John Bowlby s ontmoeting met de Nederlandse kinder- en jeugdpsychiatrie: verslag van een werkbezoek in 1950

Transcriptie

1 Artikelen John Bowlby s ontmoeting met de Nederlandse kinder- en jeugdpsychiatrie: verslag van een werkbezoek in 1950 Frank C.P. van der Horst Samenvatting In 1950 bracht de beroemde Engelse kinderpsychiater en psychoanalyticus John Bowlby een bezoek aan Nederland voor zijn onderzoek naar de gevolgen van scheiding en deprivatie voor de ontwikkeling van kinderen, uitgevoerd in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie. Bowlby ontmoette hier te lande vooraanstaande vakgenoten uit de zich snel ontwikkelende kinderpsychiatrie. In deze bijdrage beschrijft de auteur het bezoek van Bowlby aan Nederland en plaatst dit bezoek in het licht van nationale en internationale ontwikkelingen in de pedagogiek en kinder- en jeugdpsychiatrie in de eerste helft van de vorige eeuw. Summary In 1950, renowned British child psychiatrist and psychoanalyst John Bowlby visited the Netherlands as part of an investigation into the consequences of maternal separation and deprivation, a study commissioned by the World Health Organisation. Bowlby met with several leading figures in Dutch child psychiatry, a then rapidly growing and developing discipline. In this contribution, the author relates Bowlby s trip to the Netherlands and explains its relevance in light of national and international developments in psychology and child psychiatry in the first half of the last century. Keywords Bowlby Mental Hygiene Movement Child Guidance Clinic F.C.P. van der Horst ( ) Afdeling Algemene en Gezinspedagogiek, Universiteit Leiden, Postbus 9555, 2300 RB Leiden, Nederland fhorst@fsw.leidenuniv.nl Kind Adolesc (2014) 35: , DOI: /s z Bohn, Stafleu van Loghum 2014 Published online: 21 November

2 256 Kind Adolesc (2014) Inleiding Op dit moment zit ik in juffrouw Lekkerkerkers kantoor aan de Prinsengracht 1 met een prachtig uitzicht op de gracht, die grotendeels is dichtgevroren. Op de kleine slootjes in het park wordt volop geschaatst. 2 Dit is de eerste regel van een brief die de Britse kinderpsychiater en psychoanalyticus John Bowlby ( ) begin 1950 vanuit Amsterdam schreef aan een collega van de Londense Tavistock Clinic. Bowlby was juist begonnen aan een rondreis door Europa en de Verenigde Staten in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO. Hij had een opdracht aanvaard die de gevolgen van scheiding van de moeder voor jonge kinderen in kaart moest brengen en hij consulteerde om die reden verschillende experts in het buitenland. Tussen 22 en 30 januari 1950 ontmoette Bowlby diverse vooraanstaande vakgenoten uit de Nederlandse kinderpsychiatrie om met hen over deze kwestie van gedachten te wisselen. Gedurende zijn bezoek aan Nederland sprak Bowlby onder meer met juriste en psychiatrisch sociaal werkster Eus Lekkerkerker ( ), pedagoog Daan Mulock Houwer ( ), psycholoog Jaap Koekebakker ( ) en de psychiaters-psychoanalytici Theo Hart de Ruyter ( ), Nel Tibout ( ) en Dientje de Leeuw-Aalbers ( ) (Bolt & De Goei, 2008; Van Dijken, 1998). Bowlby s onderzoek zou uiteindelijk resulteren in het zogenaamde WHO-rapport, getiteld Maternal care and mental health, waarin hij de laatste stand van zaken op het gebied van de gevolgen van deprivatie beschreef. Bowlby (1952) concludeerde daarin dat langdurige deprivatie van moederzorg voor het jonge kind zware en verstrekkende gevolgen kan hebben voor zijn karaktervorming en daarmee voor zijn toekomstig leven (p. 46). Het rapport werd in medische kringen direct zeer goed ontvangen (Editorial, 1951a, b), maar belangrijker misschien was dat de indrukken die Bowlby in Frankrijk, Nederland, Zweden en de Verenigde Staten opdeed, hebben bijgedragen aan de vorming van zijn latere ideeën over de band tussen moeder en kind, ideeën die Bowlby zou uitwerken in de gehechtheidstheorie (Holmes, 1993; Van der Horst, 2011). De gehechtheidstheorie kan worden beschouwd als een van de meest invloedrijke op het gebied van de ontwikkelingspsychologie. Daarnaast zorgden Bowlby s ideeën mede voor een drastische wijziging van de mogelijkheden voor ouders om hun in het ziekenhuis opgenomen kind te bezoeken (Van der Horst & Van der Veer, 2008). Algemeen wordt aangenomen dat Bowlby s hechtingstheorie [in Nederland] pas na 1950 bekendheid [zou] krijgen (Bakker, Noordman, & Rietveld-van Wingerden, 2006, p. 278). In deze bijdrage wordt voor het eerst betoogd dat Bowlby s ideeën al ruim voor die tijd ingang vonden in de Nederlandse kinderpsychiatrie. Hiertoe wordt het bezoek dat Bowlby in januari 1950 aan Nederland bracht in een breder verband 1 Prinsengracht 717 in Amsterdam, waar het eerste Medisch Opvoedkundig Bureau sinds de oprichting op 26 november 1928 gevestigd was. 2 Archives and Manuscripts, Wellcome Library for the History and Understanding of Medicine, London, Personal Papers Bowlby B.1/11, brief van John Bowlby aan Noel Hunnybun, 26 januari 1950.

