Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen

Transcriptie

1 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 1 3/7/ :05:15 PM

2 5844 BW.indd 2 3/7/ :05:27 PM

3 Arbeidsreïntegratie Een overzicht van in Nederland bij mensen met gebruikte methoden psychische beperkingen Trudy Dankers Jean Pierre Wilken 5844 BW.indd 3 3/7/ :05:27 PM

4 Deze publicatie maakt deel uit van een reeks die wordt uitgegeven onder auspiciën van het Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Hogeschool Utrecht. Het Kenniscentrum is een bundeling van een aantal lectoraten op het gebied van zorg en welzijn, sociaal beleid, maatschappelijke participatie, ondersteuning en dienstverlening, arbeid, recht en veiligheid. Het doel van het Kenniscentrum is om kennis te ontwikkelen, te bundelen en over te dragen ten behoeve van onderwijs en praktijk. Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen Een overzicht van in Nederland gebruikte methoden Trudy Dankers en Jean Pierre Wilken ISBN NUR B.V. Uitgeverij SWP Amsterdam/Kenniscentrum Sociale Innovatie - Hogeschool Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot Uitgeverij SWP (Postbus 257, 1000 AG Amsterdam) te wenden BW.indd 4 3/7/ :05:28 PM

5 Inhoud Voorwoord 1 Historische ontwikkeling 2 Supported Employment algemeen 2.1 Supported Employment en Job Coaching Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject 2.2 Individuele Trajectbegeleiding (ITB) Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject 2.3 Integrale Trajectbemiddeling op basis van Individuele Vraaggerichte Benadering Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject 2.4 Evidentie: onderzoeksresultaten Vergelijking succesfactoren met resultaten Nederlandse projecten De deelnemers Organisatie: externe en interne afstemming De professionals Arbeidsmarkt en werkgevers Wet- en regelgeving/financiering Resultaten in uitstroomcijfers BW.indd 5 3/7/ :51:37 PM

6 3 Specifieke Supported Employment methodieken voor mensen met psychische problematiek 3.1 Individual Placement and Support Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject Evidentie: onderzoeksresultaten Organisatie: externe en interne afstemming De professionals Arbeidsmarkt en werkgevers Wet- en regelgeving/financiering Resultaten 3.2 Individuele Rehabilitatie Benadering Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject Evidentie: onderzoeksresultaten Organisatie: externe en interne afstemming De professionals Arbeidsmarkt en werkgevers Wet- en regelgeving/financiering Resultaten 3.3 Individuele Trajectbegeleiding op basis van Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen Uitgangspunten en doelstellingen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject Evidentie: onderzoeksresultaten 4 Methoden vergeleken 4.1 Verwijzing, voorlichting en aanmelding 4.2 Intake, diagnose en assessment 4.3 Trajectplan 4.4 Trainingen, cursussen en scholing, opdoen van werkervaring 4.5 Oriëntatie op en bemiddeling naar werk/proefplaatsing 4.6 Snel een baan zoeken BW.indd 6 3/7/ :51:52 PM

7 4.7 Doorgaande begeleiding en ondersteuning op de werkplek 4.8 Doorgaande assessment 5 Slotbeschouwing Literatuur Verantwoording BW.indd 7 3/7/ :05:30 PM

8 5844 BW.indd 8 3/7/ :05:30 PM

9 Voorwoord Deze publicatie geeft een overzicht van de in Nederland gebruikte methodieken voor arbeidsreïntegratie van cliënten met een psychiatrische achtergrond. Hierbij is gebruik gemaakt van literatuur die inzicht geeft in de inhoud en structuur van de verschillende methodieken en literatuur die een beschrijving geeft van onderzoeken naar projecten waarin arbeidsreïntegratiemethodieken zijn toegepast bij het toeleiden naar betaald werk van groepen cliënten die onder behandeling zijn (of zijn geweest) binnen de ggz. Deze methodieken staan in de ggz ook wel bekend onder de noemer arbeidsrehabilitatie. De rapporten en beschrijvingen van deze projecten zijn overwegend kwalitatief van aard, dat wil zeggen dat via interviews met betrokkenen (trajectbegeleiders, deelnemers, behandelaars, reïntegratiebedrijven en werkgevers) het proces van arbeidsrehabilitatie is geëvalueerd. Daarnaast worden er soms ook cijfers genoemd van het aantal deelnemers dat na afloop van een arbeidsrehabilitatietraject werk heeft gevonden (betaald of onbetaald). Er is in Nederland nog geen effectonderzoek gedaan naar methodieken van arbeidsrehabilitatie, waarbij de verschillende inhouden en aanpakken van de interventies binnen de methodieken met elkaar worden vergeleken. Ook is niet onderzocht welke interventies meer of minder effect hebben binnen een bepaalde methodiek. Dat dit tot nu toe niet gebeurd is, heeft onder andere te maken met de kleine groepen deelnemers (cliënten), de verschillen in aard en zwaarte van de psychische beperkingen, de verschillen in werkwijzen en de verschillende manieren waarop de programma s waren georganiseerd en gefinancierd. Dit alles neemt niet weg dat uit ervaringen en bevindingen kan worden geleerd voor het opzetten van arbeidsreïntegratieprogramma s. Voorwoord BW.indd 9 3/7/ :05:31 PM

10 De publicatie is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 1 schetsen we kort de historie van arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen. Vervolgens geven we in hoofdstuk 2 een overzicht van de in Nederland gebruikte methoden. Van iedere benadering worden de doelen, te zetten stappen, werkwijzen, resultaten, ervaringen en onderzoeksgegevens beschreven, voor zover deze beschikbaar zijn. Aan de orde komen algemene methodieken van Supported Employment (Begeleid Werken), waaronder Job Coaching, Individuele Trajectbegeleiding en Integrale Trajectbemiddeling. Deze methodieken zijn algemeen te noemen in de zin dat ze breed worden toegepast voor verschillende cliëntgroepen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. In hoofdstuk 3 komen meer specifieke methodieken van Supported Employment aan bod, waaronder Individual Placement and Support, de Individuele Rehabilitatie Benadering en Individuele Trajectbegeleiding op basis van de methodiek van het Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen. Deze methodieken zijn meer specifiek te noemen, omdat ze toegesneden zijn op het realiseren van (arbeid)rehabilitatiedoelen van cliënten met een psychiatrische problematiek. In hoofdstuk 5 wordt deze publicatie afgesloten met een vergelijking tussen de diverse benaderingen en een analyse van wat mogelijke elementen van een best practice kunnen zijn. Jean Pierre Wilken Lector Participatie, Zorg en Ondersteuning Trudy Dankers Senior-onderzoeker 10 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 10 3/7/ :05:31 PM

