INLEIDING CURSUS HEBREEUWS

Transcriptie

1 INLEIDING CURSUS HEBREEUWS Inleiding cursus De cursus Bijbels Hebreeuws is een beknopte grammatica van het Hebreeuws zoals we dat in vrijwel het grootste deel van de Hebreeuwse Bijbel (ook Tenach of Oude Testament genoemd) tegenkomen. Hoewel beknopt, vergt het een beginnende student twee tot drie jaar om het zich eigen te maken (HBO-niveau). Ik heb de cursus gebaseerd op het uitstekende Amerikaanse lesboek van Page H. Kelley: Biblical Hebrew: An Introductory Grammar. Voor de eerste negen lessen heb je geen extra materiaal nodig. Deze lessen zijn niet zomaar een vertaling van Kelley's lessen, maar bevatten ook stof uit andere grammatica's. Hetzelfde geldt voor de inleiding op de werkwoorden, les 12, en voor de vorming van de werkwoordsvormen, les 14 en het document Vorming stamformaties, behalve dat daarvoor geen opgaven zijn gegeven. De opgaven bij de lessen 1 tot en met 9 zijn vooral van Kelley overgenomen. Vanaf les 10 ga ik er vanuit dat je dit lesboek van Kelley aanschaft en daarom dus redelijk Engels kunt lezen. De lessen vanaf les 10 zijn vooral Nederlandstalige uittreksels bij de lessen van Kelley, met soms een verduidelijking of toevoeging. Aan het begin van elke les wordt verwezen naar de overeenkomstige lesstof van Kelley (met lesnummer, paragraven en pagina's). In het geval de les een uittreksel betreft, wordt in de tekst zo mogelijk gedetailleerder verwezen naar Kelley's lesboek. Behalve grammatica is ook het opbouwen van een woordenschat (vocabulair) belangrijk. Hiervoor heb ik als basis de woordenlijst van Larry A. Mitchel genomen: Student's Vocabulary for Biblical Hebrew and Aramaic. Hij heeft een indeling gemaakt van alle woorden van de Hebreeuwse Bijbel naar de frequentie dat ze voorkomen. Zo begin je met het leren van de woorden die het vaakst voorkomen. Zelf heb ik de Hebreeuwse woorden een Nederlandse vertaling gegeven, gebruikmakend van verschillende lexicon's. De lessen De lessen zijn als volgt opgebouwd: eerst wordt het alfabet, de klinkers, de leestekens en de uitspraak van het Hebreeuws behandeld. In vier lessen na zo'n vier maanden kan een beginnende student dan een Hebreeuwse tekst lezen, dat wil zeggen: uitspreken. Dat lezen gaat dan natuurlijk nog niet vloeiend; daar zullen we ook de rest van de cursus aan blijven werken. Vervolgens wordt ingegaan op de verschillende soorten Hebreeuwse woorden. In de lessen 5 tot en met 11 en les 13 gaat het over lidwoorden, voorzetsels, voegwoorden, zelfstandige en bijvoeglijk naamwoorden en persoonlijke, aanwijzende en vragende voornaamwoorden. Maar naast deze grammatica besteden we na les 4 ook aandacht aan het opbouwen van een woordenschat. Omdat de grammatica van het Hebreeuwse werkwoord vrij lastig is en veel van voorga ande grammatica daarbij van pas komt, heeft Kelley dat voor het laatst bewaard. Les 12 en de lessen 14 tot en met 21 gaan over het sterke werkwoord. En les 22 tot en met de laatste les les 31 gaan over het zwakke werkwoord. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 1 VAN 6

