HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Transcriptie

1 Provinciale Staten Voorstel aan Provinciale Staten HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH Interregionale spoorverbinding Arnhem-Duitsland HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH Beknopte samenvatting van inhoud voorstel: Verkehrsverbund Rhein-Ruhr (VRR) is gestart met het aanbestedingsproces voor een concessie voor de regionale verbinding Düsseldorf-Emmerich en is voornemens de doortrekking naar Arnhem met stop in Zevenaar uit te vragen. VRR heeft daarom aan Rijk en regio verzocht het doortrekken van deze verbinding (financieel) mede mogelijk te maken voor het Nederlandse gedeelte van het traject en dit uiterlijk begin november 2012 aan hen te laten weten. De bijdrage van de Nederlandse partners (regio en Rijk) zal gedurende 12 jaar maximaal 1 miljoen per jaar (prijspeil 2016, exclusief inflatiecorrectie) bedragen. Ons college stelt voor een bedrag van ,-- (prijspeil 2016, inclusief inflatiecorrectie) beschikbaar te stellen voor de exploitatie van een interregionale treindienst Arnhem-Emmerich- Düsseldorf voor de periode december Dit, onder voorbehoud van instemming van de Minister van Infrastructuur en Milieu wat betreft de rijksbijdrage van 6 miljoen aan het exploitatietekort. De Stadsregio Arnhem-Nijmegen heeft een bijdrage van ,-- gedurende 12 jaar toegezegd. Instemming met dit voorstel betekent dat de provincie Gelderland een samenwerking aangaat met VRR voor de looptijd van de concessie. Daarna volgt een go-/no-go-moment voor een tweede concessieperiode van 13 jaar. Hiervoor ontvangen uw Staten aan het einde van de eerste concessieperiode een nieuw voorstel. Mocht u om op dat moment moverende redenen besluiten de samenwerking met VRR niet te continueren, dan is er voor de provincie Gelderland een financieel risico van maximaal 9 miljoen. Aan Provinciale Staten 1. Inleiding ===== Tijdens het Bestuurlijk overleg MIRT in het najaar van 2011 hebben regio en Rijk afgesproken om in 2012 te komen tot een plan voor een verbinding tussen Arnhem-Emmerich. Onder regie van Verkehrsverbund Rhein-Ruhr (VRR) is in samenwerking met de Stadsregio Arnhem- Nijmegen en de provincie Gelderland een studie uitgevoerd naar de realisatie van een treinverbinding. Ook het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) heeft zich hierbij aangesloten. De meest aantrekkelijke en door alle partijen gesteunde voorkeursvariant is een doortrekking van de Duitse regionale trein RB35 van Düsseldorf-Emmerich naar Arnhem (1x per uur per richting), met een nieuw station in Elten. In Nederland zal deze trein alleen stoppen in Zevenaar en Arnhem. Inlichtingen bij Huibert Verdoold, telefoonnummer (026) adres: post@gelderland.nl

2 VRR is in april 2012 gestart met het aanbestedingsproces voor een concessie waarvan in ieder geval de verbinding Düsseldorf-Emmerich onderdeel is. VRR is voornemens de doortrekking naar Arnhem uit te vragen en heeft daarom aan Rijk en regio verzocht dit (financieel) mede mogelijk te maken. Op basis van de reactie van de Nederlandse partners besluit VRR kort na uw vergadering van 7 november 2012 of de doortrekking naar Arnhem daadwerkelijk wordt uitgevraagd. Indien u instemt met voorliggend voorstel zal in het voorjaar van 2013 duidelijk zijn welke vervoerder per december 2016 de treindienst gaat exploiteren. In het vervolg van dit voorstel behandelen wij de afwegingen die ten grondslag liggen aan dit voorstel. 