11 1 Historische ontwikkeling In de geschiedenis van de psychiatrie is aan de dagbesteding- en werksituatie van de groep chronisch psychiatrische cliënten wisselend aandacht besteed (Van Weeghel & Zeelen, 1990). Vanaf de jaren zeventig tot midden jaren tachtig verdwijnt dit thema nagenoeg van de agenda van de geestelijke gezondheidszorg. Dit hangt mede samen met het optimisme in de jaren zeventig over de therapeutische mogelijkheden van de psychiatrie om chroniciteit te voorkomen. Tevens wordt in deze periode de betekenis van arbeid voor chronische patiënten onderschat (Swildens, 1995). Zowel binnen als buiten de psychiatrie wordt arbeidstherapie opgevat als onderdrukking van de cliënt, er is weinig arbeidsplezier, het werk is vaak eentonig en biedt geen ontwikkelingsmogelijkheden. In de jaren tachtig richt het beleid zich dan ook meer op bescherming dan op participatie in de samenleving. Hoewel de overheid in de Nota Geestelijke Volksgezondheid van 1984 (Ministerie van WVC, 1984) initieert dat een (klein) deel van de geestelijke gezondheidzorg geëxtramuraliseerd zal worden en dat de zorg in beschermde woonvormen (RIBW) zal plaatsvinden, werd er aanvankelijk weinig aandacht besteed aan werk en dagbesteding (Kooistra & Wilken, 1990). Vanaf het midden van de jaren tachtig verandert de visie op de mogelijkheden van cliënten. Het besef groeit dat werk en andere vormen van dagbesteding kunnen bijdragen aan maatschappelijke reïntegratie. In 1986 neemt het ministerie van WVC initiatief tot beleidsontwikkeling. In een knelpuntennota wordt een pessimistisch beeld geschetst van de maatschappelijke situatie waarin personen met 1 Historische ontwikkeling BW.indd 11 3/7/ :05:31 PM

12 een psychiatrische problematiek verkeren (Ministerie van WVC, 1986). Duidelijk wordt dat er van maatschappelijke integratie nog weinig terecht is gekomen en dat de cliënten veelal worden uitgesloten van allerlei reguliere mogelijkheden op het gebied van arbeid, recreatie en sociale activiteiten. Alvorens een definitief standpunt in te nemen, wint het ministerie eerst advies in bij de Nationale Raad voor de Volksgezondheid (NRV, 1987). Het advies luidt dat er meer structureel aandacht moet worden besteed aan dagstructurering in de vorm van speciale ondersteunende voorzieningen voor tijdsbesteding, gericht op werk, vorming, ontspanning en ontmoeting. Ook wordt het belang van deelname aan reguliere arbeid ingezien door de NRV. Door het aanstellen van arbeidsbemiddelaars in elke regio zou de arbeidsrehabilitatie bevorderd moeten worden. In 1990 spreekt de Ziekenfondsraad zich uit voor de verdere ontwikkeling van dagbesteding met een breed aanbod, van recreatieve activiteiten tot (bemiddeling bij) (vrijwilligers)werk. Deze voorzieningen zijn bedoeld voor mensen met langdurige psychiatrische problematiek binnen intramurale instellingen, beschermende woonvormen en zelfstandig wonende cliënten tot zes maanden na ontslag uit een psychiatrische instelling (ZFR, 1990). In de daaropvolgende jaren zijn er vele dagactiviteitencentra ingericht, waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en allerlei activiteiten kunnen ondernemen. In de jaren negentig neemt de aandacht voor arbeidsrehabilitatie toe. Het is een begrip met ruime betekenis en een ruime taakstelling: naast betaald werk in een gewone arbeidsorganisatie omvat arbeidrehabilitatie ook vormen van beroepsvoorbereiding, beschut werk en voor de maatschappij zinvolle onbetaalde activiteiten. Het omvat hiermee alle activiteiten waarmee herstel, behoud en uitbreiding van iemands handelingscompetenties in werksituaties worden beoogd (Van Weeghel, 1990). Er ontstaat een groeiend aantal arbeidsrehabilitatieprojecten in de vorm van beschutte werkprojecten (binnen de Sociale Werkvoorziening), werkervaringsprojecten, arbeidsbemiddeling, scholing en training, veelal geïnitieerd en beheerd door ggz-instellin- 12 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 12 3/7/ :05:31 PM

13 gen. Later ontstaan ook initiatieven buiten de ggz (Michon & Van Weeghel, 1999). De laatste jaren doen zich ingrijpende veranderingen voor in de zorg aan mensen met ernstige en langdurige psychische problemen. In toenemende mate wordt de zorg voor grote groepen clienten verplaatst van intramurale instellingen naar zorg in de samenleving, waarbij de zorg meer gericht is op ondersteuning van mensen bij participatie in de samenleving. Deze vermaatschappelijking van de zorg heeft als doel mensen met beperkingen in staat te stellen om als volwaardig burger te leven, wonen, recreëren en werken (Wilken, 2002). Deze trend van vermaatschappelijking brengt met zich mee dat mensen met een psychiatrische problematiek de wens ontwikkelen om normale rollen te vervullen in de samenleving, waarvan het hebben van een gewone baan er een is. De aandacht verschuift daarmee van arbeidsrehabilitatie (veelal nog in beschutte werkvormen) naar arbeidsintegratie of arbeidsparticipatie in een maatschappelijke werkomgeving, waarbij de voorkeur uitgaat naar regulier betaald werk. Nederland telde in 2003 naar schatting mensen met ernstige en langdurige psychiatrische stoornissen, met een psychiatrische diagnose volgens DSM en ernstige beperkingen in het sociale functioneren (Michon & Van Weeghel, 2003). Naar schatting van hen zijn cliënt binnen de ggz, waarvan een deel (8000) minstens een jaar intramuraal is behandeld. Hoewel onderzoek heeft aangetoond dat de meeste mensen met ernstige psychische beperkingen graag willen werken, is de arbeidsdeelname voor deze groep minder dan 10% (Swildens, 1995; Van Weeghel, 1995). In 2003 waren er in Nederland 1,7 miljoen geregistreerde arbeidsgehandicapten, waarvan 22% met psychische klachten. Van deze groep arbeidsgehandicapten blijkt 34,4% graag te willen werken, terwijl slechts 14,6% werkzaam is. Uit onderzoek is gebleken dat mensen met psychische klachten het meeste risico lopen om arbeidsgehandicapt te raken (Becker, 2005). 1 Historische ontwikkeling BW.indd 13 3/7/ :05:32 PM

