook dat zijn factoren die bijgedragen kunnen hebben tot het uitsterven van de dinosaurussen. 15

16 ENKELE DINOSAURIERS Tyrannosaurus Million years [Ma] 65 Triassic Jurassic Cretaceous Verenigde Staten (Montana, Wyoming, South Dakota, Texas, Colorado, New Mexico) miljoen jaar geleden Tot 13 meter lang en een gewicht van meer dan 5 ton Dit is ontegensprekelijk de populairste van alle dinosaurussen! Hij is gekender onder de naam T-Rex en speelde de hoofdrol in tal van films, documentaires, stripverhalen en videogames. Sinds 1902 en tijdens het merendeel van de 20e eeuw werd hij beschouwd als het grootste vleesetende dier dat ooit op aarde leefde - totdat de giganotosaurus werd ontdekt. De tyrannosaurus is op alle vlakken spectaculair, met zijn gigantische schedel en zijn enorme muil. De beet van de tyrannosaurus was 4 keer sterker dan die van een leeuw en zijn scherpe tanden konden tot 20 centimeter lang zijn. Deze kenmerken staan in contrast met zijn kleine voorpoten die slechts 2 tenen tellen. Dankzij resten die in uitstekende staat werden teruggevonden en dankzij de belangstelling die elke nieuwe ontdekking wist te wekken, werd deze soort zeer uitvoerig bestudeerd. Er werden dan ook tal van studies hierover gepubliceerd, waardoor we vandaag een goede kennis hebben van dit 'monster' van vlees en bloed. 16

17 Allosaurus Million years [Ma] 65 Triassic Jurassic Cretaceous Verenigde Staten (het grootste deel van de westelijke regio) en Portugal miljoen jaar geleden Tot 12 meter lang en 1,5 ton Ongetwijfeld een van de beroemdste vleesetende dinosaurussen en misschien wel de bekendste dankzij de uitstekende kwaliteit van de teruggevonden fossielen. Enkel de tyrannosaurus geniet nog meer bekendheid. Dit was het dominante roofdier van Noord- Amerika op het einde van het jura. De allosaurus bereikte afmetingen die vóór het opduiken van de tyrannosaurus - 70 miljoen jaar later - nooit vastgesteld werden in de regio. Vanuit alle standpunten was dit een spectaculair roofdier met zijn vijftig tanden van 10 cm lang en zijn scherpe klauwen van 25 cm op het uiteinde van de drie tenen van zijn voorpoten, die kort maar robuust waren. 17

18 Parasaurolophus Million years [Ma] 65 Triassic Jurassic Cretaceous VSA (Montana, New Mexico) en Canada (Alberta) 83 tot 71 of 67 miljoen jaar geleden 10 meter lang, 5 ton Een van de meest opmerkelijke 'eendenbekdinosaurussen'. Deze soort behoorde tot de meest geavanceerde herbivoren die leefden in het dinosaurustijdperk. Zijn meest ongelofelijke kenmerk is de benige kam achteraan op het hoofd die wetenschappers in verbijstering heeft gebracht en resulteerde in tal van theorieën over de functie ervan: een verdedigingsmiddel tegen roofdieren, een luchtreservoir om onder water te kunnen blijven of een soort van ademhalingsbuis. Vandaag wordt echter algemeen aangenomen dat zijn kam dienst deed als versterker voor het lawaai dat hij maakte met zijn neus (want de kam stond in verbinding met zijn neus) om te communiceren met andere parasaurolophussen. Een andere hypothese suggereert dat deze benige kam dienst deed als ondersteuningsmechanisme voor een vuurrood huidmembraan dat de partners aantrok in de paringstijd. Deze theorie is echter niet gegrond, hoe interessant ze ook is. 18