2. De reiziger en de grensoverschrijdende interregionale spoorverbinding Bij de Voorjaarsnota 2012 is aan uw Staten de notitie Inzet Middelen Mobiliteit (PS ) voorgelegd waarin de interregionale spoorverbinding Arnhem-Duitsland is opgenomen als één van de projecten die in aanmerking zou kunnen komen voor dynamisch programmeren. Uw Staten hebben daarop in motie 63 gevraagd op korte termijn met oplossingen te komen om deze verbinding te realiseren, in samenhang met een goede spoorverbinding tussen Arnhem- Winterswijk. Op deze samenhang gaan wij in paragraaf 3 van dit voorstel nader in. Wat betreft de interregionale spoorverbinding Arnhem-Duitsland heeft ook reizigersadviesorgaan ROCOV Gelderland-stadsregio aangegeven een groot voorstander te zijn van personenvervoer per trein tussen Arnhem en Emmerich. Het ROCOV adviseert het momentum niet voorbij te laten gaan nu aan de Duitse zijde een aanbesteding plaatsvindt. Ons college onderschrijft het belang van een goede aanhechting van Duitsland aan stedelijk gebied Arnhem-Nijmegen vv. Belangrijke voordelen van de interregionale treindienst zijn: - Rechtstreekse uurverbinding Arnhem-Emmerich waar nu nog geen hoogwaardige directe openbaar vervoerverbinding is. - De treindienst biedt burgers uit de grensstreek de mogelijkheid aan beide zijden van de grens te werken, te winkelen en toeristische attracties te bezoeken. Naast Emmerich (bijna inwoners) worden ook steden als Wesel ( inwoners) en Dinslaken (bijna inwoners) rechtstreeks met Zevenaar en Arnhem verbonden. - Een spoorverbinding voor Duitse jongeren die studeren aan de Hogeschool Arnhem- Nijmegen en de Radboud Universiteit Nijmegen. - Versterking van de functie van Arnhem als spoorknooppunt van Oost-Nederland. Deze interregionale verbinding heeft een andere functie dan de ICE en kan als achtervang dienen wanneer ICE s uitvallen. Op dit moment worden reizigers bij uitval van ICE s met bussen tussen Arnhem en Duitsland vervoerd. - Een extra reismogelijkheid (250 extra zitplaatsen per uur) tussen Arnhem en Zevenaar vv. Uit onderzoek blijkt dat de aan te besteden interregionale treindienst Arnhem-Zevenaar- Emmerich-Düsseldorf in totaal 3000 reizigers per werkdag zal trekken op het baanvak Emmerich-Arnhem, waaronder naar schatting 800 reizigers die de trein gebruiken voor een binnenlandse reis (Zevenaar-Arnhem vv.). Deze pendelaars reizen met de ov-chipkaart tegen in de regionale concessie geldende reisproducten. In totaal zullen ± 18 treinen per werkdag tussen Düsseldorf en Arnhem per richting rijden. De geplande reistijd Arnhem-Emmerich ligt rond de 26 minuten. Op het Nederlandse traject is op elke trein een conducteur aanwezig. De kwaliteitsen inrichtingseisen zijn in goed overleg tussen VRR en de Nederlandse regionale partners vastgelegd. 2

3 3. Inpasbaarheid op basis van beschikbare infrastructuur en juridische context Een belangrijke afweging voor ons college om het verzoek van VRR al dan niet te honoreren is de vraag of deze verbinding tussen Arnhem en Düsseldorf duurzaam inpasbaar is. In deze paragraaf gaan we in op spoorinfrastructurele ontwikkelingen (paragraaf 1), inpasbaarheid volgens de spoorbeheerders (paragraaf 2) en veiligheids- en milieuaspecten (paragraaf 3), de relatie met de verbinding Arnhem-Winterswijk naar aanleiding van motie 63 (paragraaf 4) en de juridische context (paragraaf 5). 1. Spoorweginfrastructurele ontwikkelingen Voor de inpasbasbaarheid zijn de volgende ontwikkelingen van belang: - Traject Arnhem-Arnhem Velperbroek (kruising Arnhem Oost): op dit traject rijden veel treinen die elkaar bij Arnhem-Velperbroek ook kruisen. In Programma Hoogfrequent Spoor (PHS) is hier een vrije kruising voorzien die zal leiden tot meer capaciteit. Deze vrije kruising is voorzien in Hoewel niet noodzakelijk voor de interregionale treindienst naar Duitsland, vergroot de vrije kruising de robuustheid op het spoor. - Treindienst Arnhem-Doetinchem-Winterswijk: het versterken van de robuustheid van deze treindienst is een belangrijke opgave. - Goederenvervoer