3 Kind Adolesc (2014) 257 beschouwd. Eerst zal een beschrijving worden gegeven van de zogenaamde Mental Hygiene Movement, om de ontwikkelingen in de Nederlandse kinderpsychiatrie in de eerste helft van de twintigste eeuw in het perspectief van internationale ontwikkelingen te kunnen zien. Vervolgens zal worden bekeken in hoeverre de denkbeelden van Bowlby aansloten bij de hier gangbare ideeën in de kinderpsychiatrie. Daarna volgt een gedetailleerd verslag van het bezoek van Bowlby aan Nederland. Tot slot wordt aandacht besteed aan de weerslag die het bezoek kreeg in het invloedrijke en belangwekkende rapport voor de Wereldgezondheidsorganisatie. De Mental Hygiene Movement en de Child Guidance Clinics Aan het begin van de twintigste eeuw vond er internationaal een omslag plaats in het denken over de oorsprong en ontwikkeling van probleemgedrag van jeugdigen. Men was niet langer van mening dat probleemgedrag in aanleg aanwezig was, maar men ging uit van de invloed van een ongunstig leefmilieu (bijvoorbeeld armoede of werkloosheid van de ouders of slechte woonomstandigheden) op de ontwikkeling van geestesziekten. Mishandeling en verwaarlozing van kinderen door hun ouders (als gevolg van genoemde ongunstige omstandigheden) achtte men de grootste oorzaken van probleemgedrag van kinderen en jongeren. In de Verenigde Staten werd in 1909 de Mental Hygiene Movement gevormd, een sociale beweging die verbetering van de zorg voor krankzinnigen en de preventie van geestesziekten ten doel had (Bolt & De Goei, 2008). Juist omdat de omgeving van groot belang was voor een gezonde ontwikkeling, werd preventie het parool van deze zogenaamde psychohygiënisten (De Goei, 2001). Omwille van de preventie van psychische stoornissen werd in 1921 in de Verenigde Staten de eerste Child Guidance Clinic opgericht. In deze kliniek werden moeilijke kinderen behandeld in een multidisciplinair team bestaande uit een psychiater, een psycholoog en een psychiatrisch sociaal werker. 3 Het multidisciplinaire team stelde gezamenlijk diagnoses en behandelingsplannen op. Geïnspireerd door de psychoanalyse was de algemene overtuiging in deze klinieken dat de problemen van de kinderen een oorsprong zouden hebben in de (inadequate) relatie met de ouders. In eerste instantie richtte men zich op het verminderen van recidivisme onder jeugdige delinquenten, maar al snel werd ook ander probleemgedrag of neurotisch gedrag behandeld (Bakker e.a., 2006). Ook in Engeland kreeg de Mental Hygiene Movement voet aan de grond. Vanaf 1925 benadrukte Cyril Burt ( ) daar de waarde van psychologische behandeling voor moeilijke kinderen. Burt onderzocht de psychologische oorzaken van delinquentie en was van mening dat elke misdaad een tragedie is die zijn oorsprong heeft in een drama in de thuissituatie (geciteerd in Wooldridge, 1994, p. 99). Hij betoogde dat het vaak de ouders waren die behandeling nodig hadden en niet de kinderen zelf. Ook was hij overtuigd van het feit dat uithuisplaatsingen het laatste redmiddel zouden moeten zijn. Burt introduceerde de Child Guidance Clinics in 3 In Nederland was het door de invloed van Tibout gebruikelijk ook een kinderarts in het multidisciplinaire team op te nemen (Van den Blink-Rolder, 1968).