19 Triceratops Million years [Ma] 65 Triassic Jurassic Cretaceous Verenigde Staten (Wyoming, Montana, Colorado, South Dakota) en Canada (Alberta) miljoen jaar geleden Tot 9 meter lang en een gewicht van meer dan 6 ton. De tyrannosaurus is de bekendste vleesetende dinosaurus, terwijl de triceratops - samen met de stegosaurus - de beroemdste plantenetende dinosaurus is. In veel boeken, documentaires, films en stripverhalen wordt de triceratops voorgesteld terwijl hij een titanenstrijd voert met de carnivoor - een situatie die zich waarschijnlijk heeft voorgedaan, aangezien de twee soorten op hetzelfde moment in hetzelfde gebied leefden. Er werden trouwens sporen van tanden van de tyrannosaurus gevonden op fossielen van triceratops, wat bewijst dat de eerste zich nu en dan voedde met de herbivoor. Op de schedel van de triceratops stonden drie hoorns, waarvan de functie aanleiding gaf tot tal van hypothesen. Hij had ook een groot benig pantser dat zich uitstrekte over de schedel en de nek bedekte. De triceratops is het officiële fossiel van de staat South Dakota en de officiële dinosaurus van Wyoming. 19

20 Edmontosaurus Million years [Ma] 65 Triassic Jurassic Cretaceous Verenigde Staten (South Dakota, North Dakota, Wyoming, Colorado) en Canada (Alberta) miljoen jaar geleden 13 meter, tot 4 ton. Deze dinosaurus werd in het begin van de 20e eeuw ontdekt in Canada en zijn bekendheid hangt nauw samen met de ontdekking in 1908 in Wyoming van een buitengewoon goed bewaard fossiel dat omwille van zijn uitzonderlijke staat 'de mummie' werd genoemd en dat de paleontologen meer inzicht gaf in de dinosaurussen. Dit prachtige fossiel van de edmontosaurus heeft opmerkelijke details, zoals huidafdrukken, contouren van spieren, sclerotische ringen die werden aangetroffen in de oogkas (zoals bij vogels) en zelfs keratine (zoals het materiaal waaruit onze nagels bestaan) ter hoogte van zijn 'eendenbek'. Een buitengewoon zeldzaam detail op de fossielen dat aantoont dat zijn snavel in werkelijkheid veel groter was dan de vorm van zijn schedel liet vermoeden. De 'mummie' werd ontdekt door de beroemde fossielenjager Charles Sternberg. Aangezien Sternberg voor de hoogste bieder werkte in plaats van het fossiel te verkopen aan een Noord-Amerikaans natuurhistorisch museum, verkocht hij het aan Duitsland. Vandaag kunnen we deze mummie dus bewonderen in het Natuurhistorisch Museum Senckenberg in Frankfurt. 20

21 DINO WEETJES Hoe groot waren de dino s Het waren om te beginnen de grootste landdieren die ooit geleefd hebben. Vergeet dus de Afrikaanse olifant of de giraf, die stellen niets voor vergelijken met de dino s. Althans niet qua grootte. De allergrootste dino, de seismosaurus, was bv 40 meter hoog, dat zijn vijf dubbeldeksbussen op mekaar. De seismosaurus heette die. 1,75 meter: dat is de lengte van de grootste pootafdruk van een dinosaurus die is gevonden in het noord-westen van Australië. Het waren wetenschappers van de University of Queensland onder leiding van Steve Salisbury die de ontdekking deden. De afdruk behoorde toe aan een sauropode, een gigantische herbivoor met een lange nek Diplodocus was een geslacht van grote, plantenetende dinosaurussen, de sauropoden. De dieren waren erg langgerekt (Diplodocus hallorum was 30-33,5 meter lang en daarmee de op vijf na langste dinosaurus), maar ze hadden letterlijk geen zware botten. Deze waren namelijk voor een groot gedeelte hol. Diplodocus hallorum had een lange nek, korte maar zware romp en een erg lange staart. Diplodocus hallorum werd ton ( kilogram) zwaar en was daarmee één van de grootste dinosaurussen ooit. Supersaurussen waren bijzonder grote dinosaurussen, en met name Supersaurus vivianae was enorm. Met een geschatte lengte van meter was deze planteneter de op twee na langste dinosaurus ooit. Die lengte zat 'm vooral in de enorme nek. Turiasaurus riodevensis is de grootste dinosaurus die tot op heden in Europa is gevonden. Fossiele resten van deze gigantische herbivoren zijn aangetroffen in Spanje. Dat was nabij een dorpje dat Riodeva heet; vandaar de naam. Turiasaurus riodevensis woog naar schatting ton en was meer dan 30 meter lang. 21