Betuweroute: Op het deel Zevenaar-Emmerich is er samenhang met in- en uittakkend goederenvervoer van de Betuweroute-Duitsland v.v. In PHS is voorzien dat het aantal goederentreinen richting 2020 door kan groeien tot 160 goederentreinen per dag. - De bouw van het spannings- en beveiligingseiland bij Zevenaar: ons college heeft in januari 2012 in een schrijven aan minister Schultz haar zorgen over deze ombouw uitgesproken. De minister houdt vast aan de ombouw. ProRail geeft aan dat realisering gepland staat voor de periode begin 2013-einde 2015) Vanwege de bouw van dit zogenoemde eiland worden in de aanbesteding elektrische treinen gevraagd die voorzien zijn van drie spannings- en drie beveiligingssystemen. - De bouw van het derde spoor in Nederland: ProRail heeft de start van de bouwwerkzaamheden medio 2014 gepland en verwacht dat het derde spoor medio 2017 in dienst is. Ook in de periode van eind 2016 tot medio 2017 zal er sprake zijn van capaciteitbeperkende maatregelen. - De bouw van het derde spoor in Duitsland (grens-oberhausen): de bouw zal gepaard gaan met capaciteitbeperkende maatregelen. Wat dit betekent voor de inpasbaarheid wordt hieronder toegelicht (punten 3 en 4 bij inpasbaarheid). 2. Inpasbaarheid volgens de spoorbeheerders Om de consequenties voor de inpasbaarheid van de Duitse treindienst scherp te krijgen is in het Bestuurlijk Overleg Mobiliteit (BOM) van 5 april 2012 aan ProRail gevraagd om samen met Duitse spoorbeheerder DB Netz een gezamenlijke notitie Capaciteit te leveren. Op basis van de capaciteitsanalyses van ProRail en DB Netz is in het BOM van 23 augustus 2012 het volgende geconcludeerd: 1. Na de bouw van het derde spoor in Nederland en Duitsland is de treindienst capacitair inpasbaar. 2. Per medio 2017 is de treindienst capacitair inpasbaar tussen Arnhem en de grens. 3. Van DB Netz wordt nog een formele uitspraak verwacht over de beschikbare capaciteit van het tracédeel grens-emmerich per medio

4 4. De bouw van het derde spoor aan de Duitse zijde van de grens zal gepaard gaan met gedeeltelijke buitendienststellingen. Medio oktober 2012 zal DB-Netz zowel de Duitse als Nederlandse partners hierover informeren. Ons college zal u voor de behandeling van dit voorstel over deze laatste twee punten nader informeren. Wel willen wij alvast opmerken dat ingeval van buitendienststellingen de concessie vervangend busvervoer voorschrijft. 3. Veiligheid en milieu Op het gebied van overwegveiligheid en milieu verricht ProRail onderzoek naar een aantal kritische risico s. Op 1 oktober 2012 wordt van ProRail een formele reactie verwacht op de volgende punten: - Milieugeluidruimte voor opstelterrein Arnhem: er is waarschijnlijk geen milieuruimte op station Arnhem voor rangeren in de nachtelijke uren. De regio, ProRail en VRR bezien wat de mogelijkheden zijn om dit op te lossen. Gedacht kan worden aan nachtopstelling voor de treinen in Emmerich samen met aanpassing van de concept dienstregeling of opstelling op het station Arnhem. - Milieugeluidruimte voor corridor Arnhem-Zevenaar-Zevenaar-grens: op basis van de huidige situatie en de voorgenomen plannen rond het derde spoor op het traject Zevenaar-Zevenaar-grens ligt het in de lijn der verwachting dat de maximale milieugeluidsruimte op dit traject niet wordt overschreden. - Overwegveiligheid Zevenaar ten oosten van station Zevenaar: de overwegveiligheid aan de oostzijde van Zevenaar behoeft waarschijnlijk aandacht. Mocht dit het geval zijn, dan wordt in overleg met de gemeente Zevenaar, ProRail en ILT gekeken welke mogelijkheden er zijn om proportionele maatregelen te nemen ten behoeve van het borgen van de overwegveiligheid. Mocht de reactie van ProRail hiertoe aanleiding geven, dan zal ons college u voor de behandeling van dit voorstel hierover nader informeren. 