Zet uw spaargeld aan het werk Martine Reynaers en Peter De Keyzer over conservatieve spaarders en roekeloze beleggers. Quarterly

Transcriptie

1 Quarterly PERSPECTIVES ON BANKING Zet uw spaargeld aan het werk Martine Reynaers en Peter De Keyzer over conservatieve spaarders en roekeloze beleggers Een initiatief van BNP Paribas Fortis in samenwerking met Tijd Connect.

2 scherpgesteld Spaarders en beleggers staan nog altijd afkerig tegenover elke vorm van risico. We parkeren ons kapitaal op een spaarrekening. Door de depositogarantie is daar geen enkel risico aan verbonden, maar hetzelfde geldt niet voor de bedrijfsobligaties die beleggers nog altijd gretig inslaan. Beleggers hebben wel eens een verkeerd beeld van de risico s die ze nemen. De mokerslag van de crisis in 2008 speelt daar een belangrijke rol. Maar er is meer. Veel mensen zijn onzeker over de toekomst. Dat weerspiegelt zich in de manier waarop we sparen en beleggen. Het kortetermijndenken verwijst elke langetermijnvisie naar de achtergrond en spaargeld moet vooral beschikbaar blijven. Bovendien speelt ook het zogenoemde Ricardo-effect: we slaan massaal aan het sparen als de overheidsschuld oploopt. Want vroeg of laat krijgen we die rekening gepresenteerd in de vorm van hogere belastingen. We sparen om te anticiperen op toekomstige belastingen. De crisis en de bijhorende risicoaversie zijn nog lang niet van de baan. Nochtans hebben bedrijven een grote nood aan risicokapitaal. Om te investeren, banen te creëren en de economie weer aan te zwengelen. Daarom is het ontzettend belangrijk om mensen weer te verzoenen met de beurs. Maar omdat de risicoaversie nog zo groot is, moet de overheid investeringen in risicokapitaal stimuleren. Hoe? Bijvoorbeeld door een fiscaal voordeel te koppelen aan investeringen in aandelen of beleggingsfondsen. Het idee van de uitbreiding van de fiscale vrijstelling voor het spaarboekje naar andere activa, waaronder aandelen, is een stap in de goede richting. Maar dat gaat nog altijd niet ver genoeg. Want wie geld parkeert op een spaarrekening neemt minder risico s dan wie een aandeel koopt. En wie meer risico s neemt, zou ook een groter fiscaal voordeel moeten krijgen. Natuurlijk moet de overheid daar voorwaarden aan koppelen. Zo bevatte de wet Cooreman-De Clercq uit 1982 een belastingvermindering voor wie aandelen kocht en die aandelen minstens vijf jaar in zijn portefeuille hield. Zulke beperkingen kunnen duurzame aandelenbeleggingen alleen maar ten goede komen. In dat opzicht is het ook heel treurig dat de overheid recentelijk de beurstaks en roerende voorheffing fors heeft opgetrokken. Want zo maak je aandelenbeleggingen niet aantrekkelijker. En uiteindelijk zijn die toch broodnodig. B NK situering Bruno Colmant Partner adviesbedrijf Roland Berger B NK is een crossmediaal contentplatform over maatschappelijk verantwoord en modern bankieren. Door te informeren wil B NK het debat en de dialoog aangaan met opmerkelijke, vernieuwende en concrete verhalen. Deze editie is gepubliceerd op 11 december Financiële opvoeding moet spaarcenten aan het werk zetten 4 Beleggen voor zelfverzekerde mensen 20 Nieuwe regels bieden meer bescherming en inzicht

3 6 Belg hoopt slapend rijk te worden Meer luxe 14 De psyche van de belegger Het is crisis Te weinig intrest 17 Ons feilbare denken 18 De opbrengst van uw spaargeld 28 Beleggen met een persoonlijke toets Colofon Een initiatief van BNP Paribas Fortis in samenwerking met Tijd Connect. Coördinatie: Veronique Soetaert Lay-out: Björn De Greef, Christine Dubois Foto: Frank Toussaint VU: Walter Torfs, Stuiversstraat 2, 0 Brussel Tijd Connect biedt bedrijven, organisaties en overheden toegang tot het netwerk van De Tijd. Om hun visie, ideeën en oplossingen te delen met de De Tijd-community. De betrokken partner is zelf verantwoordelijk voor de inhoud. CONNECT

4 Beleggen voor zelfverzekerde mensen Marc De Ceuster, Universiteit Antwerpen

5 I Sparen en beleggen I Beleggen: een zaak van alleen maar cijfertjes en ratio? Helemaal niet, vindt Marc De Ceuster, hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen en academic director Personal Financial Planning aan de Antwerp Management School. Mensen - en dus ook beleggers - maken nu eenmaal systematisch fouten. En leren daar bijna nooit van. Het Nobelprijscomité erkende het belang van de psychologie door de Nobelprijs Economie in 2002 toe te kennen aan Daniel Kahneman (zie p.17). Ondanks de vurige pleidooien van de huidige Nobelprijswinnaar Eugene Fama om uit te gaan van rationeel denkende mensen, zijn velen ervan overtuigd dat de rol van psychologie maar beter niet onderschat wordt. Mensen zijn nu eenmaal niet altijd even rationeel en ze maken systematisch fouten. De Romeinse filosoof Seneca poneerde al dat vergissen menselijk is ( Errare humanum est ), maar volharden beschouwde hij des duivels. En toch lijkt het erop dat het duiveltje in ons allen zit. Tijdens lezingen herhaal ik vaak het experiment van Ola Svenson (1981). Ik vraag de toehoorders hun kwaliteiten als autobestuurder in te schatten. En dan stel ik keer op keer vast dat veel meer dan een kwart van de mensen vindt dat ze behoren tot de 25 procent beste chauffeurs. Het hoeft niet te verbazen dat slechts een beperkte minderheid zichzelf classificeert bij de 25 procent slechtste bestuurders. Hoe komt het toch dat de meeste mensen zoveel zelfvertrouwen aan de dag leggen? Abnormaal schijnt dit gedrag niet te zijn, want elke groep van toehoorders gedraagt zich net zo. Gewapend met deze kennis, start ik dan een tweede experiment, een miniquiz met tien vragen. Naast weggevers zoals het jaar waarin Leonardo Da Vinci de Mona Lisa schilderde (1513) of de afstand die een vliegtuig aflegt tussen Parijs en Sydney ( km), peil ik ook naar het aantal transistors dat de Pentium III bevatte (9,5 miljoen). Omdat ik niet verwacht dat mijn proefkonijnen zulke antwoorden met de grootste nauwkeurigheid kunnen geven, stel ik voor dat ze een interval geven waarvan zij 90 procent zeker zijn dat het juiste antwoord daarbinnen valt. Met andere woorden: stel het interval zo ruim dat je 9 op de 10 vragen juist beantwoordt. Tot verbazing van velen slagen de meeste mensen er niet in meer dan 4 à 5 vragen correct te beantwoorden. Het wordt duidelijk dat het menselijk is om fouten te maken en dat we blijkbaar bij het beantwoorden van deze vragen niets geleerd hebben uit het eerste experiment. Rendement Wat heeft dit nu met beleggen te maken? Alles! Te veel zelfvertrouwen doet ons te rooskleurig kijken naar het verwachte rendement van beleggingen en het doet ons het risico substantieel onderschatten. Niet overtuigd? Stel dat u uw vermogen belegd had in de Belgische aandelenbeurs over de hele 20ste eeuw. Hoe groot schat u met een zekerheid van 95 procent - het interval in van de geobserveerde jaarlijkse reële rendementen? Kijken we naar de Belgische aandelenmarkt, dan bedroeg over de periode de groeivoet van het aandelenvermogen in reële termen slechts 3 procent, met een volatiliteit van 22 procent. (De inflatie bedroeg over die periode bijna 7 procent.) Voor een betrouwbaarheid van 99 procent impliceren deze cijfers ruwweg een interval tussen -63 procent en +70 procent. De meeste mensen verwachten niet dat de waarde van hun gediversifieerde aandelenportefeuille in één jaar tijd kan halveren. Maar de economische realiteit is anders. Hoewel het vandaag populair is om op de kap van de banken te zitten, helpt juist de bankier ons om kapitaalbescherming te realiseren via zijn productaanbod. VEEL MEER DAN EEN KWART VAN DE MENSEN VINDT DAT ZE BEHOREN TOT DE 25 PROCENT BESTE CHAUFFEURS. Marc De Ceuster - Universiteit Antwerpen I 5 I