14 Inmiddels is de aandacht voor arbeidsintegratie van mensen met ernstige psychiatrische beperkingen binnen de gehele rehabilitatiepraktijk toegenomen, maar de resultaten van toeleiding naar arbeid zijn nog zeer beperkt. Ook laat de noodzakelijke doorgaande begeleiding op de werkplek nog veel te wensen over en is er een gebrekkige afstemming tussen de praktijken van arbeidsintegratie en de ggz-hulpverlening (waardoor het voor de cliënten mogelijk is om hun baan te behouden) (Van Weeghel e.a., 2002). Binnen de verschillende arbeidsintegratieprogramma s maakt men gebruik van diverse methodieken, die alle gericht zijn op de individuele begeleiding van mensen bij het vinden en behouden van een baan. In de Nederlandse literatuur wordt wel melding gemaakt van resultaten (uitstroomcijfers) en bevindingen van verschillende projecten waarbij een bepaalde methodiek gebruikt wordt. Van echte effectmetingen, laat staan van gerandomiseerde experimentele studies, is nog geen sprake. In de Verenigde Staten zijn dit soort vergelijkende effectmetingen wel uitgevoerd. Desondanks is het interessant om te beschrijven wat de stand van zaken is binnen de Nederlandse praktijk van arbeidsintegratie van mensen met psychiatrische beperkingen en te leren van de ervaringen die met verschillende benaderingen en methoden zijn opgedaan. 14 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 14 3/7/ :05:32 PM

15 2 Supported Employment algemeen 2.1 Supported Employment en Job Coaching Uitgangspunten en doelstellingen De methodiek Supported Employment is oorspronkelijk ontwikkeld voor mensen met een verstandelijke handicap. Men wilde breken met de idee dat mensen met een handicap slechts in beschutte werkvormen konden werken. De doelstelling van Supported Employment is dat iedereen in staat moet worden gesteld om met meer of minder begeleiding in een reguliere arbeidssituatie te werken, waardoor het mogelijk wordt aansluiting te vinden met de samenleving. De Supported Employment gedachte is gebaseerd op het uitgangspunt dat ook mensen met een (ernstige) handicap aan de reguliere arbeidsmarkt een bijdrage kunnen leveren (Ketelaars & Van Weeghel, 1994). Kenmerken zijn: snelle plaatsing op een werkplek (first place, then train); training en begeleiding (zoveel mogelijk) op de werkplek; intensieve en indien noodzakelijk langdurige ondersteuning; begeleiding gericht op deelnemer en werkgever. In Nederland is Supported Employment vanaf het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw geïntroduceerd. Inmiddels wordt deze methodiek al jaren in allerlei varianten toegepast bij mensen met een verstandelijke handicap en mensen met een psychiatrische problematiek. In Nederland wordt Supported Employment ook wel Begeleid Werken genoemd. Coenen-Hanegraaff e.a. (1998) hebben hierover veel gepubliceerd. Begeleid Werken wordt al geruime tijd intern gebruikt door zorginstellingen en is sinds 1998 binnen de Sociale Werkvoorziening een veel gebruikte metho- 2 Supported Employment algemeen BW.indd 15 3/7/ :05:32 PM

16 diek. De methode wordt zowel toegepast bij interne SW-plaatsen als bij detachering naar regulier werk en vrijwilligerswerk (Van Nes e.a., 2001). Job Coaching was aanvankelijk een onderdeel van Supported Employment, namelijk begeleiding op de werkplek. Intussen wordt deze naam vaak gebruikt als synoniem voor Supported Employment (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Een belangrijk verschil is wel dat de fase van assessment en voorbereiding (werken aan doelvaardigheid, arbeidsritme, belastbaarheids- en beroepsprofiel) en de fase van jobcoaching (toeleiding naar arbeid, plaatsing en begeleiding op de werkplek) niet (altijd) door dezelfde organisatie en professional worden uitgevoerd. Verder kent de methodiek Job Coaching, indien breed opgevat, min of meer dezelfde elementen als Supported Employment of Begeleid Werken in het algemeen Fasering van het arbeidsreïntegratietraject Voor elke deelnemer wordt een persoonlijk traject uitgezet. Hier maken deel van uit: 1. intake en assessment; 2. het vinden van een passende werkplek en baananalyse; 3. begeleiding op de werkplek (jobcoaching); 4. natural support; 5. crisisinterventie en professionele hulpverlening (zonodig); 6. verdere loopbaanbegeleiding. 1. Intake en assessment Assessment heeft als doel inzicht te krijgen in de mogelijkheden en wensen van de deelnemer met betrekking tot beroep of werk. In de assessmentfase worden de volgende eigenschappen van de deelnemer zo nauwkeurig mogelijk in kaart gebracht (Coenen- Hanegraaf e.a., 2000): Wensen, motieven en mogelijke perspectieven. Hierbij wordt nagegaan: 1 Hoe en in welke mate de deelnemer aangeeft te willen werken en meer concreet welk soort werk hij dan voor ogen heeft. 16 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 16 3/7/ :05:33 PM

17 2 Met welke achterliggende intenties (motieven) de deelnemer betaalde arbeid wil gaan verrichten. 3 In hoeverre de deelnemer gemotiveerd is de wens tot werk daadwerkelijk tot uitvoering te brengen. Vaardigheden en in de persoon gelegen factoren. Vastgesteld wordt over welke (specifieke en algemene) functionele, sociale, cognitieve, emotionele, affectieve en communicatieve vaardigheden de deelnemer beschikt, in relatie tot de beoogde arbeidssituatie. In de persoon gelegen factoren kunnen allerlei kenmerken van de persoon betreffen, zoals verlegenheid en onzekerheid (die niet opgevat moeten worden als iets blijvend aan de persoon gekoppeld, maar als factoren die omgezet kunnen worden in vaardigheden). Het leren en de aanspreekbaarheid. Uitgangspunt is dat iedereen in staat is om nieuwe vaardigheden te leren. Het gaat erom te onderzoeken in welke mate de deelnemer kan leren en welke wijze van leren het best bij de deelnemer aansluit, bijvoorbeeld verbaal, visueel, en/of al doende. Aanspreekbaarheid heeft te maken met de mate waarin de deelnemer bereid is te luisteren en te leren van anderen. De sociale achtergrond, de natuurlijke en professionele netwerken. Elke deelnemer is onderdeel van netwerken in de werk- en thuissituatie. Deze netwerken worden opgevat als natuurlijke netwerken omdat ze verbonden zijn met de dagelijkse gang van zaken in de reguliere samenleving. Natuurlijke netwerken zijn in het streven naar integratie en participatie tegelijk een middel en een doel. Een natuurlijk netwerk biedt de garantie van een vangnet en veiligheid voor de deelnemer bij zijn participatie in de reguliere samenleving, waarbij de deelnemer niet voortdurend op zijn tenen hoeft te lopen. Dit natuurlijke netwerk wordt onderscheiden van een professioneel netwerk, dat bestaat uit personen die vanuit een professionele verantwoordelijkheid in een meer gereguleerde vorm contacten onderhouden met de deelnemer. Van belang is 2 Supported Employment algemeen BW.indd 17 3/7/ :05:33 PM