4. Relatie met de verbinding Arnhem-Winterswijk (motie 63) In motie 63 vraagt u om een integrale aanpak van de verbindingen Arnhem-Winterswijk en Arnhem-Duitsland. De samenhang is tot nog toe op drie manieren meegenomen: - In het onderzoek onder regie van VRR is ook gekeken naar de haalbaarheid van een Nederlandse variant: het splitsen en combineren van een regionale trein Arnhem- Doetinchem in Zevenaar met één deel richting Doetinchem en één deel richting Emmerich. Zowel ProRail als de regionale vervoerders hebben aangegeven dat deze variant nu en op termijn geen optie is, omdat deze variant negatieve gevolgen heeft voor de robuustheid van de verbinding Arnhem-Doetinchem. Deze variant is daarom afgevallen. - ProRail is gevraagd om een integrale capaciteitsanalyse te maken. Hierin is zowel gekeken naar een eventuele vijfde en zesde trein op het samenlooptraject Arnhem- Zevenaar, een mogelijke opening van station Zevenaar-Oost en een treindienst naar Duitsland. Uit het onderzoek blijkt dat een eventuele vijfde en zesde trein naar Zevenaar-Oost in combinatie met de door DB Netz gewenste tijdligging van deze treindienst geen tijdconflict met zich meebrengt. - Met VRR worden afspraken gemaakt over de treindienst Arnhem-Doetinchem- Winterswijk waarmee de aansluiting van deze treindienst op de intercity naar de Randstad op station Arnhem en de uitvoering en betrouwbaarheid van de dienstregeling geborgd worden. Deze worden opgenomen in de samenwerkingsovereenkomst (zie paragraaf 5). 4

5 Verder wordt u aan het einde van dit jaar, als onderdeel van de langetermijnverkenning Arnhem-Winterswijk, een Statennotitie voorgelegd met daarin een duidelijk kwaliteitsbeeld dat alle betrokkenen met de verbinding Arnhem-Winterswijk voorstaan en daarbij de resultaten van de verschillende deelonderzoeken die richting geven aan (financiering van) projecten die de kwaliteit van de spoorlijn verder moeten vergroten. Deze langetermijnverkenning staat besluitvorming over de interregionale treindienst Arnhem-Duitsland niet in de weg. 5. Juridische context In Europa geldt voor grensoverschrijdende spoorverbindingen de zogenoemde liberaliseringsrichtlijn. Deze liberaliseringsrichtlijn houdt in dat een vervoerder een treindienst mag aanbieden met een stop aan de andere zijde van de grens zonder dat hiervoor een concessie geëist kan worden. Bij meerdere stops aan de andere zijde van de grens kan er sprake zijn van cabotage. Concessiehouders die van mening zijn dat door cabotage het economisch evenwicht verstoord wordt, kunnen de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) vragen hiernaar onderzoek te doen. De door VRR aan te besteden treindienst stopt op twee plaatsen: Zevenaar en Arnhem. Hierover heeft afstemming met het ministerie van IenM, de NMa en de regionale vervoerders plaatsgevonden. Omdat pendelreizigers tussen Arnhem en Zevenaar met de ov-chipkaart reizen en deze reizigersopbrengsten helemaal ten gunste van de Nederlandse regionale vervoerders op dit traject komen, concluderen wij op basis van contacten met de NMa en onze concessiehouders dat het economisch evenwicht niet wordt verstoord en dat geen inbreuk wordt gemaakt op de liberaliseringsrichtlijn. Ons standpunt Rekening houdend met motie 63 en het geconcludeerde wat betreft de inpasbaarheid op basis van beschikbare infrastructuur en de juridische context, concludeert ons college: - Op langere termijn (na de bouw van het derde spoor) blijkt een hoogwaardige regionale treindienst Arnhem-Zevenaar-Emmerich-Düsseldorf mogelijk. Om zover te komen, staat het college een stapsgewijze aanpak voor. - Als eerste stap ziet het college de realisatie van een betrouwbare regionale treindienst Arnhem-Emmerich