6 l Sparen en beleggen l Belg hoopt slapend rijk te worden Samen hebben we zo n 245 miljard euro op onze spaarboekjes staan - een recordbedrag. Vier op de tien Belgen beleggen op lange termijn. Toch vinden we vaak dat we onvoldoende sparen en stellen we belangrijke beslissingen uit voor later, omdat ze te ingewikkeld lijken. Dat blijkt een B NK-enquête rond sparen en beleggen. 95% van de Belgische gezinnen heeft een spaarrekening ,4% Vier op de tien gezinnen hebben drie of meer rekeningen, als buffer voor onvoorziene uitgaven. Drie op de tien gezinnen leggen maandelijks tussen de en 300 euro opzij. Een Belg verwacht gemiddeld een hoog rendement op zijn spaargeld. Maar niet iedereen spaart even stipt. 3 op de 10 Belgen sparen maandelijks niets jarigen, Franstaligen en mensen uit de lagere sociale klasse geven aan minder te sparen. Het is crisis Meer luxe Te weinig intrest 43% van de Belgen doet niet aan pensioensparen. Een minderheid van de Belgen doet niet aan pensioensparen. Waarom niet? Geen geld over 30% Te laag inkomen 29% Nog niet mee bezig 24% Geld nodig 18% Nutteloos 9% 31% van de Belgen volgt zijn spaarportefeuille amper op. 23 procent van de Belgen volgt zijn portefeuille minstens wekelijks op. Wat zijn de populairste bronnen? PC-banking 56% Rekeningafschriften 32% Website van mijn bank 26% Contactpersoon bij de bank 13% Gespecialiseerde websites 7% I 6 I

7 l Sparen en beleggen l Vier op de tien Belgen hebben een belegging, vooral voor doelen op lange termijn. Drie op de tien Belgen hebben een spaarrekening met meer dan zes keer hun maandelijks netto - inkomen. +5,5% Een belegger verwacht een hoger rendement dan bij een spaarboekje door het hogere risico en de instapkosten. Top 5 populairste beleggingsproducten 37% Termijnrekening 35% Aandeel 26% Tak 21-levensverzekering 22% Producten met kapitaalsgarantie 21% Beleggingsfondsen Maar toch blijft de drempel hoog en staren we ons blind op rendement. Te weinig info Geen interesse Ingewikkeld kluwen 4 op de 10 beleggers schatten hun eigen kennis van beleggingen laag in. Eén op de twee wil wel graag meer weten over de financiële markten. 38% van de beleggers vindt het rendement het belangrijkste argument. Slechts 12 procent van de beleggers laat zich leiden door kennis over de belegging. Vooral het verwachte rendement verleidt een belegger bij een aankoopbeslissing. Eerder dan een hoog rendement willen beleggers vooral een zeker rendement. 43% van de beleggers vindt investeren in duur - zame projecten belangrijk. Maar slechts weinigen zijn bereid hiervoor een extra inspanning te leveren. 42% Ik aanvaard hiervoor geen lager rendement 60% Ik aanvaard hiervoor geen hoger risico 53% Ik wil hiervoor geen deel van het rendement afstaan 80% van de beleggers vertrouwt op de rol van de bank. Wie geeft het belangrijkste advies bij de aankoop van een beleggingsproduct? 43% Adviseur bij mijn bank 24% Vrienden, familie, kennissen 8% Financiële vergelijkingssites 8% Adviseurs bij andere banken 6% Gespecialiseerde media Bron: enquête bij Belgische consumenten door Insites Consulting, oktober 2013 I 7 I

8 Financiële opvoeding moet spaarcenten aan het werk zetten Wat mogen spaarders en beleggers verwachten voor de toekomst? En wat is er nodig om de financiële en economische wereld naar rustiger vaarwater te loodsen? Vijf specialisten laten er hun licht over schijnen. I 8 I