2 Inleiding Semitische talen Het Hebreeuws is een zogenaamde Semitische taal. De term Semitische taal werd vanaf de negentiende eeuw gebruikt om de talen aan te duiden die gesproken worden (of werden) door de volken die afstammen van Sem, een zoon van Noach. Zo zijn er ook de Semitis che talen Aramees en Assyrisch; talen van de volken die ontstaan zijn uit Sem s zonen Aram en Assur. Inmiddels is deze indeling van talen naar de zonen van Noach weer verlaten, maar de naam is gebleven. Die talen behoren tot dezelfde groep omdat ze veel gemeenschappelijke kenmerken hebben. De meest gesproken Semitische taal is het Arabisch met zo n 240 miljoen sprekers. Tweede is de officiële Ethiopische taal Amhaars die door zo n 27 miljoen mensen als eerste taal wordt gebezigd. Met zo n 9 miljoen sprekers komt het Hebreeuws op de derde plaats, gevolgd door de eveneens vooral in Ethiopië gesproken taal Tigrinya die door bijna 7 miljoen mensen wordt gebruikt. De verschillende Semitische talen worden nu naar geografie ingedeeld en er wordt onderscheid gemaakt tussen een Oost- en West-Semitische groep, waarbij de West-Semitische talen weer worden onderverdeeld in Centraal- en Zuid-Semitisch. Hebreeuws is net als de uitgestorven talen Fenicisch, Moabitisch, Ammonitisch en Edomitisch een Kanaänitische taal. Deze Kanaänitische talen werden gesproken in het Noordwesten van het centrale deel van het Midden Oosten. In dit gebied werden naast de Kanaänitische talen ook Aramees en de inmiddels uitgestorven talen Amoritisch en Ugaritisch gesproken. Het Aramees wordt nu nog gesproken in een paar dorpjes bij Damascus. Syrisch, dat van het Aramees is afgeleid, wordt vandaag de dag nog gesproken in Syrië, Libanon en Tur Abdin. Ook Mandees is afgeleid van Aramees en wordt nog door minder dan mensen gesproken die leve n in het grensgebied van Irak en Iran. Onderstaand een overzichtskaart van het Midden-Oosten waarin de Semitische taalgebieden zijn aangegeven. Uiteraard is het constant in beweging zijn van taal en de onderlinge beïnvloeding van de verschillende talen niet goed in zo'n kaart of in een schema te plaatsen, maar het geeft wel een beeld van de grote variëteit aan Semitische talen en het gebied waarin deze werden gesproken. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 2 VAN 6

3 Overzicht geografische indeling Semitische talen (met enkele bijzonderheden): Oost-Semitisch Akkadisch * Assyrisch Babylonisch Eblaïtisch * West-Semitisch Noordwest-Semitisch Kanaänitisch Hebreeuws Fenicisch * Moabitisch * Ammonitisch * Edomitisch * Amoritisch * Ugaritisch * Aramees Syrisch Mandees Arabische talen Maltees Zuid-Semitisch Oude Zuid-Arabische talen* Ethiopische talen * uitgestorven taal (spijkerschrift; Mesopotamië; 2800 v.chr. 100 n. Chr.; als gesproken taal in de laatste eeuwen voor Christus geleidelijk vervangen door Aramees) ( v.chr.) ( v.chr.) (spijkerschrift op ± kleitabletten (paleisarchieven); 2250 v.chr.; rondom stad Ebla, Syrië;) (gesproken van v. Chr. Babylonische ballingschap) (Fenicië, ongeveer het huidige Libanon; v. Chr.) (gebied ten oosten van de Dode Zee (nu Jordanië); v. Chr.) (gebied tussen de Syrische woestijn en de Jordaan; v. Chr.) (gebied ten zuiden van Juda; v. Chr.) (Mesopotamië; v. Chr.) (stadsstaat Ugarit in huidige Syrië; in 3000 v.chr. waarschijnlijk een Kanaänitische kustplaats) (vanaf 1100 v. Chr.; nog gesproken in een paar dorpjes bij Damascus) (vanaf 100 n. Chr.; Syrië, Libanon en Tur Abdin) (vanaf 200 n. Chr.; grensgebied Irak/Iran; gebruikers) (Arabisch schiereiland; vanaf 300 n. Chr.; verspreiding vanaf 600 n. Chr.) (Malta; vanaf 700 v. Chr. via Feniciërs; gebruikers; enige Semitische taal geschreven met Latijns alfabet) (oudste inscriptie: 328 n. Chr.) (gebaseerd op Ge'ez, een semitische taal vanaf 500 v. Chr.; vanaf 100 n. Chr. geschreven v.l.n.r.) Amhaars (officiële Ethiopische taal, 2 e Semitische taal wereldwijd met 27 mln. sprekers) Tigrinya (één van de twee belangrijkste talen van Eritrea; 7 mln. sprekers; vanaf 1200 n. Chr.) (bron: e.v.) Oud-Semitisch De Bijbel zegt dat er na de zondvloed één taal werd gesproken op aarde: Genesis 10:32-11:1: 32 Deze zijn de huisgezinnen der zonen van Noach, naar hun geboorten, in hun volken; en van dezen zijn de volken op de aarde verdeeld na den vloed. 