4 258 Kind Adolesc (2014) Engeland, waarvan de eerste in 1929 in Londen werd opgericht. 4 In 1936 werd er bij deze Londense kliniek een zekere John Bowlby als psychiater aangesteld. Voor we ons verder verdiepen in de Nederlandse situatie, is het goed te constateren dat de Mental Hygiene Movement internationaal een belangrijke invloed heeft gehad op het denken over de ontwikkeling van kinderen. Feitelijk vatten er in deze periode twee belangrijke ideeën post. Ten eerste raakte men overtuigd van het feit dat psychopathologie van kinderen voortkomt uit de wisselwerking tussen ouders en kinderen en dat sociale omstandigheden grote invloed hebben op het ontstaan van geestesziekte en crimineel gedrag. Ten tweede kwam ook de opvatting in zwang dat ondanks het feit dat er zich in gezinnen problemen kunnen voordoen, kinderen vaak beter af zijn in hun eigen gezin dan elders en dat uithuisplaatsing in de meeste gevallen moet worden voorkomen (Bolt & De Goei, 2008). Dit laatste inzicht zou later door Bowlby (1952) ook worden genoemd in zijn WHO-rapport: Kinderen ontwikkelen zich beter in een slechte thuisomgeving dan in goede internaten (p. 68). We zullen ons nu verder oriënteren op de situatie in Nederland, met name op de ontwikkeling van het nieuwe vakgebied van de kinderpsychiatrie. De opkomst van de kinderpsychiatrie in Nederland Het ontstaan van de kinderpsychiatrie in Nederland is niet eenvoudig te duiden (Bolt & De Goei, 2008; De Goei, 1992). Rond 1920 is echter wel een omslag in het denken over kinderen en opvoeden zichtbaar: niet langer werden gedragsproblemen gezien als een gevolg van een gebrek aan morele opvoeding, maar had men oog voor karaktervorming als gevolg van een individuele levensgeschiedenis. Het bekend worden van de dynamische psychologie, met name de opkomst van Freuds psychoanalyse en Adlers Individualpsychologie, heeft hier in hoge mate aan bijgedragen (Bakker, 2006). Er wordt in dit verband vaak gesproken over de medicalisering van de opvoeding, die ervoor zorgde dat de invloed van moralisten als schoolleraren en dominees, die van oudsher het domein van de opvoeding in Nederland hadden beheerst, afnam ten gunste van psychiaters en psychologen. Een ander gevolg van de invloed van de dynamische psychologie was een neurotisering van de opvoeding: de oorsprong van gedragsproblemen lag nu vooral in de relatie tussen ouder en kind (Bakker, 2006; Bolt & De Goei, 2008; Weijers, 2003). Ook de eerder genoemde Amerikaanse Mental Hygiene Movement was in Nederland van grote invloed op het denken over de ontwikkeling van kinderen. In 1924 werd door enkele artsen een Nederlandse tegenhanger van de beweging opgericht: de Vereeniging ter bevordering der Geestelijke Volksgezondheid. Het concept van de Child Guidance Clinics werd hier geïntroduceerd door Lekkerkerker en Tibout (Bakker e.a., 2006; De Goei, 1990; Van Dantzig-Van Amstel, 1969). 4 Wel werd in 1927 al een onafhankelijke (Joodse) Child Guidance Clinic opgericht door Emmanuel Miller, die net als Bowlby overtuigd was van de schadelijke effecten van scheiding voor jonge kinderen en met hem protesteerde tegen de evacuaties van kinderen uit Londen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog (Bowlby, Miller, & Winnicott, 1939).