9 Vlnr: Philippe Gijsels (BNP Paribas Fortis), Jos Walravens (VFB, Philippe Janssens (Stadim), Koen De Leus (KBC) en Frank De Mol (De Belegger). Er schort iets aan de financiële kennis van veel spaarders en beleggers. Dat begint al op de schoolbanken, waar er amper aandacht is voor de financiële keuzes die we later moeten maken. Het zorgt ervoor dat niet iedereen realistisch is over de rendementen die hij van zijn spaar- en beleggingsproducten mag verwachten. En een gebrek aan inzicht over de risico s verhindert ook dat de immense Belgische spaarberg zijn weg vindt naar de reële economie. Financiële opvoeding én fiscale stimulansen om de investering in risicokapitaal aan te moedigen zijn basisingrediënten voor een economische heropleving. Dat is een van de belangrijkste conclusies nadat vijf doorwinterde experts de koppen bij elkaar gestoken hadden: Koen De Leus (senior econoom KBC), Frank De Mol (adjuncthoofdredacteur van het adviesblad De Belegger), Philippe Gijsels (hoofdstrateeg BNP Paribas Fortis), Philippe Janssens (gedelegeerd bestuurder van vastgoedconsultant Stadim) en Jos Walravens (gedelegeerd bestuurder van de Vlaamse Federatie van Beleggers). Er lijkt maar geen einde te komen aan het klimaat van lage rentes en meer dan ooit gaan spaarders op zoek naar extra rendement. Is dit nog wel een gezonde situatie? De Leus: Door de rente zo laag te houden, probeert de Europese Centrale Bank mensen te stimuleren om te consumeren of om te investeren in meer risicovolle beleggingen. Daarmee probeert de instelling natuurlijk om de economie weer op toerental te krijgen. Beleggers die op zoek zijn naar een hoger rendement hebben daardoor geen andere keuze dan te investeren in meer risicovolle beleggingen, zoals aandelen of hoogrentende obligaties in groeimarkten. Gijsels: Hoewel we voetbalvelden vol geld in het financiële systeem pompen, komt de inflatie maar niet op gang. Dat is momenteel het grootste probleem, want zonder inflatie is het niet mogelijk om spaargeld te activeren en te transfereren naar de reële economie. Logisch ook: door de lage inflatie is er ondanks de lage rente nog altijd sprake van een positief reëel rendement. Daardoor is er wel een opwaartse druk op de prijzen van activaklassen zoals vastgoed en aandelen, maar blijven prijsstijgingen in de reële economie achterwege. En daar ben ik toch wel wat bang voor, want het is nog niet duidelijk of we afstevenen op een inflatoire of een deflatoire wereld. Walravens: Net daarom moeten we ervoor opletten om van het ene uiterste in het andere > I 9 I

10 l Sparen en beleggen l BANKEN MOETEN OOK INFOR- MEREN OVER DE MANIER WAAROP INFLATIE SPAAR - CENTEN KAN OPVRETEN. Philippe Gijsels, BNP Paribas Fortis > terecht te komen door spaargeld in één klap om te zetten in heel risicovolle beleggingen. Het is belangrijk om het spaargeld te activeren, maar we mogen te grote risico s nemen ook niet cultiveren. We mogen niet uit het oog verliezen dat er tussen spaargeld en speculatieve beleggingen nog een tussenweg ligt, gaande van de aankoop van een eigen huis of investeringen in beleggingsfondsen met kapitaalgarantie tot meer risicovollere beleggingsproducten, zoals aandelen. De lage rentes volstaan dus niet om het immense spaarkapitaal aan het werk te zetten in de reële economie. Welke maatregelen zijn er dan nodig om het spaargeld te activeren? De Leus: Met meer fiscale stimulansen voor aandelenkapitaal zou de overheid ondernemingszin stimuleren. Meer ondernemingen impliceert meer concurrentie en vernieuwing, en dus een hogere productiviteit. En dat is cruciaal omdat in de toekomst onze economische groei nog meer dan nu afhankelijk wordt van de productiviteitstoename Want door de vergrijzing is er geen groeiende arbeidsbevolking die de groei zal ondersteunen. Walravens: Ik pleit voor een opgepoetste versie van de wet Cooreman-De Clercq. Die wet uit 1982 stimuleerde de aankoop van Belgische aandelen door er een fiscaal voordeel aan te koppelen. Dat heeft toen gezorgd voor een boom van de economie. Die wet kun je natuurlijk niet op dezelfde manier introduceren als toen, alleen al omdat banken nu gebonden zijn aan de risicoprofielen van hun klanten. Daarom is het verstandig om dat fiscaal voordeel ruimer te bekijken en niet alleen toe te spitsen op aandelen, maar bijvoorbeeld ook op Belgische fondsen en obligaties. Maar je kunt er niet omheen dat een toename van het aandelenkapitaal een goede manier is om de economie weer aan te zwengelen. Zowel onze bedrijven als onze economie hebben zoiets heel hard nodig. En uiteindelijk zal ook de belegger er zijn voordeel mee kunnen doen. Janssens: Je moet het succes van de wet Cooreman-De Clercq natuurlijk wel in de juiste context plaatsen. Op dat moment stond de Brusselse beursindex op een dieptepunt, terwijl de recordrente de jaren erna weer langzaam naar beneden gleed. Zijn de vooruitzichten voor de aandelenmarkten voldoende positief om mensen in die richting te stuwen? Gijsels: De situatie lijkt vandaag toch nogal op die in Het klopt dat de rente nu heel laag staat en toen niet. Maar momenteel zijn aandelen toch wel iets beter gewaardeerd dan op andere bodems. Daardoor ben ik ervan overtuigd dat het nu geen slecht instapmoment is voor aandelen. Zowel de Amerikaanse beursindex S&P als de Duitse DAX-index heeft al een historisch record bereikt. De Brusselse index staat daar nog een heel eind af, maar dat heeft vooral te maken met de samenstelling van de Bel20. Ik heb dus echt het gevoel dat de trein vertrokken is en dat we evolueren naar een periode die structureel beter zal zijn dan de voorbije dertien jaar. De Mol: Daarbij moet je er natuurlijk wel rekening mee houden dat de grootste winsten telkens worden gerealiseerd in de beginfase van een hausse. Er is dus al een groot stuk afgelegd. Dit betekent niet dat we negatief geworden zijn voor aandelen. De kapitaalstromen ten gunste van aandelen zien we immers nog een tijdje aanhouden. Toch staan beleggers nog heel argwanend tegenover aandelen en geven ze nog vaak de voorkeur aan obligaties. Schatten ze de risico s van hun beleggingskeuzes verkeerd in? Walravens: Veel bedrijven zijn momenteel niet alleen schuldenvrij, ze zitten ook vaak op een immense berg cash. Dat is een gigantisch groot verschil met de situatie in de jaren tachtig. De kwaliteit van een aandeel is sindsdien dus substantieel verbeterd. Voor beleggers is dat een belangrijke garantie en dat moeten we hen toch eens duidelijk maken. Nu zie je vaak dat bedrijven hun aandeel van de beurs halen en vervolgens een obligatie uitgeven waarop beleggers massaal intekenen. Maar zeg mij eens wat het verschil is tussen dat aandeel en die obligatie, want het blijft wel dezelfde onderneming. Toch beschouwen beleggers die obligatie I 10 I

