VAN GOSSUINUS TOT GOZEWIJN Luc Vermeulen en Christof Bouweraerts

Transcriptie

1 VAN GOSSUINUS TOT GOZEWIJN Luc Vermeulen en Christof Bouweraerts Op 20 mei 2017 brengen de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas (KOKW) en de Parochie in Sint-Niklaas een bezoek aan de stad Doornik. De delegatie wordt er ontvangen door bisschop Guy Harpigny. Het bezoek kadert in de viering van 800 jaar Sint-Niklaas en Sinaai. In 1217 maakte onze regio immers deel uit van het bisdom Doornik en het was de toenmalige bisschop van die stad, Gozewijn van Beauffort, die in dat jaar de opdracht gaf aan de pastoor van Waasmunster om de twee nieuwe parochies op te richten. In een brief uit oktober 1217 deelt bisschop Gozewijn zijn besluiten mee aan Johanna van Constantinopel, gravin van Vlaanderen. Op 20 mei zullen we een Latijnse transcriptie en een Nederlandse vertaling van die brief aan mgr. Harpigny overhandigen. In dit artikel presenteren we ons werk. Werkwijze Wij namen de uitdaging om deze tekst te vertalen nogal ongepland aan. Het doel was ook behoorlijk praktisch en het werk moest nogal vlug klaar zijn. Hoewel wij beiden gevormd zijn in de klassieke filologie, beantwoordt onze werkwijze dan ook bepaald niet aan de normen van de filologischkritische methode. We hadden immers noch de tijd noch de bedoeling om aan een heuse speurtocht in allerhande archieven te beginnen. We baseerden ons louter op dingen die we zelf wisten of die anderen ons wisten te vertellen. Iedereen weet dat het handmatig kopiëren van teksten onvermijdelijk tot kopieerfouten leidt, en dus tot afwijkingen van het origineel. De volgende generatie kopiisten voegt er telkens nieuwe foutjes aan toe. Soms durft zij de opvallende fouten, of vermeende fouten, van de vorige generatie bovendien eigenhandig verbeteren, maar maakt het daardoor vaak alleen nog erger. Wie een tekst wilt uitgeven en/of vertalen, moet zich dan ook allereerst afvragen of het origineel nog beschikbaar is en, zo niet, welke beschikbare kopieën het origineel wellicht het meest getrouw volgen. Uit de tekst kunnen we afleiden dat bisschop Gozewijn zijn brief aan de gravin liet bezorgen door pastoor Daniël van Waasmunster. Wellicht dicteerde hij zijn tekst aan een klerk en liet meteen een of meer kopieën maken: voor zijn eigen archief, voor de gravin, voor de pastoor van Waasmunster en misschien ook wel voor enkele voorname burgers uit onze regio. Het zou dus best wel kunnen dat ergens nog een van die originele exemplaren is terug te vinden. Wie weet, liet bisschop Harpigny met het oog op ons bezoek zijn archivaris een en ander opsnorren en heeft hij voor ons een gelijkaardige verrassing in petto als wij voor hem We wierpen alvast een vlugge blik op het gedigitaliseerde archief van het bisdom Doornik en stelden vast dat net het jaar 1217 er niet tussen zit. Of in het archief van de stad Sint-Niklaas of van de Sint-Nicolaasparochie een origineel exemplaar zit, wisten wij niet. We zijn er ook niet naar op zoek gegaan. Wel konden we ons baseren op (een scan van) een kopie die is opgenomen in de Kerkenslaper van Jacques Wittock uit de zestiende eeuw en die je kan downloaden van de website van de Erfgoedbank Waasland. Wittock was een onderpastoor die van zijn pastoor de opdracht kreeg om alle documenten die bewaard werden in de toren van de Sint-Nicolaaskerk te kopiëren. Hierdoor zijn in kopie een aantal documenten bewaard gebleven, waarvan de originelen verdwenen in de grote brand van Ging de originele brief van Gozewijn ook in vlammen op en is onze oudste getuige (in Sint-Niklaas) de kopie van Wittock? Of hebben we toch nog ergens het origineel liggen, of een oudere kopie? Hoe dan ook, we slaagden er dankzij de Kerkenslaper wel in om de Latijnse tekst weer duidelijk op papier te krijgen, geschikt voor publicatie. Dat was zeker niet de eerste keer. In 1881 namen Frans De Potter & Jan Broeckaert de brief op in hun Geschiedenis der stad St.-Nicolaas in de reeks Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Zij baseerden zich hiervoor op de transcriptie van De Schoutheete van ter Vaerent in zijn uitgave van de Kerkenslaper. Ook wij deden dit.