18 dat deelnemers leren hoe ze gebruik kunnen maken van hun natuurlijke netwerk en dit leren te ontwikkelen en te behouden. Sfeer en persoonlijkheid. De sfeer van de deelnemer kan omschreven worden als diens handelen en de betekenissen, normen en machtsrelaties die hij daarmee tot uitdrukking brengt (Coenen-Hanegraaf e.a., 2000). De persoonlijkheid van de deelnemer verwijst naar opvattingen over zichzelf, op grond waarvan hij zijn handelen en ervaringen richting geeft en beoordeelt. De deelnemer heeft door allerlei positieve en negatieve ervaringen in het verleden een zelfbeeld op grond waarvan hij (bewust of onbewust) beoordeelt of nieuwe situaties daarbij aansluiten, bijvoorbeeld: Ik ben niet zo n denker, eerder een doener. Of: Ik kan me niet langer dan een half uur concentreren. Assessment is een proces van een eerste brede oriëntatie op bovengenoemde aspecten, tot een meer specifieke toespitsing op een verheldering van de concrete werkwensen en hoe hierbij aangesloten kan worden op de wensen en mogelijkheden van de deelnemer (Coenen e.a., 2000). Deze vormen ten slotte het startpunt voor een traject naar werk. De uitkomst van deze assessmentfase is dat er inzicht verkregen is in de mogelijkheden van de deelnemer, de nog op te vullen lacunes in zijn vaardigheden en het soort werk waarvoor de deelnemer belangstelling heeft en geschikt is. 2. Vinden van een passende werkplek, baananalyse Op basis van inzichten uit de eerste fase komt het er nu op aan om voor de deelnemer een geschikte arbeidsplaats te zoeken en hem hier geplaatst te krijgen. Aan de orde zijn onder andere vragen als: Welke banen komen in aanmerking? Welke bronnen en netwerken zijn beschikbaar om arbeidsplaatsen te vinden? Zijn er mogelijkheden om deze aan te passen aan de specifieke eigenaardigheden van de deelnemer? Het is van belang om niet over een nacht ijs te gaan, maar zo veel mogelijk contacten te raadplegen (Coenen-Hanegraaf e.a., 2000). 18 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 18 3/7/ :05:33 PM

19 In het zoekproces worden de wensen en mogelijkheden van de deelnemer als uitgangspunt genomen. Bij het zoeken van werk kan onderscheid gemaakt worden tussen een indirecte en directe aanpak. Sommige deelnemers vinden het niet prettig wanneer de werkgever op de hoogte is van zijn psychische beperkingen. In dat geval kan de trajectbegeleider/jobcoach op de achtergrond blijven en de deelnemer vaardigheden bijbrengen op het gebied van het benaderen van werkgevers, het schrijven van een sollicitatiebrief en het voeren van een sollicitatiegesprek. Wanneer een deelnemer niet in staat is om deze stappen zelfstandig te nemen, zal de trajectbegeleider/jobcoach hierbij hulp bieden en zonodig de eerste contacten leggen met de nieuwe werkgever. In deze situatie zal de werkgever op de hoogte gesteld worden van de problematiek van de deelnemer. Het is de taak van de trajectbegeleider/jobcoach om de werkgever te informeren en bestaande vooroordelen weg te nemen. Is deze drempel genomen, dan kan een gesprek georganiseerd worden tussen werknemer, deelnemer en trajectbegeleider/jobcoach. Hierin kunnen afspraken worden gemaakt over de verdere begeleiding op de werkplek. Supported Employment en Job Coaching zijn weliswaar primair bedoeld om de werkzoekende naar regulier werk te bemiddelen, maar in een aantal situaties kan het nodig zijn dat de werkzoekende eerst nog werkervaring opdoet. In dat geval kan er een leerontwikkelplek of stageplek gezocht worden en is deze stap in feite nog onderdeel van het assessment (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Een volgende stap is de baananalyse, waarbij wordt nagegaan of de baan in voldoende mate aansluit bij de deelnemer. Er wordt gekeken of de (mogelijke) kloof tussen vaardigheden van de deelnemer en de eisen die de werkplek stelt overbrugbaar zijn. Met alle verworven inzichten uit de assessmentfase wordt, aan de hand van onder meer de volgende aandachtspunten, nagegaan of de baan geschikt is voor de deelnemer (Coenen-Hanegraaf e.a., 2000; Van Erp & Van Weeghel, 2000): de aard van het werk: complexiteit, eentonigheid, werktempo en regelmogelijkheden; 2 Supported Employment algemeen BW.indd 19 3/7/ :05:34 PM

20 de inhoud van het werk: productiewerk, administratief werk, werk waarbij men moet kunnen omgaan met klanten enzovoort; arbeidsomstandigheden: fysieke belasting, veiligheid, werkruimte, lawaai, klimaat; arbeidsverhoudingen: relaties met collega s omgangsvormen, stijlen van leidinggeven, inspraakmogelijkheden; de beschikbaarheid van formele en informele hulpbronnen (leidinggevende en collega s). Verder moet onderzocht worden hoe het werk er concreet uit komt te zien: de specifieke taken en arbeidshandelingen; de voor de baan noodzakelijk vaardigheden; de mogelijkheden tot verdere ontwikkeling van de deelnemers; mogelijke aanpassingen (in werktijden, hulpmiddelen). Voor deelnemers met een psychische handicap is het vooral belangrijk om te onderzoeken in hoeverre werkgevers en collega s de bereidheid en de mogelijkheid hebben om rekening te houden met de behoeften en beperkingen van de deelnemer (Ketelaars & Van Weeghel, 1994). 3. Begeleiding op de werkplek (jobcoaching) Coaching bouwt voort op de inzichten uit de assessmentfase en de baananalyse en is gericht op ontwikkeling van de competenties van de deelnemer. Doelen zijn: Aansluiten bij reeds aanwezige vaardigheden en het (verder) ontwikkelen daarvan, zodat de werknemer leert goed te functioneren. Stimuleren van het integratie- en emancipatieproces van de werknemer. Ondersteunen van directe collega s en leidinggevende in de begeleiding van de werknemer (Coenen-Hanegraaf, 2000). De jobcoach stelt samen met de werknemer een begeleidingsplan op en maakt heldere afspraken over wijze van coaching (inwerken, trainen), frequentie van de coaching en de plaats van coa- 20 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 20 3/7/ :05:34 PM

