De Geest van het Modernisme

Transcriptie

1 P. 28 Clemens de Olde De Geest van het Modernisme Streng doch rechtvaardig

2 P. 29 Architecten laten zich regelmatig uit over de modernistische bouwstijl. Vaak is het oordeel negatief. Men noemt het blokkendozen en het verlies van de menselijke maat wordt betreurd. Het modernisme is een onmenselijk soort architectuur die Nederland lange tijd in zijn greep heeft gehouden. Sommige architecten wijten dit aan de protestantse ethiek van Nederlanders die zou passen bij de ascetische, modernistische bouwstijl: Iedere opdrachtgever krijgt het gebouw dat hij verdient. Hoe protestants is het modernisme? Architectuurcriticus Vincent van Rossem spreekt in een recensie van NAI jaarboeken (2006) over de dictatuur van het Modernisme. De Delftse praktijkhoogleraar Friso De Zeeuw (Volkskrant, ) bevestigt dit beeld door te wijzen op de discrepantie tussen vraag en aanbod van woningen in de modernistische stijl: Modernistische architecten uit Nederland zijn inderdaad wereldberoemd. Ze hebben veel kunnen ontwerpen, maar dat sloeg vooral aan door de krapte op de woningmarkt. Daardoor hadden woningzoekenden weinig keus. Filosoof Alain de Botton (2006) neemt het modernisme op de korrel en benoemt dat, ondanks alle rationele technologische rechtvaardigingen, modernisten eigenlijk geobsedeerd waren door esthetiek zodat de stijl resulteerde in een architectonische janboel. Kritiek op het modernisme is verre van nieuw. Al tijdens de hoogtijdagen van de stijl in de jaren 1920 tot 1940 ageerden architecten tegen hun moderne collega s. Het bekritiseren van de ideeën van tijdgenoten of voorgangers, en om zich op die manier duidelijker te kunnen profileren, is een onderdeel van het ontwikkelen van nieuwe stijlen. Architectuurtheoretica Hilde Heynen karakteriseert dit als de avant-gardelogica van destructie en constructie (Heynen, 1999, p.41). Voor de socioloog is er echter één kritiek bij uitstek interessant. Namelijk de aanname dat modernistische architectuur en de Nederlandse volksgeest goed bij elkaar zouden passen. Een architect vatte dit samen met: Nederlanders zijn gewoon gierig, het mag niks kosten. Zijn collega s waren minder stellig en meer genuanceerd in hun overtuiging en maar ook zij zagen een verband tussen de stijl en de geest van het Nederlandse volk waarbij de nadruk ligt op hard werken, weinig opsmuk en een haast religieuze ascese. Deze houding wordt verwoord met volkswijsheden als de doe maar gewoon-mentaliteit en voor een dubbeltje op de eerste rang zitten. In de wetenschappelijke literatuur zijn ook beschouwingen in deze richting te vinden. De Botton (2006) beschrijft dat de huizen van de toekomst wat Le Corbusier betreft ascetisch en schoon, ordelijk en sober zijn. Een zekere neiging tot ascese was inherent aan de ontwerpen van modernistische architectuur waarbij een zo eenvoudig mogelijke, pure en sobere architectuur het juiste uitgangspunt [zou] vormen voor een eigentijdse wooncultuur (Heynen e.a. 2001, p.189). Deze laatste voorbeelden gaan niet in op een volksgeest maar behandelen de eigenschappen van modernistische architectuur. Een korte oriëntatie op de Internationale Stijl laat zien dat de modernistische architectuur