11 als een meer veilige belegging. Ondertussen nemen ze in hun zoektocht naar een hoger rendement vaak hun toevlucht tot tweederangsobligaties, waarmee ze grotere risico s nemen dan met aandelen. De Mol: Beleggers vergeten wel eens dat ook de risicoperceptie van activa kan veranderen. Vroeger waren overheidsobligaties zogezegd risicoloos, maar intussen ziet dat beeld er toch ook al heel anders uit. Gijsels: Ik zie het ook te vaak gebeuren dat beleggers hun risicoprofiel aanpassen in functie van de marktomstandigheden. Ze kopen veel aandelen als het goed gaat met de beurs om vervolgens alles weer te verkopen als het een periode wat minder gaat. Net daarom is het een ontzettend belangrijke taak van de bankier om steeds opnieuw te wijzen op het oorspronkelijke risicoprofiel. En het is niet altijd gemakkelijk om die boodschap te verkondigen, want je moet mensen afremmen of net een duwtje in de rug geven op een moment dat ze zelf geneigd zijn het tegenovergestelde te doen. Het is nu eenmaal belangrijk om dat risicoprofiel in het oog te houden. Wie in aandelen investeert, weet dat er ook momenten komen waarop de beurs wat minder presteert. Maar dat is dan een kans om goedkoper aandelen te kopen. Dus eigenlijk zou je risicoprofiel alleen mogen veranderen als je ouder wordt of wanneer je een grote erfenis verwacht. Is er ook voldoende realisme over de rendementen die we mogen verwachten van spaaren beleggingsproducten? Een spaarder verwacht een rendement van 4,4 procent en een belegger stelt een rendement van 5,5 procent voorop, zo blijkt uit onze enquête. De Mol: De vooropgestelde rendementen van spaarders zijn onrealistisch. Voor een deel kun je > Het bankadvies van de toekomst Peter Adams De banksector boezemt bij de consument nog maar weinig vertrouwen in. Banken hebben dus nog een hele weg af te leggen om dat vertrouwen weer te herstellen. Dat zegt Peter Adams, partner van The Boston Consulting Group. Hij volgt de banksector op de voet en adviseert retailbanken bij hun beleidskeuzes. Hij is er van overtuigd dat banken uit een ander vaatje moeten tappen. De meeste mensen verdiepen zich meer in een technisch product zoals hun iphone, dan in een bancair product. Net daarom moeten banken hun aanbod vereenvoudigen. Het huidige aanbod is vaak ongelooflijk uitgebreid en daardoor ook veel te complex. Klanten hebben nu bijvoorbeeld de keuze uit honderden fondsen verspreid over de hele wereld, maar in dat overaanbod vindt bijna niemand nog zijn weg, zegt Adams. Maar niet alleen het aanbod moet eenvoudiger. Hetzelfde geldt voor de producten die banken aanbieden. Het moet perfect duidelijk zijn hoe die functioneren, wat de risico s zijn en hoe het kostenplaatje er uitziet. Op dat vlak is er vaak nog te weinig transparantie. Het is volgens de consultant ook geen toeval dat banken sleutelen aan hun kantorennetwerk. Voor hun verrichtingen worden klanten steeds vaker doorverwezen naar bankautomaten of pc-banking. En dat is volgens Adams geen slechte beslissing. Banken moeten blijven investeren in hun kantorennetwerk, maar dan vooral om de expertise van de kantoormedewerkers te gebruiken om advies op maat te verlenen. De Europese MiFID-regels verplichten banken om beter te begrijpen wat het risicoprofiel is van hun klanten. Op basis daarvan kunnen ze al beter beleggingsadvies geven. Maar dat is slechts een eerste stap. Er moet ook plaats zijn voor onder meer fiscaal advies, om vervolgens de klanten te adviseren over de structuur van hun vermogen en de manier waarop ze dat zo optimaal mogelijk kunnen overdragen naar de volgende generaties. Dat is deel van de totaalaanpak waar banken zich op moeten concentreren, besluit Adams. I 11 I

12 HET IS ONBEGRIJPELIJK DAT NIET MEER MENSEN PENSIOENSPAREN. Jos Walravens, VFB die verwachtingen verklaren door de historische achtergrond, want het zijn rendementen die vroeger wel mogelijk waren. Maar dat is niet meer van deze tijd en spaarders moeten zich aanpassen aan de huidige omstandigheden. En daarbij mogen we toch ook niet vergeten dat de reële rente dus gecorrigeerd voor inflatie wel op het hoogste niveau zit van de voorbije drie jaar. Maar dat zie je natuurlijk niet in de naakte cijfers. Walravens: Het toont ook dat er nood is aan een betere opleiding van spaarders en beleggers, zodat ze beter beseffen wat een realistisch rendement is. Dat kan ook helpen om hen duidelijk te maken dat er een behoorlijk risico is verbonden aan de cash die ze massaal aanhouden. Ik hoop dat we het in ons land nooit zullen meemaken, maar de toestanden in Griekenland en Cyprus hebben dat alvast bewezen. Gijsels: Banken moeten niet alleen informatie geven over producten, maar ook over de manier waarop inflatie spaarcenten kan opvreten. En eigenlijk zou dat al in de middelbare scholen aan bod moeten komen. Dat gebeurt nu amper, terwijl die financiële kennis een basisvak zou moeten zijn. Het zou ook de dialoog tussen de bankier en zijn cliënt veel makkelijker maken, omdat er dan al enige voorkennis aanwezig is waarop een bank kan voortbouwen. Een van de adviezen die in ons land wel van generatie tot generatie wordt meegegeven, is dat vastgoed altijd een goede belegging is. Maar is vastgoed wel de veilige haven die velen er in zien? De Leus: Een eigen woning blijft de beste belegging, maar wie weinig andere activa heeft zou ik niet aanraden om nog extra in vastgoed te investeren. We schatten dat het Belgische vastgoed ongeveer 10 procent overgewaardeerd is. Dat valt natuurlijk nog wel mee, maar in de zoektocht naar een hoger rendement komen steeds meer mensen bij vastgoed terecht. Vroeg of laat zal die lichte overwaardering steeds grotere proporties aannemen en riskeer je uiteindelijk toch een grote correctie. Janssens: Daar ben ik het niet mee eens. Wie in ons land vastgoed koopt, doet dat traditioneel met het oog op de lange termijn. Dat heeft te maken met de hoge registratierechten, waardoor het herverkoopritme lager ligt. Daardoor is het Belgische vastgoed ook fundamenteel van een betere kwaliteit. Voor wie zijn vastgoedportefeuille op een verstandige manier beheert, ligt het rendement toch op ongeveer 4,5 procent op jaarbasis. Voor veel mensen is dat genoeg om aan hun pensioenbehoeften te voldoen, zonder dat ze daarvoor hun kapitaal moeten aantasten. I 12 I