21 ching (on-the-job, off-the-job). In het begeleidingsplan neemt de regiefunctie van de werknemer een belangrijke plaats in. De jobcoach/trajectbegeleider zal de eerste werkdagen vooral letten op het functioneren van de deelnemer: Wat gaat goed? Waarbij ontstaan problemen? Wat kan er verbeterd/veranderd worden? Wat zijn de begeleidingswensen? Daarnaast kan het nodig zijn om na te gaan of er problemen zijn met de werkomgeving (licht, lucht, rumoer) en contacten met collega s. De omgang met collega s en leidinggevende(n) is een belangrijk punt van aandacht: deelnemers met psychische problemen hebben vaak een tekort aan sociale en communicatieve vaardigheden (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Op grond van observaties en begeleidingsgesprekken kunnen eventuele knelpunten worden opgelost. 4. Natural support Binnen de coaching moet er ook aandacht zijn voor het ontwikkelen en behouden van natuurlijke netwerken in de werksituatie (natural support). Deze netwerken zijn volgens Coenen-Hanegraaf e.a. (2000) zowel doel als middel in het coachingsproces. Zij worden opgevat als doel omdat ernaar gestreefd wordt dat de werknemer als gelijkwaardige een bijdrage levert aan werkprocessen, en als middel omdat de deelnemer de natuurlijke netwerken nodig heeft om de hem toebedeelde taken te leren en zich verder te ontwikkelen. Daarnaast kan het zinvol zijn om het persoonlijk netwerk van de deelnemer (familie, vrienden) in een zo vroeg mogelijk stadium bij de plannen te betrekken. Dit netwerk kan een vangnet vormen als de deelnemer persoonlijke problemen en terugval ondervindt, of zelfs eventuele terugval voorkomen (Ketelaars & Van Weeghel, 1994). Overigens moeten deelnemers hier wel mee instemmen. 5. Crisisinterventie en professionele hulpverlening (zonodig) Deelnemers met psychiatrische beperkingen maken mogelijk periodes door van terugval in hun ziekte/herstelproces, waardoor het functioneren wordt belemmerd. 2 Supported Employment algemeen BW.indd 21 3/7/ :05:34 PM

22 Het is tijdens de begeleiding belangrijk om signalen en voortekenen van zo n crisis tijdig op te merken om hiermee escalatie te voorkomen. De deelnemer zelf, personen uit zijn sociaal netwerk en de werkgever kunnen hierin een belangrijke rol spelen door dit tijdig te melden bij de trajectbegeleider/jobcoach. Deze kan vervolgens adequaat en snel ingrijpen om uitval te voorkomen (Ford, 1995 in Van Erp & Van Weeghel, 2000). 6. Verdere loopbaanbegeleiding Als de werknemer na verloop van tijd op een redelijk zelfstandig niveau kan werken en zonder de dagelijkse begeleiding van de jobcoach kan functioneren, treedt een nieuwe fase van begeleiding in. Loopbaanbegeleiding heeft de volgende doelen (Coenen- Hanegraaf, 2000): Vasthouden van het bereikte niveau van functioneren en het voorkomen en vroegtijdig signaleren van terugval. Loopbaanontwikkeling door verder ontwikkelen van competenties en vaardigheden en verbreding van de functie en/of uitbreiding van taken. De loopbaanbegeleiding heeft de vorm van regelmatige gesprekken tussen de werknemer en de jobcoach en tussen de jobcoach en andere betrokkenen in het natuurlijke netwerk van de werknemer. De frequentie, wijze (telefonisch of vis-à-vis) en plaats (op het werk of op kantoor van de jobcoach) van de gesprekken kan wisselen. De gesprekken hebben een aantal functies: evalueren van de gang van zaken op het werk; maken en afwegen van nieuwe plannen voor werkuitbreiding in het licht van nieuwe wensen, behoeften en mogelijkheden van de werknemer; maken van afspraken tussen jobcoach, werknemer en werkgever over vervolgstappen. Tijdens de loopbaanbegeleiding is het belangrijk de ontwikkelingen van de deelnemer te volgen, met als doel dat de deelnemer 22 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 22 3/7/ :05:34 PM

23 ook op de langere termijn nog zijn doelstellingen en wensen kan realiseren. Dit vraagt om een dynamische en flexibele opstelling van trajectbegeleider/jobcoach en andere betrokkenen (Coenen e.a., 2000). Van groot belang is bij de te nemen stappen steeds de eigen regiefunctie van de werknemer in het oog te houden. 2.2 Individuele Trajectbegeleiding (ITB) Uitgangspunten en doelstellingen Werklozen die niet direct bemiddelbaar zijn hebben meestal een intensief, planmatig en fasegewijs traject nodig om hen naar een plaats in het arbeidsproces toe te leiden. Individuele Traject Begeleiding (ITB) is bedoeld voor moeilijk plaatsbare werkzoekenden die zijn te vinden onder de honderdduizenden geregistreerde werklozen, onder mensen in de Sociale Werkvoorziening, onder veel (gedeeltelijk) arbeidsongeschikten en cliënten van de Sociale Diensten (Kok e.a., 1996). De methodiek heeft de volgende uitgangspunten: De cliënt staat centraal; dat wil zeggen dat de mogelijkheden en wensen van het individu tot startpunt genomen wordt. Ook heeft de cliënt veel inbreng in het te bewandelen traject. Geprobeerd wordt zo goed mogelijk maatwerk te leveren. ITB richt zich niet eenzijdig op het vinden van passende arbeid of dagbesteding, maar binnen het traject wordt ook aandacht besteed aan het realiseren van randvoorwaarden in de persoonlijke sfeer van de cliënt (Kok e.a., 1996) Fasering van het arbeidsreïntegratietraject Binnen een traject worden vaak de volgende fasen onderscheiden: Intake (waarin wordt bepaald of de deelnemer wordt toegelaten). Diagnose (bepaling van de trajectinhoud en het opstellen van een trajectplan). 2 Supported Employment algemeen BW.indd 23 3/7/ :05:35 PM