2 Bestond er ook al een vertaling van de brief? De KOKW beschikt blijkbaar over een Franse vertaling, maar die hebben wij niet geraadpleegd. Over een Nederlandse vertaling kon niemand ons iets vertellen. Het streelt natuurlijk onze ijdelheid en draagt bij tot ons Sint-Niklase chauvinisme om te geloven dat wij als eersten deze tekst naar het Nederlands vertaalden. Of het inderdaad zo is, kunnen we echter niet met zekerheid zeggen. Duiding bij de vertaling Iedereen die met Latijn vertrouwd is, zal vrij vlug de volledige teneur van de brief doorhebben en verstaan. Zo accuraat mogelijk vertalen en tevens de sfeer en de stijl proberen behouden is een ander verhaal. Dat hebben wij geprobeerd. Dat onze tekst niet zo vlot leest als een artikel uit Kerk & Leven, is dan ook niet onze fout. Het Latijn van Gozewijn, waaraan wij probeerden trouw te blijven, omschrijf je immers best als middeleeuwse kanselarijtaal. Het komt (onnodig) hoogdravend over en stapelt de ene na de andere complex samengestelde zin op om een begrip uit onze Latijnse grammaticaboeken van het secundair onderwijs te gebruiken. Een bisschop kan toch moeilijk in gewone mensentaal communiceren? Plat was Gozewijn dus niet, maar hij wist duidelijk wel van aanpakken. Zo aarzelt hij niet om gravin Johanna en de andere welgestelde lezers van zijn brief aan te manen tot stevige materiële bijdragen om het project van de twee nieuwe parochies te doen lukken. Daarbij steunt hij onverbloemd op zijn geestelijke gezag en stelt hij vergeving van zonden en zielenheil in het vooruitzicht voor wie ijverig bijdraagt. Althans, hij hoopt en gelooft op zijn minst dat God wel barmhartigheid zal betonen aan de gulle schenkers. Zelfs een bisschop kan uiteindelijk de wegen Gods niet doorgronden Na een heilzame avond op café besloten we ons ook nog te wagen aan een tweede versie: Gozewijn in gewone taal, naar analogie met de Bijbel in gewone taal. Daarin stuurt pastoor Daniël een mailtje van zijn bisschop door naar gravin Johanna. Welke edelen en ridders in Bcc stonden bij dit mailtje, konden we helaas niet meer achterhalen. In die hedendaagse vorm, is de tekst wellicht toegankelijker. Toch willen we benadrukken dat de tweede versie de eerste niet vervangt. De Latijnse tekst Gossuinus, Dei gratia Tornacensis episcopus, Karissime sue nobili mulieri Joanne Flandrie et Hanonie Comitisse, ceterisque nobilibus personis et militibus ac aliis universis Christi fidelibus quibus presentes litere ostendentur, in domino salutem Ex commisse nobis pastoralis dignitatis et sollicitudinis officio, circa subditos nostros tam corporum quam animarum periculis prospicere et ea que ad ipsorum utrobique pertinent salutem, cura vigili et sollicitudine diligenti tenemur promovere. Igitur cum in parochia de Wasemonstre, que tam ampla existit et longua per circuitum, per locorum distantiam in baptismatis sacramento parvulis exhibendo, multa evenerint usque modo animarum pericula, preter alios parochianorum christianitatis defectus, et incommoditates antequam ad ecclesiam accedere possent eisdem frequentibus imminentes, Nos ad hujusmodi tam corporum quam animarum pericula compatientem habentes respectum, viro fideli et discreto Danieli presbytero de Wasemonstre, latori presentium, duos concessimus presbyteratus, ex subventione Christi fidelium, in parrochia sua instituendos, per quos tempore oportuno animarum periculis succuratur et corporum incommoditates subleventur. Quia vero hujusmodi praepositum tam utile, tam perficuum, pium et honestum, sine vestra precipue et aliorum Christi fidelium subventione ad finem debitum perduci non poterit, et optatum a vobis domina commitissa tanquam a persona principali principium subventionis et auxilium praecipuum ad hoc opus effectui mancipandum rogamus affectuose et requirimus in domino