5 Kind Adolesc (2014) 259 Eus Lekkerkerker studeerde rechten en promoveerde in 1931 op een proefschrift over Amerikaanse vrouwengevangenissen. Het onderzoek voor haar promotie had zij gedaan gedurende een verblijf in de Verenigde Staten tussen 1924 en Ze raakte er geïnspireerd door de Mental Hygiene Movement en wilde deze ideeën over preventie in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland introduceren. Na terugkeer in Nederland en na het nodige lobbywerk lukte het Lekkerkerker aanvullende fondsen te werven, zodat een psychiater en een maatschappelijk werkster in de Verenigde Staten een speciale opleiding voor dit werk konden gaan volgen (Bakker, 2006; Bolt & De Goei, 2008; De Goei, 1990). De kinderpsychiater en psychoanalytica Nel Tibout werd hiervoor uitverkoren. In 1927 en 1928 deed ze onderzoek naar de ontwikkeling van de Child Guidance Clinics in de Verenigde Staten, onder meer door bezoeken te brengen aan kinderrechtbanken en de klinieken zelf (Van den Blink-Rolder, 1968; Van Dantzig-Amstel, 1969). Op basis van de ervaringen van Lekkerkerker en Tibout werd in 1928 in Amsterdam het eerste Medisch Opvoedkundig Bureau (MOB) opgericht; Tibout werd de eerste directeur en bleef dit tot Het bureau verzorgde (naar Amerikaans voorbeeld) ambulante, preventieve hulp aan in aanleg normale, maar in hun ontwikkeling bedreigde kinderen (De Goei, 1990, p. 384). De MOB s hadden een duidelijk psychoanalytische oriëntatie en er ontstond voor het eerst in Nederland een klimaat van zorg om geestelijke gezondheid. Naast de multidisciplinaire benadering was ook de combinatie van onderzoek, advisering en behandeling cruciaal. Klachten die bij de MOB s werden behandeld waren onder meer: leerproblemen, lastigheid, onhandelbaarheid, relatieproblemen met broer of zus, nervositeit, bedplassen en angsten. Onderzoek werd er gedaan in opdracht van de kinderrechter of een voogdij-instelling en vanuit de MOB s werden scholen geadviseerd. Lekkerkerker volgde begin jaren dertig een opleiding tot psychiatrisch sociaal werkster in Londen, om zelf ook werkzaam te kunnen zijn op het MOB dat in Haarlem werd opgericht. Vanaf 1936 werkte zij daar samen met Theo Hart de Ruyter, de eerste hoogleraar kinderpsychiatrie in Nederland. Na diens vertrek naar Groningen werd psychiater en psychoanalytica Dientje de Leeuw-Aalbers in Haarlem aangesteld. De Leeuw-Aalbers werd in Amsterdam opgeleid bij de Valeriuskliniek, een van de eerste klinieken met een jeugdpsychiatrische afdeling, en was erg betrokken bij het ontspoorde kind (Heringa, 1957, p. 1458). Ze werkte eerst als kinderpsychiater op het MOB in Haarlem, later bij het MOB in Amsterdam, waar zij samenwerkte met Hart de Ruyter. Met sociaal-psychiater Arie Querido ( ), hoofd van de Amsterdamse GGD, was ze betrokken bij een project voor de uitzending van psychisch labiele kinderen vakantiekolonies (idem). Tot slot moeten hier genoemd worden pedagoog Daan Mulock Houwer en psycholoog Jaap Koekebakker. Mulock Houwer speelde een grote rol in de hervorming van de Nederlandse kinderbescherming en jeugdzorg. Samen met Koekebakker stond hij verandering van de zorg voor kinderen in instellingen voor en streefde hij 5 Tibouts proefschrift uit 1948 handelt over het onderzoek naar en de behandeling van kinderen met afwijkend gedrag en was gebaseerd op haar jarenlange ervaring in het MOB (Van den Blink- Rolder 1968; Simpelaar 2012).