24 Voortraject (zoals hulpverlening, activering en motivatie en niet beroepsgerichte scholing zoals basiseducatie, arbeidsorientatie, beroepskeuze). Arbeidsmarkttraject (beroepsgerichte scholing, sollicitatietraining, arbeidsgewenning en werkervaring). Bemiddeling. Plaatsing. Nazorg (begeleiding op de werkplek aan werknemer en/of werkgever) (Ernste e.a., 1995). Na de intake en diagnose wordt voor elke deelnemer een trajectplan opgesteld, waarin wordt vastgelegd welke vervolgstappen worden genomen en welk instrumenten (scholing, werkervaring, sollicitatietraining enzovoort) worden aangewend. Bij de uitvoering zijn vaak verschillende organisaties betrokken op het gebied van hulpverlening, scholing, activering en het opdoen van werkervaring. Dit stelt hoge eisen aan de samenwerking. 2.3 Integrale Trajectbemiddeling op basis van Individuele Vraaggerichte Benadering Spies en Vanschoren (2005) beschrijven een methodiek die gebaseerd is op verschillende pijlers: de methodiek van Individuele Vraaggerichte Benadering en Begeleid Werken zoals die is ontwikkeld door STAB in samenwerking met de Universiteit Utrecht en de methodiek Integrale Trajectbemiddeling zoals die door Fontys Hogescholen is ontwikkeld in samenwerking met de uitvoeringspraktijken van Helmond Actief en Onbenutte Kwaliteiten Rotterdam (Van den Berg e.a., 2005). De methodiek is bedoeld voor arbeidsintegratie, sociale activering en activerende hulpverlening. De benadering stoelt onder meer op het werk van Coenen-Hanegraaff e.a. (1998), zoals dat in paragraaf 3.1 (Supported Employment) beschreven is Uitgangspunten en doelstellingen Een belangrijk uitgangspunt is zowel het geloof in de mogelijkheden van de cliënt, als in de kansen die te creëren zijn op de arbeidsmarkt: Aansluiten bij krachten en kwaliteiten van men- 24 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 24 3/7/ :05:35 PM

25 sen zorgt ervoor dat zij zelf de motor zijn van hun traject (Spies & Vanschoren, 2005). Een individuele benadering houdt in dat iedere cliënt anders is en dus anders benaderd moet worden. De klant is geen koning, maar een samenwerkingspartner waarmee op zoek gegaan wordt naar adequate oplossingen. Voor de trajectbegeleider is de cliënt niet de enige klant. Hij heeft ook te maken met een opdrachtgever (gemeente, uitvoeringsinstantie, werkgever) als klant. Dit betekent dat er steeds weer bemiddeld moet worden tussen wat de cliënt wil en wat economisch, maatschappelijk en organisatorisch mogelijk en wenselijk is. In de benadering wordt met de cliënt gezocht naar een samenhangend verhaal. Het gaat erom hoe de cliënt vanuit zijn eigen persoonlijkheid en levengeschiedenis tegen zichzelf en zijn omgeving aankijkt. De wensen en motieven van de cliënt zijn leidend in het traject, maar worden wel afgezet tegen de realiteit. Het gaat om het zoeken naar de vraag achter de vraag, om op basis daarvan tot een concreet, individueel doel en activiteitenplan te komen dat recht doet aan wat de deelnemer uiteindelijk wil, binnen maatschappelijk geaccepteerde grenzen (Spies & Vanschoren, 2005). In het traject hebben zowel de cliënt als de trajectbegeleider hun taken en verantwoordelijkheden. Samenwerking is essentieel. Dit geldt ook voor de samenwerking met andere betrokkenen, zoals een casemanager van de gemeente, de ggz of de Verslavingszorg. Primair doel van de benadering is om mensen volwaardig mee te laten doen in de samenleving. Een secundair doel dat altijd meespeelt, is het versterken van de regie die mensen over hun eigen leven voeren. Hoewel het niet zo genoemd wordt, zien we hier sterk de uitgangspunten van de rehabilitatiebenadering in de ggz terug Fasering van het arbeidsreïntegratietraject De benadering onderscheidt de volgende stappen: aanmelding, contact en intake; assessment en trajectplan; bemiddeling en coachingsplan; ontwikkelingsgerichte ondersteuning, loopbaanbegeleiding en nazorg. 2 Supported Employment algemeen BW.indd 25 3/7/ :05:35 PM

26 Deze stappen zijn zo onderscheiden omdat hiermee aangesloten kan worden bij de afzonderlijke producten zoals die bij de aanbesteding van de uitvoering gebruikelijk is. Bemiddeling en begeleiding zijn in de praktijk echter met elkaar verbonden. Bemiddeling veronderstelt contact en begeleiding, en begeleiding moet doelgericht zijn, dat wil zeggen: moet betrekking hebben op het traject waar trajectbegeleider en deelnemer samen aan werken. Assessment loopt in de praktijk ook bij de andere stappen door. Het hele traject wordt beschouwd als een leer- en ontwikkeltraject. Het gaat om de eigen ervaring van de deelnemer. Trajectbegeleiding is erop gericht dit proces te ondersteunen, met als einddoel het realiseren van een duurzame vorm van maatschappelijke participatie. Het hanteren van leerprocessen en leerstijlen is een belangrijk aspect van het werk van de trajectbegeleider. Verder wordt in de methodiek veel aandacht besteed aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie en de communicatievaardigheden die hiervoor nodig zijn. Indien er sprake is van problematiek waarbij hulpverlening ingezet wordt, vindt afstemming plaats. Persoonlijke problemen hoeven niet volledig opgelost te zijn voordat trajectbegeleiding begint, maar de problemen moeten wel in voldoende mate hanteerbaar zijn. Ook moet hulpverlening en trajectbegeleiding gezamenlijk, niet tot overbelasting leiden. In de assessmentfase gaat het erom een goed beeld te krijgen van de deelnemer, op basis waarvan een trajectplan opgesteld kan worden. Hierbij wordt vanuit een brede invalshoek naar de deelnemer gekeken. Daarbij wordt vooral gezocht naar basale krachten en drijfveren. Vijf aspecten worden in beeld gebracht: 1. Wensen, motieven en reële perspectieven. 2. Vaardigheden en in de persoon gelegen factoren. 3. Manieren van leren. 26 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 26 3/7/ :05:36 PM