3 P. 30 niet exclusief een Nederlandse uitvinding is maar dat de wortels geplaatst kunnen worden in geheel West-Europa. Protestantse ethiek Het bekritiseren van het modernisme op de eentonigheid van vormen en de lelijke veroudering van bouwmaterialen in modernistische stadsdelen en panden is relatief eenvoudig. Een fietstocht naar de Amsterdamse Westelijke Tuinsteden biedt deze critici voldoende ammunitie. Maar hoe zit dat met de op cultuur gerichte kritiek die suggereert dat modernisme blijkbaar goed heeft kunnen aarden in een sociaal klimaat waarin soberheid, ordelijkheid en ascese hoog staan aangeschreven? Kan dat even gemakkelijk worden benoemd? Kan men een protestantse ethiek in het modernisme en de klassiek modernistische architectuur herkennen? De verbinding van modernistische architectuur en een sobere leefwijze in de bovenstaande verwijzingen van architecten en auteurs doen denken aan het essay De Protestantse Ethiek en de Geest van het Kapitalisme van de socioloog Max Weber ([1904]1920). Volgens Weber is het protestantisme dat opkwam tijdens de reformatie in West-Europa een beslissende factor geweest in het ontwikkelen van het kapitalistische economische systeem in dit gebied. Hij vraagt zich af waarom het kapitalisme in haar huidige vorm nu juist in de westerse wereld is opgekomen? Om dit te verklaren neemt Weber de protestantse ethiek onder de loep. Hij analyseert de leerstellingen van een aantal protestantse sekten en destilleert hieruit twee belangrijke elementen. Ten eerste noemt hij de predestinatieleer, die vooral naar voren komt bij het Calvinisme. Deze leer stelt dat een mens bij geboorte al voorbestemd is voor een plek in de hemel of de hel. Dat inspireert hem tot een zoektocht naar een aards teken van zijn lotsbestemming. Succes in het aardse leven werd door de vroege protestanten gezien als indicatie van Gods goede wil ten opzichte van de persoon, en dat zou iets zeggen over wat er zou gebeuren in het hiernamaals. Volgens Weber veroorzaakte dit een conditionering van menselijke gedragingen. Tekenen van verlossing verkreeg men door ascetisch te leven. Hij noemde dit een rationalization of conduct within this world, but for the sake of the world beyond (Weber, [1904]1920, p.154). Weber combineert deze ascese met een tweede element, het idee van de roeping dat stamt uit de leer van Luther en dat vooral, maar niet exclusief, te vinden is bij de puriteinse sekten. In Luther s lezing is het aan de mens om bepaalde plichten te vervullen die hem zijn toebedeeld door Gods wil. De beste manier om zijn plicht te doen is op systematische en methodische wijze. Als een mens succes heeft in zijn werk duidt dat op Gods genade, die een beloning is voor de integriteit waarmee hij zijn roeping volbrengt. Deze roeping transformeerde in het beroep, de nieuwe gespecialiseerde vorm van arbeid in het kapitalisme. Dit gedrag noemt Weber de wereldlijke ascese. De ethische beginselen van het protestantisme hoeven ten tijde van Weber s studie niet meer bewust aangenomen te worden door de mensen aan wie zich het grote kapitalistische systeem voordoet als een onveranderbare orde waarin men moet leren leven. Weber verwoordt dit als: the religious roots died out slowly, giving way to utilitarian worldliness (Weber, [1904]1920, p.176). Religie is niet meer noodzakelijk voor het

4 P. 31 idee van ascese en het kapitalisme, het wordt nu zelfs als een obstakel ervaren in het vergaren van materiële goederen. Wereldlijke ascese Om te kunnen vaststellen of de leerstellingen van de protestantse ethiek en modernisme aan elkaar verwant zijn, moeten de kenmerken van de wereldlijke ascese en het modernisme worden geconcretiseerd. Weber ([1904]1920) verdeelt de wereldlijke ascese in vier elementen. Ten eerste wordt het spontane genot in het leven afgewezen. Spontaan genieten door de tijd te nemen om aangename dingen te doen, is voor de volgers van wereldlijke

5 P. 32 ascese tijdverspilling. Alle activiteiten die niet gericht zijn op het beroep of op het vervullen van de eerste levensbehoeften worden daarmee zondig. Het vervullen van de roeping kreeg zijn neerslag in de arbeidsmoraal, en als men niet wilde werken dan gold de uitspraak wie niet werkt, zal niet eten. Het tweede element is het afwijzen van ijdelheid, frivoliteit en uiterlijk vertoon. Het pronken met rijkdom en het consumeren van goederen die geen praktisch nut hebben of die alleen door hun schaarste waardevol zijn, wordt veroordeeld. Geld mag alleen worden gebruikt voor praktische doeleinden zoals het eerste levensonderhoud, of voor algemeen nut. Dat nut, het derde element van de wereldlijke ascese, betekent dat naast het levensonderhoud, geld ook mag worden besteed aan de gemeenschap. Het nut van het algemeen betekent hier de belangen van de meerderheid. Tenslotte is het optimaal uitvoeren van de roeping op een systematische methodische wijze het vierde element. Weber zegt hierover: What God demands is not labour in itself, but rational labour in a calling. Dat leidde tot het systematic methodical character which is demanded by worldly asceticism (Weber, [1904]1920, p.161). Modernisme Net als wereldlijke ascese bij Weber is modernisme een verzamelnaam. In mijn onderzoek richt ik me op het modernisme dat opkwam in de jaren 1920 tot 1940 (De Olde, 2007). In deze periode verrijzen de eerste gebouwen in wat Frampton (1992) karakteriseert als de witte, prismatische platdakstijl. Ook ontstaan er een aantal instituten en organisaties die het gedachtegoed van het modernisme symboliseren en uitdragen. Een belangrijk bindmiddel van het modernistische gedachtegoed is het Congrès Internationaux d Architecture Moderne (CIAM). Deze organisatie van architecten vergaderde voor het eerst op 28 juni 1928 in het Zwitserse La Sarraz. Met tussenpozen van enkele jaren kwamen de architecten bijeen en stelden een Charter op van punten met betrekking tot een bepaald thema dat zij belangrijk achtten voor de moderne architectuur en stedenbouw en die zij de komende jaren wilden gaan toepassen. De CIAM-leden waren geenszins homogeen in werk en ideologie maar worden voor het doeleinde van dit artikel als één geheel behandeld omdat zij zichzelf verenigden in deze organisatie. In de oprichtingsverklaring van La Sarraz stelden ze dat zij:...een fundamentele overeenstemming hebben in hun opvatting van het bouwen, evenals van hun verplichting jegens de samenleving die hun beroep meebrengt.... Tijdens de CIAM-bijeenkomsten werden de programma s en uitgangspunten voor de modernistische architectuur samengesteld. Leden van CIAM hoorden tot de bekendste modernisten van Europa. Als de openingsverklaring van CIAM naast de hierboven gevonden punten van wereldlijke ascese wordt geplaatst, wordt duidelijk hoe zeer de twee op elkaar lijken. De eerste twee elementen van Weber, het afwijzen van spontaan genot en onnodige luxe, zijn in de openingsverklaring te herkennen. Men spreekt van een luxe die uit de tijd is. De mens mag wel genieten maar dat is niet het belangrijkste: Het ordenen van de functies staat bij de stedenbouw op de eerste plaats. Het derde en vierde element zijn tevens aanwezig. Het nut van het algemeen moet namelijk worden gediend door de architecten: zij hebben een verplichting jegens de samenleving vanuit hun beroep