per medio Wat betreft de inpasbaarheid aan Duitse zijde verwachten wij voor de behandeling van dit voorstel een uitspraak van DB Netz. Tot medio 2017 zal er op het Nederlandse traject sprake zijn van capaciteitbeperkende maatregelen. - Mocht de bouw van het derde spoor aan Duitse zijde medio 2017 nog niet zijn gestart, dan rijdt deze trein in principe reeds door tot Düsseldorf. - Tijdens de bouw van het derde spoor in Duitsland zal de capaciteit op het spoor beperkt worden met gevolgen voor zowel goederen- als personenvervoer tussen Emmerich en Oberhausen. Dit zal in Duitsland perioden van vervangend vervoer met zich meebrengen en mogelijk een overstap op een andere trein. 4. Financiën Exploitatiekosten treindienst Uitgangspunt bij de kostenberekening is de lengte van het traject Arnhem-Emmerich-Düsseldorf (123,05 km). VRR neemt de exploitatiekosten voor het traject Düsseldorf-grens (103,91 km) voor haar rekening en vraagt de Nederlandse partners de exploitatiekosten voor het traject Arnhemgrens (19,14 km) op zich te nemen. Op basis van een uitgevoerde exploitatieanalyse en geprognosticeerde reizigersaantallen zal de bijdrage van de Nederlandse partners (regio en Rijk) maximaal 1 miljoen per jaar (prijspeil 2016, exclusief inflatiecorrectie) bedragen. 5

6 Hierin is meegenomen: - De jaarlasten volgende uit de aanschaf van nieuwe treinen, geschikt voor drie spannings- en beveiligingssystemen. - De reizigersopbrengsten. - Een eenmalige bijdrage van ,-- voor het ontwikkelde financieringsmodel voor de te verwerven treinstellen. - De jaarlijkse gebruiksvergoeding aan ProRail. Verdeling bijdrage Nederlandse partners Rijk: in het BOM van 23 augustus 2012 is onder voorbehoud van instemming van de minister van IenM - afgesproken dat het Rijk 50% bijdraagt in de exploitatietekorten in de concessieperiode Dit bedrag is gebaseerd op een eenmalige rijksbijdrage bij aanvang van de concessie en betreft een bijdrage van 6 miljoen (prijspeil 2016). Regio: met het ministerie is verder afgesproken dat de regio de eindverantwoordelijkheid neemt als contractpartner voor het VRR voor de totale exploitatietekorten à maximaal 1 miljoen per jaar (prijspeil 2016) Dit betekent dat vanuit de regio voor de periode een bijdrage van eveneens 6 miljoen (prijspeil 2016) nodig is. Wat betreft deze regionale bijdrage heeft het College van Bestuur van de Stadsregio Arnhem-Nijmegen op 28 juni 2012 haar bijdrage aan de verbinding vastgesteld op euro per jaar (prijspeil 2016). De bijdrage van de provincie Gelderland is 4,8 miljoen voor de concessieperiode en valt daarmee binnen de kaders van de Statenotitie Inzet Middelen Mobiliteit (PS ). Europese subsidie De spoorcorridor Rotterdam-Genua is onderdeel van het Europees basisvervoersnetwerk (TEN-T). Na vaststelling in het Europees Parlement (naar verwachting voorjaar 2013) wordt de mogelijkheid onderzocht om de subsidie voor de aanschaf van de voertuigen aan te vragen. 5. Samenwerkingsvorm VRR wordt formeel opdrachtgever van de totale treinverbinding en zal via een Europees aanbestedingstraject een vervoerder voor de periode contracteren. Bij een positief besluit van uw staten zal voor deze concessieperiode met VRR een samenwerkingsovereenkomst worden aangegaan. Deze overeenkomst is in ontwikkeling. In overleg met de Stadsregio Arnhem-Nijmegen is afgesproken dat de provincie optreedt als contractpartner van VRR. Het ministerie van IenM en de Stadsregio Arnhem-Nijmegen zullen hun financiële bijdrage aan deze interregionale treindienst daarom in de vorm van een subsidie aan de provincie Gelderland beschikbaar stellen. 6. Risicoparagraaf De samenwerkingsovereenkomst tussen VRR en de provincie Gelderland heeft een looptijd van 12 jaar (zie paragraaf 5). Na 12 jaar is er een go-/no-go-moment. Wij gaan ervan uit dat de treindienst in deze twaalf jaar bewezen heeft een meerwaarde te bieden en dat dit blijkt uit het gebruik door de reiziger. In de overeenkomst wordt daarom ook opgenomen dat de partners er naar streven om de verbinding na afloop van de concessieperiode nog eens dertien jaar te continueren. Dit om aan te sluiten bij de afschrijftermijn van nieuwe treinstellen, namelijk 25 jaar. Dit is voor spoormaterieel een standaardperiode. 6