11:1 En de ganse aarde was van enerlei spraak en enerlei woorden. En volgens de Joodse traditie was dat het Hebreeuws, de heilige taal. Zo verklaart Rasji 1 bij Genesis 2:23 dat de wereld geschapen werd door het gebruik van het Hebreeuws. Genesis 2:23: Toen zeide Adam: Deze is ditmaal been van mijn benen, en vlees van mijn vlees! Men zal haar Manninne heten, omdat zij uit den man genomen is. Manninne is in het Hebreeuws hv'ai (iesjá), de vrouwelijke vorm van vyai (iesj) dat man betekent. Rasji schrijft: Hieruit blijkt, dat de wereld geschapen werd onder het bezigen van de gewijde taal, want in andere talen gaat het gelijkluidende in de uitdrukkingen voor de begrippen man en vrouw verloren. Dan komt de torenbouw van Babel en om een einde te maken aan de plannen van de mensen om een toren te bouwen en zich zo een naam te maken Genesis 11:9: aldaar verwarde de HEERE de spraak der ganse aarde, en van daar verstrooide hen de HEERE over de ganse aarde. 1 Rasji is een Hebreeuws acroniem van Rabbi Sjlomo Itschak, een Franse rabbijn die leefde van 1040 tot 1105 en wordt beschouwd als één van de grootste verklaarders van Tenach en Talmoed. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 3 VAN 6

4 Vanaf die tijd, ongeveer 3000 v. Chr., ontstonden de Sumerische en Egyptische cultuur. Deze culturen maakten gebruik van een pictogrammen-schrift vergelijkbaar met dat in de Semitische cultuur. Het is mogelijk dat deze pictogrammen allemaal afstammen van één proto-alfabet van vóór de torenbouw van Babel maar daarvoor ontbreekt het bewijs. De Semitische talen ontwikkelden zich vanuit een gemeenschappelijk pictogrammen-alfabet. De oudste Semitische inscriptie die tot nu toe is gevonden, dateert van ongeveer 2000 jaar v. Chr (foto hieronder). Hij werd in 1998 ontdekt in Wadi El-Hol, Egypte en bestaat uit twee regels van 16 en 12 pictogrammen. Gemeenschappelijke taalkenmerken Het eerste wat opvalt bij het Hebreeuws is de schrijfrichting: van rechts naar links. Dat hebben de Semitische talen gemeenschappelijk. In de tijd dat het schrift nog op steen werd gebeiteld was dit het handigst voor rechtshandigen, die de beitel in de linker- en de hamer in de rechterhand hielden. Het verklaart ook de hoekige vorm van het schrift. De woorden in de Semitische talen zijn gebaseerd op een basis van drie consonanten (medeklinkers). Aan die basis, ook wortel genoemd, worden vocalen (klinkers) toegevoegd waardoor de uitspraak dus varieert en waarmee die wortel verschillende, met elkaar verwante betekenissen kan krijgen. De wortel van een woord wordt ook voorzien van voor- en achtervoegsels waarmee bij werkwoorden bijvoorbeeld het tijdsaspect (verleden, tegenwoordige en toekomende tijd) en de persoonsvorm wordt uitgedrukt. Bij zelfstandig naamwoorden, die altijd van een werkwoord zijn af te leiden, geeft een achtervoegsel de hoeveelheid aan: dubbel of meervoud; geen achtervoegsel betekent: enkelvoud. In een zin is de standaard woordvolgorde: werkwoord, onderwerp, lijdend voorwerp. En geregeld komen we twee direct naast elkaar geplaatste zelfstandige naamwoorden tegen waardoor een relatie van bezit of afhankelijkheid wordt aangegeven (bv. staf herder om aan te geven een staf van een herder). Geschiedenis van het Hebreeuws Het moderne Hebreeuws wordt in Israël gesproken door zo n zeven miljoen mensen. Eliëzer Ben-Jehoeda ( ) wordt gezien als de grondlegger van dit Hebreeuws, of zoals het door de Israëliërs wordt genoemd tyrib.