3 diligenter; videlicet ut de terra vestra, propter vestre, predecessorum, successorumque vestrorum animarum salutem, ad ecclesias construendas, cimiteria facienda et ad mansuras presbyteris conferendas in perpetuum libenter et liberaliter conferre velitis, alium sicut necessitas evidens exigit de terra vestra adjacenti facientes succursum, ad presbyterorum ibidem perpetuo servientium debitam sustentationem. Vobis autem personis nobilibus ac militibus ceterisque Christi fidelibus preces nichilominus in domino porrigimus in quantum possumus affectuosas, atque in remissionem peccatorum vestrorum, vobis fideliter, injungimus quatenus ad predictum opus consummandum, quod tam pium existit et necessarium, de bonis vobis a deo collatis, pias elemosinas et grata charitatis subsidia largiri studeatis, ut ab ipso qui proximos nostros tanquam nosmetipsos nos diligere precipit, per proximorum nostrorum tam necessariam subventionem, centuplum in celis recipere mereamini. Speramus enim in domino firmiter, per hec charitatis opera pre ceteris erga deum supra offensis vestris vos facilius posse reformari. Scituri pro certo, quod ad hujusmodi negocii promotionem, nosmetipsi auxilium nostrum et consilium, et de bonis nostris succursum liberaliter exhibebimus et libenter. Datum anno domini M CC septimo decimo mense octobri. Consecrationis nostre anno quarto decimo. Standaardvertaling Gozewijn, door de gratie Gods bisschop van Doornik, groet in de Heer de hem zo dierbare edelvrouwe Johanna, gravin van Vlaanderen en Henegouwen, en de overige edellieden en ridders, en alle andere christengelovigen aan wie voorliggend schrijven zal getoond worden Ambtshalve vanuit de ons toevertrouwde herderlijke positie en zorg, zijn wij ertoe gehouden om, wat betreft de aan ons toevertrouwde mensen, voorzorgen te nemen tegen gevaren zowel voor hun lichaam als voor hun ziel en wat voor deze beide aspecten tot heil voert met waakzaam toezicht en gewetensvolle bezorgdheid te bevorderen. Vandaar, aangezien in de parochie van Waasmunster die zo weids is en groot in oppervlakte door de afstand tussen de woonkernen bij het toedienen van het doopsacrament aan de kinderen tegenwoordig voortdurend veel gevaren voor hun zielen opduikelen, naast andere tekortkomingen in het christelijk leven van de parochianen en ongemakken voor een groot deel van hen dreigen voor ze de kerk kunnen binnengaan, hebben wij, met begripsvolle aandacht voor dat soort gevaren zowel naar lichaam als naar ziel, een getrouw en discreet man, Daniël, de pastoor van Waasmunster, de brenger van voorliggend schrijven, toelating gegeven om twee pastoorsambten ten behoeve van de christengelovigen in zijn parochie op te richten, waardoor ten gepaste tijde aan de gevaren voor hun zielen tegemoet kan gekomen worden en hun lichamelijke ongemakken kunnen verlicht worden. Omdat een dergelijk voorstel, zo bruikbaar, zo volledig, rechtschapen en eerlijk zonder meer bepaald uw hulp en die van andere christengelovigen niet tot de beoogde voltooiing kan gebracht worden, vragen wij derhalve vriendelijk van u, mevrouw de Gravin, als de belangrijkste autoriteit, een welkome eerste vorm van tussenkomst en hulp geschikt om dit project in uitvoering te brengen, en verzoeken wij in de Heer dat u uit uw grondbezit, omwille van uw zielenheil dat van uw voorgangers en van uw opvolgers, welwillend en in alle vrijheid, gronden in eeuwigheid ter beschikking zou willen stellen om kerken te bouwen, kerkhoven aan te leggen en woningen voor de priesters te bouwen, terwijl u - zoals een onmiskenbare behoefte vraagt - een andere schenking doet uit uw aangrenzend grondbezit tot onderhoud van de priesters die daar dienstdoen, in eeuwigheid.