27 4. Sociale achtergrond en de natuurlijke en professionele netwerken waarin de deelnemer is opgenomen. 5. Sfeer en persoonlijkheid van de deelnemer. Er wordt ook gekeken naar de samenhang tussen het gebied van arbeid en andere levensgebieden, zoals scholing, wonen, vrije tijd en hulpverlening. In de bemiddelingsfase vindt assessment plaats die gericht is op de omgeving. Hierbij wordt eerst een zoekprofiel opgesteld waarin de wensen van de cliënt opgenomen zijn. Vervolgens wordt een mogelijke werkplek gezocht die op basis van deze wensen in beeld wordt gebracht. Het betreft: taken, werkzaamheden en arbeidsomstandigheden; benodigde functionele en sociale vaardigheden; sfeer op de werkplek; ontwikkelingsmogelijkheden en begeleiding; netwerken op en rond de werkplek. 2.4 Evidentie: onderzoeksresultaten Naar de hierboven beschreven methoden is afzonderlijk geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de methodieken. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat binnen de methodieken verschillende methoden gehanteerd worden, en het onduidelijk is welke variabelen methodiekspecifiek zijn. Er is wel enig onderzoek gedaan naar arbeidsrehabilitatiepraktijken waarin gewerkt wordt met de hierboven beschreven methodieken. Het betreft drie jobcoachprojecten in Assen, Den Bosch en Venlo (Van Erp & Van Weeghel, 2000), een Begeleid Werken-project van de GGZ Midden Brabant (Van den Bogaard & Klerkx, 2001) en een aantal projecten waarbij de methodiek Individuele Trajectbegeleiding wordt gehanteerd (Ernste e.a., 1995). Hieronder beschrijven we de uitkomsten van dit evaluatieve onderzoek. 2 Supported Employment algemeen BW.indd 27 3/7/ :05:36 PM

28 We doen dit aan de hand van de vijf succesfactoren die naar voren komen uit Amerikaans onderzoek naar arbeidsintegratie van mensen met een psychiatrische beperking (Van Erp & Van Weeghel, 2001): uitgaan van wensen van de deelnemers; intensieve begeleiding bij het vinden en behouden van een baan; snelle plaatsing; geïntegreerde aanpak van arbeidstrajectbegeleiding en ggzhulpverlening; langdurige begeleiding Vergelijking succesfactoren met resultaten Nederlandse projecten In jobcoachingsprojecten in Assen, Den Bosch en Venlo (Van Erp & Van Weeghel, 2000) werd veel aandacht besteed aan de wensen van de deelnemers zowel in de intake als assessmentfase, door na te gaan wat deze wensen zijn, verschillende bedrijven te bezoeken, of een algemene werkwens (bijvoorbeeld administratief werk) verder toe te spitsen naar een concrete functie. Ook kregen deelnemers de gelegenheid zich te oriënteren op werkervaringsplaatsen om te ontdekken welk werk hen meer of minder goed ligt. Als knelpunt wordt genoemd dat er soms te weinig variatie is in soorten werk en werkprojecten, zodat de keuze van deelnemers niet altijd kan worden gehonoreerd (Van de Lindt, e.a. 2002). De wensen van de deelnemers werden als probleem ervaren, als deze niet realistisch blijken te zijn binnen de mogelijkheden op de arbeidsmarkt. In dat geval probeerde de trajectbegeleider/jobcoach deze wensen bij te sturen. Uit een onderzoek naar een Begeleid Werken-project vanuit het rehabilitatiecentrum SWITSJ in Tilburg, dat onderdeel uitmaakt van de GGZ Midden Brabant bleek dat het lastig is om te beoordelen of de wens van de deelnemers reëel is in het licht van de belastbaarheid van de deelnemer (Van den Bogaard & Klerkx, 2001). Deze belastbaarheid bleek moeilijk in te schatten. 28 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 28 3/7/ :05:36 PM

29 Uit de beschrijving van verschillende projecten waarbij de methodiek Individuele Trajectbegeleiding werd gehanteerd (Ernste e.a., 1995) valt niet op te maken in hoeverre er rekening gehouden wordt met de wensen van de deelnemers. Aangezien bij de methodiek het leveren van maatwerk (ook in de samenstelling van een traject) als een belangrijke doelstelling wordt gezien, mag men ervan uitgaan dat dit wel gebeurt. In alle genoemde projecten worden de deelnemers intensief begeleid bij het vinden en behouden van een baan. In Assen gaf men de voorkeur aan de zogenoemde volgende benadering. Deze benadering houdt in dat de deelnemer zelf een baan zoekt en daarbij gestimuleerd wordt vacatures bij te houden en zelf op onderzoek uit te gaan. Met deze aanpak zou het leereffect en de motivatie worden vergroot. Ook vermindert dit de kans op uitval (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Dit wordt onderschreven door ervaringen van een project van de Pameijerkeerking en de Zuid-Hollandse Eilanden (Van de Lindt e.a., 2002), waar het emancipatiegericht ondersteunen waarbij de deelnemer weer de regie over zijn eigen leven neemt als een succesfactor wordt gezien. De volgende benadering wordt ook wel als een dilemma gezien in relatie tot het principe van snel plaatsen in een baan. Het vinden van een baan gaat soms sneller als de jobcoach/trajectbegeleider dit zelf doet. Bij de start van een nieuwe baan brachten de jobcoaches veel tijd door op de werkplek om deelnemers vaardigheden aan te leren en ondersteuning te bieden bij het oplossen van belemmeringen. Slechts een enkele deelnemer wilde niet op de werkplek zelf begeleid worden, maar liever op afstand (Van Erp & Van Weeghel, 2001). Bij SWITSJ werden de deelnemers weliswaar intensief begeleid, maar op afstand. De motivatie hiervoor was het voorkomen van stigmatisering. Opgemerkt wordt dat directe begeleiding op de werkplek in een aantal gevallen beter was geweest. Aan de duur van de begeleiding werd een flexibele limiet gesteld, om te voorkomen dat deelnemers en collega s op de werkplek te lang afhanke- 2 Supported Employment algemeen BW.indd 29 3/7/ :05:36 PM