6 P. 33 waarbij het noodzakelijk is economisch de meest efficiënte productie van woningen te kiezen namelijk de rationalisering en standaardisering (Heynen e.a, 2001, pp ). Zowel de openingsverklaring als het invloedrijke Charter van Athene (1933), dat zich richt op de functionele stad, kennen een groot aantal punten dat in relatie kan worden gebracht met de elementen van de wereldlijke ascese. Als men naar de individuele publicaties van CIAMarchitecten kijkt komen de overtuigingen ook aan het licht. Zo schrijft de Duitse architect Ernst May in 1926: De moderne mens stelt zich er niet langer mee tevreden luxegoederen voor een kleine groep rijken te vervaardigen. (in: Heynen e.a., 2001, p.162) en ook Gerrit Rietveld streefde bij het bouwen van een kerk in Uithoorn naar simpele vormen, die overeenstemmen met de aard van het Christendom (in: Küper en Van Zijl, 1992, p.338). Het rijk van de betekenis Architectonisch modernisme en de wereldlijke ascese als uitvloeisel van de protestantse ethiek lijken veel gemeen te hebben. Het is opvallend dat juist hedendaagse critici en architecten dit verband leggen. Als men de modernistische architecten in de jaren twintig van de vorige eeuw verteld had dat zij een zeer protestantse kijk op denken, bouwen en wonen hadden, dan zouden zij hier waarschijnlijk fel afwijzend op hebben gereageerd. Mijn onderzoek naar de biografieën van tien CIAM-leden van het eerste uur laat geen verband zien tussen de religie die men van huis uit mee kreeg en hun bouwstijl (De Olde, 2007). Tegen de tijd dat deze architecten zelf gingen bouwen waren de meeste van hun geloof gevallen. In de moderne wereld waarvan zij droomden was geen plaats voor religie. De mens zou keuzes maken die goed voor hem en voor het collectief zouden zijn op basis van puur rationele overwegingen. CIAM-lid Ludwig Mies van der Rohe becommentarieerde in 1950: Het is waar dat de architectuur van feiten afhangt, maar haar eigenlijke werkingsterrein is het rijk van de betekenis. (Frampton, 1992, p.285). Dat protestantisme en modernisme elkaar nu vaak vinden in een negatief oordeel zegt iets over de hedendaagse betekenis die aan beide wordt toegekend. Welke gevolgen dat heeft voor de wijze waarop men in de komende jaren met het modernistische erfgoed zal omspringen is stof voor verdere beschouwing. Clemens de Olde com) is onlangs afgestudeerd als socioloog aan de Universiteit van Amsterdam. Literatuur Botton, A. de (2006) De architectuur van het geluk, Uitgeverij Atlas, Amsterdam De Olde, C.C.P. (2007) De Geest van het Modernisme: Culturele invloeden op architectonische vormgeving, afstudeerscriptie Master sociologie, Universiteit van Amsterdam Frampton, K. (1992) Moderne architectuur: Een kritische geschiedenis, Uitgeverij SUN, Nijmegen Heynen, H. (1999) Architectuur en kritiek van de moderniteit, Uitgeverij SUN, Nijmegen Heynen, H. Loeckx, A. Cauter, L de. Herck, K van. (2001) Dat is architectuur: Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Uitgeverij 010, Rotterdam Küper, M. & Van Zijl, I. (1992) Gerrit Th. Rietveld: Het volledige werk, Centraal Museum, Utrecht Rossem, V. van (2006) Tien keer architectuur in Nederland, op: dd. 21 augustus 2006 Weber, M. ([1904]1920) The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Unwin University Books, London