13 l Sparen en beleggen l Mensen hopen wel om na hun pensioen hun inkomen op peil te houden, maar intussen doet 43 procent van de Belgen nog altijd niet aan pensioensparen. Is dat een gemiste kans? De Mol: Veel mensen blijken niet te beseffen hoe aantrekkelijk het rendement is van pensioensparen ondanks de verschillende crisissen van de voorbije jaren. Sinds 1989 spreken we toch over een gemiddeld jaarlijks rendement van ongeveer 7 procent, zonder daarbij zelfs rekening te houden met het fiscale voordeel. Bovendien is het een regelmatige investering, gespreid over zowel aandelen als obligaties. Je koopt dus activa ongeacht het sentiment op de financiële markten. Daarin schuilt het echte voordeel van pensioensparen. Walravens: Het is echt onbegrijpelijk dat niet meer mensen pensioensparen. Ook dat heeft ongetwijfeld te maken met een gebrek aan financiële opvoeding. Het zou me niet verbazen als mensen met minder financiële draagkracht voor wie pensioensparen in eerste instantie toch is bedoeld er ook de minste aandacht voor hebben. Als bankier moet je die mensen kunnen overtuigen van het belang van pensioensparen, maar dat is niet gemakkelijk omdat veel mensen nog hoogstens één keer per jaar bij hun bankier over de vloer komen. Betekent dat niet dat er ook iets moet veranderen aan de manier waarop banken beleggingsadvies geven? De Leus: Er heerst nog altijd een grote risicoaversie. De crisis die nog vers in het geheugen ligt, speelt daarbij ongetwijfeld een grote rol. Daarom moeten banken nog meer dan nu een proactief beleid voeren. Mensen verwachten niet alleen dat ze regelmatig een beleggingsvoorstel krijgen, ze zijn ook op zoek naar informatie om zelf goed onderbouwde beslissingen te nemen. En banken moeten niet alleen meer advies geven, we moeten ook heel transparant communiceren over de risico s van een belegging. Hier is al een hele weg afgelegd, maar er is altijd ruimte voor verbetering. Walravens: Het klopt dat banken proactiever moeten worden. Maar het bankcliënteel neemt ook een heel afwachtende houding aan tegenover de bankiers. De crisis is nog niet helemaal verteerd en mensen hebben nog niet de openheid om het totaalplaatje van hun vermogen open en bloot op tafel te leggen. Daardoor krijgen ze vaak een advies dat niet strookt met de samenstelling van hun portefeuille. En dat kun je de banken ook niet kwalijk nemen, want ze kunnen zich alleen baseren op gedeeltelijke informatie. Banken moeten dus vooral heel veel tijd investeren in het herstel van die vertrouwensband. Estate planning, meer dan een fiscaal luik Het uitgangspunt van estate planning? Uw vermogen zo constructief mogelijk structureren en controleren. En de fiscale en juridische regels toepassen met het oog op een gunstige belastingregeling. Over estate planning bestaan enkele vooroordelen. Mensen denken dat estate planning alleen maar voor rijkelui is, zegt Luc Jonckheere, gedelegeerd bestuurder JGA Consult. Maar estate planning is voor iedere burger nuttig, of zijn vermogen nu groot of bescheiden is. De zorg voor het vermogen van welstellende mensen is wel ingewikkelder. En ook duurder, omdat je een beroep moet doen op specialisten en experts. Het is ook meer dan successieplanning, wat maar een onderdeel is van estate planning. Estate planning houdt het beheer van het vermogen in, schenkingen aan de volgende generatie. De bedoeling? Je vermogen zo structureren dat het kan blijven bestaan. Controle is ook een belangrijk onderdeel, zeker in een ouder-kindrelatie. Dit betekent niet alleen controle over de opbrengsten, maar ook zorgen dat je inspraak behoudt. Ten slotte is estate planning ook een manier om op een zo economisch mogelijke manier aan successie te doen. Estate planning is dus voor iedereen nuttig, maar soms staren mensen zich blind op het fiscale luik. Ze vergeten dat het belangrijk is om zekerheden te hebben. Daarom geef ik altijd het advies om een financieel plaatje te maken voor jezelf. Wat kan ik, wat heb ik en wat zal ik de komende jaren nodig hebben om dezelfde levensstandaard te behouden? Mensen maken wel berekeningen voor hun successie, maar staan er niet bij stil dat ze zelf behoorlijk oud kunnen worden en dat hun kosten voor verzorging zullen toenemen. Daarover moet je nadenken. Wat heb ik zelf nodig, vooraleer ik het een en het ander financieel structureer, met het oog op de overdracht naar de volgende generatie. Daarbij komt dat estate planning ook een ingewikkelde structuur heeft, met een kostenplaatje. Het leidt een eigen leven, waardoor je je op tijd moet afvragen of het geld zal blijven kosten. Ik krijg ook vaak de vraag of de estate planning omkeerbaar is. Hou daar rekening mee, besluit Luc Jonckheere. CONTROLE IS EEN BELANGRIJK ONDERDEEL, ZEKER IN EEN OUDER-KINDRELATIE. Luc Jonckheere, JGA Consult I 13 I

14 De psyche van de belegger De roekeloosheid van enkele jaren geleden is omgeslagen in overdreven voorzichtigheid. Spaarders en beleggers nemen niet altijd rationele beslissingen. We blijken al te vaak kuddebeesten die zich laten misleiden door massahysterie en onze eigen psychologie. Werner De Bondt: Het gokinstinct is enorm sterk en de verleiding van snelle I winsten 14 I oefent een ontzettend grote aantrekkingskracht uit. Thierry du Bois