[i (ivríét). Dit woord is afgeleid van het werkwoord rb;[' (avàr) dat oversteken betekent. Hebreeërs, zoals Israëliërs ook wel worden genoemd, zijn dus letterlijk mensen van de overzijde; omdat ze de Jordaan zijn overgestoken of omdat ze als Gods volk de andere kant op aarde vertegenwoordigen. Hebreeuws is dan de taal van de andere zijde. Eliëzer wilde het Hebreeuws laten voortleven als taal van de Joden die naar het land Israël waren teruggekeerd. Hij blies de taal nieuw leven in als spreektaal en stelde een woordenboek samen waarin hij ook nieuwe woorden opnam voor zaken die in het klassieke Hebreeuws niet zijn benoemd. Omdat hij zich baseerde op het klassieke Hebreeuws ligt het moderne Hebreeuws veel dichter tegen het klassieke Hebreeuws aan dan wanneer het zich gedurende 2000 jaar op een natuurlijke manier daaruit zou hebben ontwikkeld. De grammatica van het moderne CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 4 VAN 6

5 Hebreeuws is eenvoudiger dan dat van het klassieke Hebreeuws en de uitspraak verschilt ervan. Van orthodox-joodse kant was en is er verzet tegen het gebruik van moderne Hebreeuws omdat ze menen dat het Hebreeuws als heilige taal bewaard moet blijven voor de geschriften en gebeden en het niet bezoedeld en verminkt moet worden door het dagelijks gebruik ervan. Klassiek Hebreeuws is tot op de dag van vandaag nog in gebruik als liturgische, heilige taal voor gebeden en de studie. Behalve enkele Bijbelgedeelten in het Aramees, vooral in de boeken Daniël en Ezra, is de Tenach in het Hebreeuws overgeleverd. De Tenach beslaat een periode van zo'n 1000 jaar van ongeveer 1450 v. Chr. (de uittocht uit Egypte) tot 430 v. Chr. (Nehemia's terugkeer naar Jeruzalem). In deze tijd ontwikkelde de taal zich en dat is in het Hebreeuws van de Bijbel terug te zien. Gezer-landbouwkalender, geschreven op kalksteen. De taal in de periode van de Koningen tot de Babylonische ballingschap, dus van de tiende tot de zesde eeuw v. Chr., wordt aangeduid met de term Archaïsch Bijbels Hebreeuws, oud- Hebreeuws of Paleo-Hebreeuws. Het werd geschreven in een oud-semitisch alfabet, identiek aan het Fenicisch alfabet. Eén van de oudste vondsten is een in Gezer gevonden kalksteentablet met enkele kalender- en landbouw-aanduidingen erop. Andere vondsten in dit alfabet zijn het lied van Mozes (Exodus 15) en het lied van Debora (Richteren 5). Rond de tijd van de Babylonische ballingschap veranderde het Hebreeuws. Vanaf die tijd werd het Aramese alfabet gebruikt voor het schrijven van Hebreeuwse teksten. Het huidige Hebreeuwse kwadraatschrift, genoemd naar het vierkante lettertype, komt daar vandaan. Behalve het lettertype werden vanaf die tijd ook Aramese invloeden zichtbaar in het Hebreeuws, met name in de Bijbelboeken Ezra en Nehemia die dateren uit de vierde eeuw v. Chr.. Het Hebreeuws van die tijd wordt kortweg Bijbels Hebreeuws genoemd omdat het grootste gedeelte van de Tenach in die tijd zijn huidige vorm kreeg. Eén van de oudste oud-hebreeuwse teksten daterend uit de tijd van Koning Salomo, zo'n 925 jaar v. Chr. Maar ook in de na-bijbelse periode ontwikkelde het Hebreeuws zich, zowel de taal, het schrift als de uitspraak. Als spreektaal was het na de Babylonische ballingschap grotendeels vervangen door het Aramees, maar als schrijftaal bleef het bestaan. In de Dode-Zeerollen zien we de ontwikkeling van de het schrift van 250 