30 lijk blijven van externe begeleiding. De afbouw van de begeleiding gebeurde wel altijd in overleg met de deelnemer. Daarna was er altijd nog nazorg mogelijk (Van den Bogaard & Klerkx, 2001). Uit de projecten die werken met de methodiek Individuele Traject Begeleiding wordt wel gesproken van begeleiding bij betaalde arbeid voor een bepaalde periode (Ernste e.a. 1995). In het algemeen geldt dat de begeleiding intensief is in de periode van voorbereiding en bij het vinden van een baan, en daarna snel wordt afgebouwd tot een vorm van nazorg (Michon & Van Weeghel, 2000). Binnen de methodiek van Job Coaching wordt niet aangegeven wat verstaan wordt onder snelle plaatsing in een baan. Uit genoemde onderzoeken is niet precies bekend wat de gemiddelde tijdsduur is voor het vinden van een baan, maar wordt een jaar als maximum aangegeven. Wanneer sprake was van snelle plaatsing op een reguliere werkplek was dit het geval bij deelnemers die al een voortraject hadden doorlopen (werkervaringsplaats, trainingsactiviteiten, arbeidsrehabilitatietraject). Hiermee wijken de jobcoachingsprogramma s af van de methodiek Supported Employment, waarbinnen zo n traject van voorbereiding en training expliciet niet de bedoeling is (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Ook bij SWITSJ doorliepen de deelnemers een uitgebreide voorbereidingsperiode, waarin gewerkt werd aan doelvaardigheid (via de Individuele Rehabilitatie Benadering (zie paragraaf 4.2) en werkervaring werd opgedaan binnen beschutte werkplaatsen. Daarnaast werden trainingsmodules gevolgd. Deze voorbereiding op het vinden van werk werd door alle betrokkenen als een succesfactor ervaren. Een gevaar is echter wel dat deelnemers zich soms moeilijk los kunnen maken van hun veilige, beschutte werkomgeving en minder motivatie vertonen om de stap te nemen naar regulier werk (Van den Bogaard & Klerkx, 2001). Bij Individuele Traject Begeleiding is snelle plaatsing geen inherent doel van de methodiek. Het gaat vooral om een gefaseerde aanpak waarin allerlei voorbereidende activiteiten (training, scholing, arbeidsgewenning, werkervaring), al of niet gecombineerd, 30 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 30 3/7/ :05:37 PM

31 wezenlijke onderdelen zijn van een toeleidingstraject naar arbeid (Michon & Van Weeghel, 2000). Geïntegreerde aanpak van trajectbegeleiding en ggz-hulpverlening wordt gezien als een belangrijke factor ter voorkoming van terugval van de deelnemers. In de praktijk blijkt deze samenwerking tussen trajectbegeleider en ggz-hulpverlening moeizaam te verlopen. De hulpverleners nemen vaak nog een te beschermende houding aan en blijken hun voorkeur uit te spreken voor een beschutte werkvorm boven een reguliere arbeidsplaats (Van Erp & Van Weeghel, 2001). Hulpverleners weigeren soms de samenwerking, omdat ze geen verantwoordelijkheid willen nemen bij mislukking van de ondernomen activiteiten. Ze geven deelnemers soms het advies nog niet te gaan werken, waardoor de deelnemers onzeker worden over hun eigen kansen van slagen. Aangezien SWITSJ als arbeidsrehabilitatieafdeling deel uitmaakt van de GGZ Midden Brabant zou men verwachten dat samenwerking tussen trajectbegeleiders en hulpverleners vanzelfsprekend zou zijn. Hoewel men in het onderzoek naar dit project geen duidelijk zicht heeft gekregen op de rol van de behandelaars in het proces van arbeidsrehabilitatie van hun cliënten, zijn er wel informeel geluiden opgevangen van gebrek aan interesse en betrokkenheid van behandelaars (Van den Bogaard & Klerkx, 2001). Deze verschillen in visie en zorgopvatting van de trajectbegeleiders/ jobcoaches enerzijds (die zich richten op de mogelijkheden tot participatie ) en de hulpverleners anderzijds (die geneigd zijn tot bescherming van hun cliënten) kunnen belemmerend werken in het streven naar arbeidsrehabilitatie. In de projecten waarbij de methodiek ITB werd toegepast, is uit het evaluatieverslag niet op te maken in hoeverre de samenwerking met de ggz tot stand is gekomen. Wel wordt opgemerkt dat het belangrijk is de ggz meer bij de projecten te betrekken (Ernste e.a., 1995). Deelnemers spelen zelf ook een rol in deze gebrekkig geïntegreerde aanpak: zij hebben soms de neiging het contact met de hulpverlening te verbreken omdat ze menen deze niet meer nodig te hebben nu ze een baan hebben gevonden. Wanneer deelnemers 2 Supported Employment algemeen BW.indd 31 3/7/ :05:37 PM

32 slechte ervaringen hebben gehad, willen ze soms helemaal niets meer met de hulpverlening te maken hebben (Van Erp & Van Weeghel, 2001) De deelnemers Uit de Nederlandse onderzoeken naar de resultaten van de arbeidsrehabilitatiemethodieken Supported Employment en Job Coaching is gebleken dat de doelgroep een relatief lichtere problematiek heeft dan deelnemers van vergelijkbare projecten in de Verenigde Staten. In de jobcoachingsprojecten in Assen, Den Bosch en Venlo behoorden de deelnemers slechts voor een klein deel tot de groep langdurig zorgafhankelijke psychiatrische patiënten. Ze gebruikten niet allemaal medicijnen voor hun psychiatrische klachten en 50% was nooit opgenomen geweest in een psychiatrisch ziekenhuis (Van Erp & Van Weeghel, 2000). Bij SWITSJ bestond de doelgroep weliswaar uit deelnemers met matige tot ernstige problematiek, maar met een redelijk vaardigheidsniveau en voldoende inzicht in eigen wensen en mogelijkheden (Van den Bogaard & Klerkx, 2001). Over de ernst van de beperkingen van de deelnemers aan het Begeleid Werken-project van de Pamijerkeerkring en de Zuid-Hollandse Eilanden zijn geen gegevens bekend. Wel wordt voor de toekomst uitgesproken dat het wenselijk zou zijn als ook mensen met een relatief ingewikkelde problematiek een ondersteuningstraject kunnen volgen en dat hier speciale teams voor gevormd zouden moeten worden. Uitval wordt voor een belangrijk deel toegeschreven aan de psychiatrische of psychische handicap; mensen zijn niet altijd stressbestendig en geven snel op. Ook laat de motivatie vaak te wensen over: mensen geven aan nog niet toe te zijn aan reguliere arbeid (Ernste e.a., 1995). De deelnemers aan het woord De ervaringen van de deelnemers binnen de projecten lopen uiteen. De meeste deelnemers vonden dat hun verwachtingen redelijk goed overeenkwamen met de uitvoeringspraktijk van het traject. Zij waren tevreden over de begeleiding door trajectbegelei- 32 Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische beperkingen 5844 BW.indd 32 3/7/ :05:37 PM