15 l Sparen en beleggen l verliezen vaak de diversificatie van hun beleggingen uit het oog, omdat ze de winnaars van gisteren najagen. Meestal is hun beleggingsportefeuille slechts een opeenstapeling van toe- Beleggers valligheden uit het verleden, waardoor van een systematische financiële planning zelden sprake is. Dat zegt Werner De Bondt, sinds 2002 professor aan de DePaul University in Chicago. De Vlaming die al ruim dertig jaar in de Verenigde Staten woont, geldt samen met Richard Thaler als een van de grondleggers van de behavioral finance. De gedragseconomie is een stroming in de economie die zich toelegt op de manier waarop financiële beslissingen tot stand komen. Want hoewel de traditionele economie ervan uit gaat dat we met z n allen rationele beslissingen nemen, blijken we in de praktijk vooral wezens met psychologische drijfveren die niet altijd tot de beste financiële beslissingen leiden. Onze financiële intuïtie is heel fragiel en kan soms breken. De behavioral science bestudeert wanneer onze eigen psychologie ons zal verleiden, legt De Bondt uit. Hoe ziet de huidige financieel-economische crisis er uit door de bril van een gedragseconoom? Werner De Bondt: Voor de crisis zag je bij veel mensen een grote roekeloosheid en was er een grote bereidheid om risico s te nemen. Dat was overal merkbaar: in de vastgoedsector, in het verpakken en verhandelen van hypotheken of in de manier waarop banken zich met veel te weinig kapitaal financierden. In Europa heerste dezelfde sfeer, kijk maar naar het minieme renteverschil voor de crisis tussen Duitse en Griekse overheidsobligaties. Vandaag daarentegen kunnen mensen geen hypotheek meer krijgen, moeten banken aan kapitaaleisen voldoen die amper haalbaar zijn en loopt het verschil tussen de Duitse en Griekse rente ontzettend hoog op. Mensen overreageren, waardoor de roekeloosheid van enkele jaren geleden is omgeslagen in overdreven voorzichtigheid. Kunnen de inzichten van de behavioral science vermijden dat dergelijke crisissen ons nog overdonderen? De Bondt: Ik word daarover steeds pessimistischer, omdat ik in mijn 30 loopbaanjaren al zoveel zeepbellen heb zien ontstaan en uit elkaar spatten. De crisis in Latijns-Amerika, de Aziatische bubbel, de internetzeepbel, de vastgoedhausse: ze lijken alleen maar te illustreren hoe de wereld werkt. De gedragseconomie kan wel nuttig zijn om te begrijpen wat er aan de hand is, maar we moeten daarin ook realistisch zijn. Slechts een beperkt aantal mensen is vertrouwd met die inzichten, maar tegelijkertijd worden de financiële markten gedreven door het gedrag van honderden miljoenen mensen die geen econoom zijn. Uiteindelijk leidt daardoor de ene zeepbel tot de andere. Als een zeepbel uiteen spat, vragen mensen zich af waar ze vervolgens met hun geld naartoe moeten. Mensen zijn nu eenmaal gericht op de korte termijn, zelfs als ze een investeringsbeslissing nemen voor de lange termijn. Het gokinstinct is enorm sterk en de verleiding van snelle winsten oefent een ontzettend grote aantrekkingskracht uit. Hoe komt het toch dat we altijd opnieuw in dezelfde valkuil trappen? De Bondt: We trekken geen lessen uit het verleden, omdat we onszelf wijsmaken dat we het verleden goed begrijpen. Achteraf lijkt alles heel logisch, maar die logica is er niet op het moment dat een gebeurtenis zich voordoet. Zo was het in 1915 of 1916 lang nog niet duidelijk of Duitsland de oorlog zou winnen of verliezen. Nu weten we natuurlijk wel hoe dat is geëindigd, waardoor we alleen de feiten selecteren die passen in het eindresultaat en we de gebeurtenissen pas achteraf in een logisch geheel gieten. Maar uiteindelijk heeft toen van alle mogelijke scenario s er slechts één zich gerealiseerd en niemand heeft oog voor de realistische scenario s die net niet hebben plaatsgevonden. Maar wat drijft spaarders en beleggers dan om altijd dezelfde verkeerde keuzes te maken? De Bondt: We denken vooral in stereotypen en we proberen alles wat ons overkomt in hetzelfde mentale frame te plaatsen. Als er aan de oppervlakte raakpunten zijn, vergroten we die uit, waardoor we de ene gebeurtenis al heel snel op gelijke voet zetten met een andere. Dat zie je ook bij beleggers. Ze kunnen een bedrijf waarvan ze nog nooit hebben gehoord omdopen tot het nieuwe Apple, zolang ze er maar enkele oppervlakkige overeenkomsten in zien. Daarnaast mag je ook het menselijke kuddegedrag niet onderschatten. Want naarmate meer mensen veel geld verdienen met dezelfde activa, willen mensen daar deel van gaan uitmaken. Je ziet dat nu ook. Veel mensen zijn nog altijd bang van de aandelenmarkt, maar ze voelen wel de druk om terug te keren omdat de aandelenkoersen de voorbije twee jaar fors zijn gestegen. Die beleggers vrezen vooral dat ze iets zullen missen. Op basis van de recente goede prestaties veronderstellen ze dan maar dat de aandelenmarkt ook in de toekomst nog fors zal stijgen. > I 15 I

16 Werner De Bondt Thierry du Bois > Kan een belegger zijn eigen psychologie omzeilen? De Bondt: Het is heel moeilijk, maar je kunt de psychologische valkuilen wel vermijden met een systematische investeringsstrategie die je bijna mechanisch toepast. Je systeem moet niet perfect zijn, maar je moet het op de lange termijn wel consequent toepassen. Hoe kan zo n strategie er uitzien? De Bondt: Om te beginnen kun je het beleggingsuniversum beperken tot de hele grote bedrijven, om dan meer gewicht toe te kennen aan bedrijven die de voorbije 3 à 5 jaar slecht presteerden. We hebben het dan over bedrijven die zo groot zijn dat het onwaarschijnlijk is dat ze failliet gaan, maar waarvan het slechte nieuws de voorbije jaren de koersen fors heeft gedrukt. En er zullen zich altijd wel rampen voordoen als je grote verliezers koopt. Maar de bedrijven die overleven, stuiteren weer fors hoger en kunnen binnen een ruime beleggingsportefeuille veel geld opbrengen. Maar dat is geen gemakkelijke strategie: je moet opboksen tegen het slechte nieuws terwijl vrienden pochen met hun zogenaamde succesaandelen. Het is goed voor het rendement, maar niet voor je nachtrust. GOED VOOR HET RENDEMENT, NIET VOOR JE NACHTRUST. Werner De Bondt, DePaul University Chicago DE MUST READS OVER BEHAVIORAL FINANCE VOLGENS WERNER DE BONDT Hersh Shefrin, Beyond Greed and Fear. Understanding Behavioral. Finance and the Psychology of Investing. (Oxford University Press) Robert Shiller, Irrational Exuberance. (Princeton University Press) Adam Szyszka, Behavioral Finance and Capital Markets. How Psychology Influences Investors and Corporations. (Palgrave Macmillan) Urs Staeheli, Spectacular Speculation. Thrills, The Economy, and Popular Discourse. (Stanford University Press) William Forbes, Behavioural Finance. (Wiley) I 16 I