22 De grootste dinosaurus ter wereld was waarschijnlijk Amphicoelias fragillimus. Omdat de twee gevonden fossiele botten van Amphicoelias fragillimus in 1870 zijn ontdekt en sindsdien verloren zijn gegaan is helaas veel speculatief. Maar op basis van die gegevens is al wel duidelijk dat indien de gevonden botten inderdaad zo groot waren als indertijd is gerapporteerd, Amphicoelias fragillimus veruit de grootste dinosaurus ooit en ook het grootste landdier ooit was. Amphicoelias fragillimus zou 50 tot 60 meter lang zijn en ongeveer 120 ton hebben gewogen. Dat betekent dat de staart, geschat op 32 meter, al even lang zou zijn als het grootste dier ter wereld dat op dit moment nog leeft: de grootste blauwe vinvis mat 33,5 meter. Wel zou Amphicoelias fragillimus relatief licht zijn, omdat het dier lang en slank was. 120 ton is echter nog altijd tien maal zo zwaar als het grootste landdier ooit, een savanneolifant van kilogram. Vliegende dino s In feite vliegen er nog elke dag dinosaurussen over ons hoofd. Want de huidige vogels stammen af van de reuzen van weleer en worden nog steeds geclassificeerd als dinosaurussen. De overgang van dinosaurus naar vogel duurde miljoenen jaren en begon met het lopen op twee benen, gevolgd door de ontwikkeling van het vorkbeen, veren en vleugels. Tegenwoordig is er één ding dat de vogel nog in het bijzonder met de dinosaurus verbindt: de heupkom. De dinosaurus ontwikkelde een open heupkom met een gat erin, waardoor hij rechtop kon lopen, sneller kon rennen en langer actief kon zijn dan andere reptielen uit zijn tijd. Deze holle heupkom is wat het dier tot een dinosaurus maakt en die anatomische eigenschap deelt hij met de huidige vogels. 22

23 Legden dino's eieren? Zelfs als je geen fossiele eieren gevonden zou hebben, zou je deze vraag kunnen beantwoorden. Kijk maar naar de stamboom van de dino's. Krokodillen leggen eieren, vogels leggen eieren, dus zullen dino's ook wel eieren gelegd hebben, want deze drie groepen zijn allemaal familie van elkaar. Gelukkig zijn er ook nog fossiele dino-eieren gevonden. Soms worden in de fossiele eieren zelfs de resten van babydino's gevonden. Zo weten we welke dino welk type eieren legde. Heel soms worden zelfs nesten gevonden waar de moeder nog op het nest zit, zoals het beroemde fossiel van Oviraptor uit de Gobiwoestijn in Mongolië. Sommige dino's legden hun eieren in nesten. Heel grote dino's gingen natuurlijk niet op hun eieren zitten (daar kunnen de eieren niet tegen), maar in een warm klimaat of toegedekt met bladeren blijven de eieren warm genoeg om ook zonder broeden uit te komen. Kleinere dino's, zoals bijvoorbeeld Oviraptor (die een lekker warm verenpak had) broedden wel op het nest. Veel grote dino's, zoals Argentinosaurus of Maiasaura, legden hun nesten in groepen bij elkaar. Door de nesten in grote groepen in de gaten te houden, bleven vleeseters uit de buurt van de kwetsbare jonkies. Hoeveel poept een dino per dag? Als we naar een olifant kijken, dan zien we dat een volwassen olifant een paar honderd kilo planten per dag eet. Laten we zeggen 200 kilo, dat rekent makkelijk. Een volwassen Brachiosaurus weegt wel tien keer zoveel als een olifant. Toch zal Argentinosaurus niet tien keer zoveel gegeten hebben, want hoe groter je bent, hoe 'zuiniger' je met je voedsel omgaat. Je ziet dat we heel vaak woorden als 'ongeveer' of 'een paar honderd' gebruiken. Dat zijn geen precieze getallen. De paleontologie is duidelijk geen 'exacte' wetenschap! Het is dus onmogelijk om precies te zeggen hoeveel Brachiosaurus per dag poepte. Maar als je bedenkt dat een volwassen Brachiosaurus misschien wel 1000 tot 2000 kilo planten at, kun je erop rekenen dat er iets van 500 of misschien wel 1000 kilo poep per dag uit kwam. 23