v. Chr. tot 50 n. Chr. van het zogenaamde Qumran- Hebreeuws tot het nu nog gebruikte Hebreeuwse kwadraatschrift. Het Hebreeuws van de eerste eeuwen van onze jaartelling wordt het Misjna-Hebreeuws genoemd en was tot ongeveer de vierde eeuw nog een spreektaal. We komen het tegen in de Misjna, de mondelinge toelichting op de Tora, die rond 200 n. Chr. op schrift werd gesteld. De Misjna vinden we samen met de Gemara terug in de Talmoed. De Gemara is een commentaar en analyse van de Misjna door rabbijnen; het is op schrift gesteld rond het jaar 500 in een variant van het Aramees, die laat-rabbijns Hebreeuws wordt genoemd en alleen een literaire taal was. Als literaire taal ontwikkelde het Hebreeuws zich in de Middeleeuwen of al daarvoor daarover verschillen de meningen onder invloed van de verschillende land- en streektalen waar de Joodse gemeenschappen zich bevonden tot verschillende regionale dialecten. Van deze dialecten zijn de Asjkenazische en Sefardische de bekendste omdat deze ook vandaag de dag nog op grote schaal worden gebruikt. Het Asjkenazisch vindt zijn oorsprong in Oost-Europa en CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 5 VAN 6

6 Duitsland terwijl het Sefardisch zich ontwikkelde in Spanje en Portugal. Het Bijbels Hebreeuws zoals dat onderwezen wordt in bijvoorbeeld de wereldwijd gebruikte Grammatica van het Bijbels Hebreeuws van J.P. Lettinga grijpt ook terug op de Sefardische uitspraak. Overigens kan niet gesproken worden van dé Sefardische uitspraak of dé Asjkenazische uitspraak omdat deze per regio ook weer anders klinken. Andere uitspraak naast de Asjkenazische en Sefardische zijn de Samaritaanse, Babylonische, Jeminitische en Tiberische. Met name de laatstgenoemde uitspraak van de Joodse gemeenschap in Tiberias uit de periode 750 tot 950 is voor ons van belang. De geleerden uit Tiberias, Masoreten genoemd, van het Hebreeuwse hr'asm' (masorá) dat overlevering betekent, bedachten een systeem om de uitspraak van de Hebreeuwse tekst van de Bijbel vast te leggen. Met kleine tekens rond de Hebreeuwse consonanten werden in het jaar 750 de klinkers, leestekens en accenten weergegeven als ook aanwijzingen voor het cantileren Jozua 2:4,5 in de Aleppo-codex, het oudste manuscript van de (zingend voordragen) van de tekst. De Hebreeuwse Bijbel met Masoretische tekens, geschreven in de mondelinge traditie over de manier, tiende eeuw. waarop de tekst voorgedragen moest worden en die door deze Masoretische tekens werd vastgelegd, was veel ouder. Ook andere gemeenschappen, zoals in Palestina en Babylonië, hebben zo'n systeem ontwikkeld, maar het het Tiberische systeem was in tegenstelling tot de andere systemen door de lange periode waarin het is ontwikkeld compleet en uniform. Deze manier van vocaliseren van de tekst werd daarom algemeen erkend en vanaf die tijd onderdeel van het Hebreeuwse schrift wereldwijd. De universele notatie van de Masoreten paste echter niet altijd bij een elders gebruikelijke uitspraak van het Hebreeuws. Daar waar de Tiberische masoreten verschillende klanken kenden en daarvoor dus verschillende tekens hadden, kon in een andere uitspraak soms eenzelfde klank aan verschillende tekens worden gegeven of aan één teken verschillende klanken. Ook de tegenwoordige Hebreeuwse tekst van de Tenach bevat de Tiberische vocalisatietekens; zo'n gevocaliseerde tekst wordt ook wel een Masoretische tekst genoemd. Torarollen zoals gebruikt in de synagoge bevatten overigens niet deze extra uitspraaktekens. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 6 VAN 6