17 l Sparen en beleggen l DE EUFORIE NA EEN WINST VAN EURO IS KLEINER DAN DE STRESS NA EURO VERLIES. verlies en tijdshorizon tegen elkaar af te wegen. In werkelijkheid blijkt dat absoluut niet het geval te zijn. Neem nu de loss aversion -strategie of de verliesaversie. Biologisch en psychologisch is de mens door de eeuwen heen geconditioneerd om slechte ervaringen zoveel mogelijk te vermijden. En zelfs meer dan om goede ervaringen zoveel mogelijk op te zoeken. Daniel Kahneman Ons feilbare denken Nobelprijswinnaars zijn meestal bijzonder zeker van hun stuk. Of het nu gaat over geneeskunde, natuurkunde of scheikunde - winnaars worden gekenmerkt door zekerheid: over de resultaten, over de beschreven processen, over de effecten van hun onderzoek op mens en natuur. Niet zo voor Daniel Kahneman en Amos Tversky, winnaars van de Nobelprijs Economie in Zij hebben zowat hun hele academische carrière besteed aan de studie van de feilbare mens. De mens die denkt bijzonder rationeel te zijn, maar die vaak op het verkeerde been gezet wordt door zijn instinctieve brein... Daniel Kahneman bracht drie decennia van dat onderzoek samen in een magistraal - en bijzonder leesbaar - boek: Thinking, Fast and Slow. De Nederlandse titel Ons feilbare denken sluit nog veel nauwer aan bij de thematiek van het boek: de mens die ten onrechte denkt in staat te zijn om op elk moment rationele en weloverwogen keuzes te maken. In werkelijkheid brengt zijn feilbare denken hem voortdurend van de wijs. Die conclusie is niet zonder gevolgen. De meeste politici, consumenten, beleggers of investeerders - en de economische modellen die hun gedrag beschrijven - gaan er vanuit dat de mens rationeel handelt. Dat hij perfect in staat is om kosten, opbrengsten, kans op winst of IMAGEGLOBE Verlies minimaliseren In een beleggingsportefeuille zullen een winst van euro en een verlies van euro elkaar perfect compenseren - althans mathematisch. Maar dat is niet het geval voor de menselijke gevoelens die hiermee gepaard gaan. De euforie die volgt op de winst van euro is kleiner dan de stress als gevolg van het verlies van euro. Wat betekent dat in de praktijk? Dat het gedrag van mensen vaak wordt gedreven door de ambitie om verlies te minimaliseren in plaats van winst te maximaliseren. Als markante illustratie van deze theorie beschrijft Kahneman een onderzoek van de golfsport. Wanneer een golfer zijn bal kan putten binnen het voorziene aantal slagen, spreken we van een par. Wie meer slagen nodig heeft, zit boven par en lijdt verlies - wie minder slagen nodig heeft zit onder par en boekt winst. Volgens de theorie van de verliesaversie, zouden golfers dus meer hun best doen om een boven par te vermijden dan om een par te halen. Alleen maar omdat verlies vermijden meer voldoening oplevert dan winst behalen. Uit de wetenschappelijke analyse van 2,5 miljoen (!) speelfases bleek die veronderstelling correct te zijn. De slaagkans van een gemiddelde golfer om zijn bal te putten bleek groter te zijn wanneer hij speelde om een boven par te vermijden dan om een onder par of een par te behalen. Intuïtief zou je denken dat alleen de speelkwaliteiten van een golfer zijn precisie en zijn winstkans bepalen. Maar dat is gerekend buiten het feilbare denken. Kahnemans boek is een aaneenschakeling van fascinerende voorbeelden over hoe de mens beslissingen neemt. Over hoe de intuïtie van een brandweerman hem vertelt wanneer hij een brandend huis moet verlaten tot de manier waarop mensen identieke risico s van een operatie toch fundamenteel anders inschatten. Al die boeiende voorbeelden maken dit werk niet alleen heel leesbaar, maar ook bijzonder toepasbaar. Ons feilbare denken is een onmisbaar naslagwerk voor iedereen die wil weten wat de drijfveren zijn van de mens. Als beslissingsnemer of als politicus, als consument of als belegger. I 17 I