4 Voor u, edellieden en ridders en overige christengelovigen, richten wij onze genegen gebeden tot de Heer, zoveel we kunnen en ter vergeving van uw zonden leggen wij u, vol vertrouwen op God, op, teneinde het voornoemde project tot voltooiing te brengen, project dat zo rechtschapen en noodzakelijk is, dat u zich erop toelegt om uit de rijkdommen die u dankzij God hebt vergaard, rijkelijk vrome aalmoezen en lovenswaardige ondersteuning voor de naastenliefde te schenken, zodat u van Hem die ons opdraagt onze naasten te beminnen als onszelf, door de zo nodige hulp aan onze naasten, verdient het honderdvoudige in de hemel te ontvangen. Wij hopen immers sterk in de Heer dat door deze werken van naastenliefde, gezien uw overige misstappen tegenover God in het verleden, u gemakkelijk verzoening kan bekomen. Weet zeker dat ter bevordering van een dergelijke onderneming, wij zelf ook onze bijstand en advies en hulp uit onze goederen welwillend ter beschikking zullen stellen en dit in alle vrijheid. Gegeven in het jaar van de Heer 1217 in de maand oktober. In het veertiende jaar van onze wijding. Gozewijn in gewone taal Begin doorgestuurd bericht: Van: Gozewijn de Beauffort <Gozewijn.eveque@evechetournai.fr> Onderwerp: Oprichting twee nieuwe parochies in Waasmunster Datum: Oktober 1217 Aan: Daniël <pastoor@parochiewaasmunster.fr> Dierbare edelvrouw Johanna, gravin van Vlaanderen en van Henegouwen, Ik, bisschop Gozewijn van Doornik, groet u in de Heer. Ook groet ik de andere edelen, ridders en de gewone gelovigen die mijn brief zullen lezen. Als bisschop ben ik herder voor alle mensen die aan mijn zorg zijn toevertrouwd. Het is dan ook mijn taak om de mensen te beschermen tegen al wat hun lichaam en hun ziel in gevaar brengt. Wat wel goed is voor hun lichaam en hun ziel, moet ik tevens bevorderen. Wel, in de parochie van Waasmunster ondervinden de gelovigen tegenwoordig heel wat moeilijkheden om in de kerk te geraken. De parochie is immers erg weids en de afstanden tussen de woonkernen zijn groot. Dat zorgt ook voor problemen bij het dopen van de kinderen. Hierdoor lopen hun zielen groot gevaar. Het geloofsleven van de mensen vertoont bovendien heel wat tekorten.

5 Ik heb akte genomen van al deze problemen en heb er begrip voor. Daarom heb ik aan pastoor Daniël van Waasmunster de toestemming gegeven om twee nieuwe parochies op te richten op het grondgebied van zijn parochie. Hiermee kunnen we de gelovigen tegemoetkomen en de gevaren die hun lichaam en ziel bedreigen, wegwerken. Pastoor Daniël is een trouwe en discrete man. Daarom heb ik hem gevraagd om u deze brief te bezorgen. Dit geweldige plan kan echter niet gerealiseerd worden zonder uw hulp, en die van de andere gelovigen. Ik wou u dan ook vriendelijk vragen, mevrouw de gravin, om alvast een eerste bijdrage te doen zodat dit project kan uitgevoerd worden. Ondersteuning is immers welkom en u bent toch de belangrijkste autoriteit. Daarom verzoek ik u in de Heer om voor eeuwig en altijd gronden te schenken. We hebben ze nodig om kerken te bouwen, kerkhoven aan te leggen en een woning voor de priesters te bouwen. U hoeft zich uiteraard niet verplicht te voelen om dit te doen. Toch zou het goed zijn voor het zielenheil van u zelf, van al uw voorgangers en uw opvolgers. Kunt u meteen ook nog wat aangrenzende gronden schenken als akkers om in het levensonderhoud van de priesters te voorzien? U begrijpt dat dit erg noodzakelijk is. En u, beste edelen, ridders en andere gelovigen. Voor u allen bid ik tot de Heer, zoveel ik maar kan. Om vergeving te krijgen voor uw zonden draag ik u allen op om dit lovenswaardige project te ondersteunen met stevige giften. Denk er ook maar eens aan dat u uw rijkdom aan God te danken hebt. Hij vraagt ons om onze naaste te beminnen zoals onszelf. Dit moeten we doen met tastbare hulp. Zo verdienen we in de hemel het honderdvoudige terug. Ik heb dus de vaste hoop dat God u uw zonden uit het verleden dan wel zal vergeven. Weet dat ook ik klaarsta met raad en middelen om dit project te doen slagen. Oktober 1217 na Christus, het veertiende jaar van mijn wijding, Gozewijn, bisschop van Doornik We danken Marc Van Uytfanghe, specialist postklassiek Latijn aan de UGent, omdat hij licht bracht in tijden van grammaticale duisternis.