6 260 Kind Adolesc (2014) naar professionalisering van de jeugdzorg. Een belangrijk thema in het werk van Mulock Houwer was aandacht te vragen voor het kind en zijn sociale omgeving (Bakker e.a., 2006; Weijers, 2003). Voor nu eindigt hier de beschrijving van het ontstaan van de Nederlandse kinderpsychiatrie en de oprichting van de Medisch Opvoedkundige Bureaus. De MOB s hadden in de crisisjaren voor de oorlog moeite het hoofd boven water te houden, maar na de oorlog groeide de belangstelling voor geestelijke gezondheidszorg sterk. Het gaf mensen als Tibout, Hart de Ruyter, Querido en Mulock Houwer de kans hun ideeën te vormen. Hoewel er tijdens de oorlog nauwelijks contact was met het buitenland, bleken de ontwikkelingen hier en elders vergelijkbaar, zo blijkt uit een interview met Hart de Ruyter: Toen na de oorlog de contacten met Engeland en de Verenigde Staten weer op gang kwamen, bleek dat een zekere dokter Rees, 6 heel bekend in die tijd, de oplossing van de oorlog-vrede-problematiek ook als de taak van de psychiatrie zag. Dat was ook ons uitgangspunt. Ondanks het feit dat je geen contact had met het buitenland, had je toch dezelfde soort ideeën. Bijvoorbeeld onze ideeën over de kinderbescherming en over de maternal care, waren identiek aan die van Bowlby. (De Goei, 1992, p. 66) Nog voor Bowlby s bezoek aan Nederland was men dus, in ieder geval globaal, op de hoogte van diens ideeën. In het voorgaande is een beeld geschetst van de ontwikkeling van de kinderpsychiatrie in Nederland in de eerste helft van de vorige eeuw. Ook werd kennisgemaakt met leidende en gezaghebbende figuren in dit nieuwe vakgebied. De kinderpsychiatrie was nog relatief klein en de meeste betrokkenen kenden elkaar en werkten op enige manier samen. 7 Het waren juist deze mensen die Bowlby zou spreken in de ruime week dat hij in Nederland verbleef. Bekendheid van Bowlby s ideeën in Nederland voor zijn bezoek In het voorgaande werd duidelijk dat al voor Bowlby s bezoek in 1950 verschillende Nederlandse psychoanalytici bekend waren met zijn werk. Nel Tibout, bijvoorbeeld, had Bowlby in de jaren ervoor enkele malen ontmoet, voor het eerst op de Conference of European Psycho-analysis, gehouden van 24 tot 26 mei 1947 in Amsterdam. Tibout was op dat moment als assistent-secretaris van de Nederlandse Vereniging voor Psychoanalyse betrokken bij de organisatie van de conferentie en Bowlby gaf er een lezing over jeugdcriminaliteit (Van Dijken, 1998), gebaseerd op zijn retrospectieve 6 J.R. Rees ( ) was een invloedrijke Engelse psychiater die betrokken was bij de oprichting van de Tavistock Clinic, waar hij een directe collega was van John Bowlby (Van der Horst, 2011). 7 Als sprekend voorbeeld kan hier worden genoemd dat Lekkerkerker in 1943, toen zij door de Sicherheitsdienst werd gezocht vanwege jodenhulp, korte tijd ondergedoken was bij De Leeuw- Aalbers (De Goei, 1990).

7 Kind Adolesc (2014) 261 studie naar de scheidingservaringen van jonge delinquenten (Bowlby, 1944). In deze studie vergelijkt Bowlby de ontwikkeling van 44 diefjes die behandeld werden bij de London Child Guidance Clinic met een controlegroep van 44 kinderen die om een andere reden werden behandeld. Het doel was systematisch onderzoek te doen naar de mogelijke schadelijke effecten in de omgeving van het jonge kind en dan vooral de bijdrage van de ouders (Bowlby, 1944, p. 125). Bowlby constateert dat er sprake is van een negatieve invloed op de ontwikkeling wanneer een kind voor een langere periode wordt gescheiden van de moeder in de eerste vijf levensjaren (ibid. p. 109). Over het feit dat zijn studie hier bekend was, zou Bowlby gedurende zijn bezoek aan Nederland schrijven: Ik ben gevleid dat Forty-Four Thieves tamelijk bekend is in Amsterdam (Bowlby aan Hunnybun 26 januari 1950). Een tweede ontmoeting tussen Tibout en Bowlby vond in hetzelfde jaar plaats in Zwitserland, tijdens de Semaines Internationales d Etudes pour l enfance victime de la Guerre die werd gehouden van 25 tot 27 september De Nederlandse