18 l Sparen en beleggen l De opbrengst van Belgische spaarboekjes brachten nog nooit zo weinig op. Tegelijkertijd staat er een recordbedrag op die spaarboekjes, zowat 250 miljard euro. En de rentevergoeding? Die was nog nooit zo laag. Hoe lager de rente zakt, hoe meer de Belg spaart. En ondertussen blijven consumptie en investeringen bijzonder pover en draait de economische motor stationair. Om die motor zuurstof te bieden, handhaaft de centrale bank de beleidsrente op recorddieptes, waardoor ook de spaarrente laag blijft... Hoe doorbreken we die vicieuze cirkel? Door minder te sparen en meer risico s te nemen. Hoe lager de rente daalt, hoe meer geld de angstige Belg bijstort. De media schotelen ons dagelijks risico s voor: onbespoten groenten eten, in de zon wandelen, ademen in de buurt van autosnelwegen, te veel werken, te weinig werken, Als een konijn voor een lichtbak zien we vandaag in België, Europa en het Westen alleen risico s: van global warming tot wereldwijd terrorisme, van Japans scenario voor Europa tot Grieks scenario voor België, van plofkip tot ontploffende kerncentrales. Maar een risicoloze wereld is een illusie. Het is zelfs een ronduit gevaarlijk idee. Risico is een deel van ons maatschappelijk en menselijk DNA. Politieke revoluties, medische doorbraken, atletische prestaties of zakelijke successen? Onmogelijk zonder risico s. De Verenigde Staten? Die kennen we dankzij de risicovolle beslissing van Columbus om een westelijke doorvaart naar India te zoeken. En Henry Ford had al vijf faillissementen achter de kiezen toen hij doorbrak met de massaproductie van personenwagens. Ondernemers en bedrijven creëren elke dag welvaart - door risico s te nemen: een klant betalingsuitstel verlenen, een product ontwikkelen, een werknemer aanwerven, nieuwe afzetmarkten zoeken, een bedrijf overnemen. Allemaal risico s die voor welvaart kunnen zorgen. Onze maatschappij is het misschien verleerd om risico te nemen, we rekenen wel expliciet op zelfstandigen, ondernemers, bedrijfsleiders, jonge starters of onderzoekers om dat wél te doen. Ons wegennet en onderwijs, onze sociale zekerheid, politiediensten, gezondheidszorg en cultuur: allemaal betaald door mensen die van risico s hun vak hebben gemaakt. Een hogere rente op spaargeld komt er niet als een deus ex machina. Ze zal het gevolg zijn van meer economische groei en een grotere bereidheid om risico s te nemen. Zowel bij burgers als bedrijven - door meer consumptie en meer investeringen. Wie meer wil verdienen op zijn spaargeld, kan zijn spaargeld maar beter uitgeven. Peter De Keyzer Chief Economist - BNP Paribas Fortis De financiële theorie ontstaat In 1202 schreef de Italiaan Leonardo Fibonacci Liber Abaci, of Het Boek van de Rekenkunde. Dat introduceerde niet alleen de cijfers van 0 tot 9 in Europa, het legde ook uit wat winstmarges zijn, wat de huidige waarde van toekomstige geldstromen is en hoe je renteaflossingen kunt berekenen. Het onbetwiste oerwerk voor de beursadepten. De beurs, een Belgische primeur Het Brugse beursplein, naar de herbergiersfamilie Van der Buerse, was de eerste plaats waar wisselkoersen uit alle belangrijke handelscentra werden genoteerd, op basis waarvan werd gehandeld. Het werd tegen 1400 een trekpleister voor al wie wilde handelen. De term Ter Buerze gaan werd synoniem voor financiële zaken doen. Het eerste grote beursschandaal Zo n 300 jaar geleden was de South Sea Company het populairste beursgenoteerde bedrijf ter wereld. Zijn hoofdactiviteit? De financiering van het transport van Afrikaanse slaven. SSC was een zuiver piramidebedrijf. Toen het schandaal in 1720 aan het licht kwam, verloren zelfs de knapste bollen, zoals Isaac Newton, heel wat geld. De fundamenten van de beleggingstheorie De Fransman Louis Bachelier schreef in 1900 Théorie de la Spéculation, de basis voor zowat alle onderdelen van de financiële wetenschap. Zelfs de bewegingsleer van Einstein stond er al in. Helaas focuste Bachelier op de beweging van beurskoersen in plaats van chemische deeltjes, en raakte hij in de vergetelheid I 18 I

19 l Sparen en beleggen l uw spaargeld 2013 Nobelprijs voor Fama en Shiller Het Nobelprijscomité bracht een eresaluut aan de beurs, door twee trendspotters van beurskoersen te onderscheiden. Twee antipoden bovendien. Eugene Fama poneert dat de beurs efficiënt werkt en dus niet te kloppen of te voorspellen valt. Robert Shiller benadrukt dat de beurs een speelbal is van irrationele dierlijke instincten. Wie heeft gelijk? Allebei.Niemand weet waar de beurs heen koerst (Fama), maar al te vaak wijkt de beurswaarde ver af van de intrinsieke billijke waarde van aandelen, waarop een correctie volgt (Shiller) Buffett koopt Berkshire Hathaway Geld creëert geld. En het geld dat geld creëert, creëert meer geld. Nog een quote van Benjamin Franklin. Niemand bracht die wijsheid beter in praktijk dan Warren Buffett, de grootste menselijke geldmachine uit de recente geschiedenis. In 1965 kocht hij de zwalpende textielonderneming Berkshire Hathaway en maakte er zijn beleggingsvehikel van met een startwaarde van dollar. Dat is inmiddels zo n 285 miljard dollar geworden. Berkshire is vandaag ongeveer evenveel waard als Microsoft en Google en behoort tot de vijf meest waardevolle bedrijven ter wereld. De kracht van het herbeleggen Samengestelde intrest is de grootste kracht van het universum, zei Albert Einstein. Hoe langer kapitaal kan profiteren van de rente op de rente op de rente, hoe groter die kracht wordt. Een twintigjarige die euro belegt tegen een rente van 8 procent per jaar, heeft op zijn 65ste euro. Wie op zijn 39ste dat bedrag tegen dezelfde rente vastzet, heeft op zijn 65ste euro. Die deugdzaamheid van het consequent herbeleggen werd in 1938 door John Burr Williams in theorieën en formules gegoten. Time is Money Tijd is geld was het motto van de 18de-eeuwse politicus Benjamin Franklin, eerste uitgever van een soort beleggingsblad. Pas in 1930 volgde de uitleg. De econoom Irving Fisher verklaarde waarom de waarde van geld afhankelijk is van tijd. Hij definieerde het begrip rente als tegelijk de uitdrukking van het ongeduld om meteen te consumeren en van de opportuniteit de opbrengst te vermeerderen via uitstel van consumptie. Wist u dat het principe van de dubbele boekhouding, de hoeksteen voor beurs en beleggen, al in 1494 door ene Luca Pacioli werd bedacht? aandelen, na gedurende honderd jaar de jaaropbrengsten steeds te herbeleggen, honderd keer beter presteren dan obligaties? Zuid-Afrikaanse aandelen sinds begin deze eeuw het meest opbrachten en Italiaanse aandelen het minst? David Tepper, een hefboomfondsbeheerder, vorig jaar circa 1,7 miljard dollar verdiende op de beurs? de rente op een kasbon met een looptijd van 5 jaar, nu minder dan 2 procent opbrengt en dertig jaar geleden 14 procent kon bedragen? al het goud ter wereld in een kubus met zijdes van amper 21 meter past? En dat die kubus, veel kleiner dan een gezinswoning, vandaag ruim miljard euro waard is? (bron: GFMS Thomson Reuters & BBC) I 19 I

20 BELEG ELKE MAAND 200 EURO IN EEN FONDS, OOK ALS DE WERELD IN BRAND STAAT. ZO SCHAKEL JE EMOTIE UIT. Professor Pascal Paepen, Thomas More Hogeschool en VRT MIFID ZORGT ERVOOR DAT DE CLIËNT MEER BELEGT IN WAT BIJ ZIJN WENSEN AANSLUIT. Professor Veerle Colaert, KU Leuven NIETS IS PROCENT VEILIG. OOK EEN LAND KAN FAILLIET GAAN. André-Pierre André-Dumont, advocaat Buyle Legal