7 Bij een go Mocht u aan het einde van de concessieperiode besluiten de samenwerking met VRR te continueren, dan zal voor deze tweede concessieperiode de financiële bijdrage opnieuw berekend worden. De omvang en noodzaak hiervan is afhankelijk van voornamelijk de kostenen reizigersontwikkeling. Op basis hiervan ontvangt u van ons een nieuw voorstel. Bij een no-go Voor het geval dat uw Staten, om op dat moment moverende redenen, besluiten de samenwerking niet te continueren, wijzen wij u op de volgende risico s voor de provincie Gelderland: o Restwaarde van één treinstel: Voor de concessie worden nieuwe treinen aangeschaft. Doortrekking van de Duitse regionale trein Düsseldorf-Emmerich naar Nederland vraagt één extra treinstel. Bij beëindiging van de samenwerking tussen VRR en de provincie Gelderland zal worden gezocht naar mogelijkheden om dit treinstel elders in te zetten of het te vermarkten. Mocht dit niet lukken, dan vraagt VRR een vergoeding ter hoogte van de restwaarde van één treinstel, maximaal 4,3 miljoen. o Restwaarde meersysteemtechniek: Om de verbinding Arnhem-Düsseldorf rechtstreeks te bieden, dienen zeven treinstellen op deze verbinding voorzien te zijn van drie spannings- en beveiligingssystemen. Dit vanwege het spannings- en beveiligingseiland bij Zevenaar. Bij het niet continueren van de samenwerking zullen de treinstellen alleen nog ingezet worden op het Duitse net en vervalt de noodzaak van deze meersysteemtechniek. VRR zal dan een afkoopsom van maximaal 4,7 miljoen vragen, gebaseerd op de geprognosticeerde restwaarde van de meersysteemtechniek op zeven treinstellen. Het exacte bedrag kan lager uitvallen op basis van de bieding van de winnende vervoerder en eventuele toekenning van een Europese TEN-T-subsidie. Het stoppen van de samenwerking na 12 jaar kan daarmee in het uiterste geval een kostenpost van maximaal 9 miljoen voor de provincie Gelderland opleveren. Mocht VRR besluiten de samenwerking om hun moverende redenen te beëindigen, dan komen de hierboven genoemde risico s ten laste van VRR. 7. Voorstel Onder het voorbehoud van instemming van de Minister van Infrastructuur en Milieu wat betreft de rijksbijdrage aan het exploitatietekort stellen wij u voor een bedrag van ,-- (prijspeil 2016, inclusief inflatiecorrectie) beschikbaar te stellen voor de exploitatie van een interregionale treindienst Arnhem-Emmerich-Düsseldorf voor de periode december en aan ons college de bevoegdheid te delegeren dit door middel van een subsidie te verlenen aan Verkehrsverbund Rhein Ruhr (VRR). 7

8 Onderdeel van dit voorstel is een afwegingsmoment om al dan niet voor een tweede concessieperiode van dertien jaar bij te dragen aan deze treindienst. Hiervoor ontvangen uw Staten aan het einde van de concessieperiode een nieuw voorstel. Mocht u om op dat moment moverende redenen geen vervolg te geven aan de samenwerking met VRR, dan is er voor de provincie Gelderland een financieel risico van maximaal 9 miljoen. Wij geven u in overweging te besluiten overeenkomstig bijgevoegd ontwerpbesluit. Arnhem, 2 oktober zaaknummer Gedeputeerde Staten van Gelderland ing. J. Markink - plv. Commissaris van de Koningin drs. P.P.L. van Kalmthout - secretaris Bijlagen: - Ontwerpbesluit - Samenwerkingsovereenkomst d.d. 21 augustus