delegatie die naar het congres werd afgevaardigd bestond naast Tibout uit Mulock Houwer en Hart de Ruyter. Laatstgenoemde zei in retrospect over deze ontmoeting met Bowlby in een interview: Bowlby was er. Tot mijn grote verbazing, of eigenlijk tot mijn grote vreugde, ontdekte ik dat hij op precies hetzelfde spoor zat als ik. Het analytische spoor: zorg dat de eerste jeugdervaringen, de eerste relaties met de omgeving veilig zijn, warm zijn. Veilig voelen. Bowlby had een iets andere gedachte dan ik later zijn onze wegen uiteengegaan maar de grondgedachte was gelijk: preventie door te zorgen dat moeders de kans krijgen om goed voor hun kinderen te zorgen en zo mogelijk de vaders ook, maar dat was niet zo in de picture in die tijd. Dát primair. Verder: weg met de weeshuizen. Géén jonge kinderen in tehuizen. Sowieso, indien mogelijk, geen kinderen in tehuizen. Natuurlijk is dat niet mogelijk. Het was een ideaal. Maar je kunt ervan uit gaan, er naar streven. (De Goei, 1992, p. 69) Hart de Ruyter benoemt hier de kern van het nieuwe denken over de zorg voor kinderen, dat ook in Bowlby s werk sterk naar voren komt: preventie, zorgen voor een goede opvoedomgeving en kinderen laten opgroeien in hun vertrouwde omgeving. Een volgende ontmoeting met Bowlby was tijdens het International Congress on Mental Health, gehouden van 11 tot 21 augustus 1948 in Londen. Nederland vaardigde een grote delegatie af, waaronder Tibout, wier bijdrage aan het congres door Bowlby werd geciteerd in het WHO-rapport, 8 en de hoofdsprekers Querido en Koekebakker. Tijdens het congres werd vooral de maakbaarheid en veranderbaarheid van de mens benadrukt, een adagium dat we inmiddels kennen van de Mental Hygiene Movement (De Goei, 2001). Het is overigens waarschijnlijk dat Tibout en Bowlby elkaar goed hebben verstaan, gezien de vergelijkbare ideeën die ze hadden over een aantal elementaire zaken. Zo stonden ze beiden tegen de psychoanaly- 8 In een bespreking van teruggetrokken gedrag als gevolg van scheidingservaringen voert Bowlby (1952, p. 57) een kind op dat in een sessie tegen Tibout heeft gezegd: We kunnen elkaar maar beter niet te goed leren kennen, want ik ben bang dat ik dan vijandig tegen je ga doen.

8 262 Kind Adolesc (2014) tische tijdgeest in een eclectische benadering voor, zochten ze beiden de samenwerking met andere disciplines en hechtten ze grote waarde aan het observeren van het gedrag van het kind (Simpelaar, 2012; Van der Horst, 2011). Toch was lang niet iedereen enthousiast over Bowlby: Tibouts collega, de vooraanstaand psychoanalytica en latere hoogleraar kinderpsychiatrie Bets Frijling-Schreuder ( ) heeft hem in deze periode ontmoet, maar zij vond hem niet freudiaans genoeg (Bolt & De Goei, 2008, p. 48). Dit verwijt kreeg Bowlby overigens ook van zijn collega s bij de British Psycho-Analytical Society, waaronder leidende figuren als Anna Freud en Melanie Klein (Van Dijken, 1998; Van der Horst, 2011). Men moet binnen de kinderpsychiatrie in Nederland derhalve al voor Bowlby s bezoek op hoofdlijnen bekend zijn geweest met zijn ideeën over de rol van scheidingservaringen bij de ontwikkeling van delinquent gedrag. Dat mag, gegeven de psychoanalytische oriëntatie van de kinderpsychiatrie in deze periode en de nauwe banden tussen de verschillende psychoanalytische verenigingen, geen grote verrassing zijn. Op basis hiervan mag worden aangenomen dat Bowlby s bezoek door zijn Nederlandse vakgenoten met interesse werd bezien. Bowlby s bezoek aan Nederland Bowlby arriveerde op 22 januari 1950 met het vliegtuig vanuit Parijs in Nederland en nam zijn intrek in Den Haag, waar de regering zetelt en waar de overheidsfunctionaris die mijn afspraken beheert werkzaam is (Bowlby aan Hunnybun 26 januari 1950). Vermoedelijk betrof het hier een ambtenaar van het Ministerie van Sociale Zaken, waar in deze periode ook volksgezondheid was ondergebracht. De meeste afspraken had Bowlby echter niet in Den Haag maar in Amsterdam, een reis die hij dagelijks per trein aflegde, waardoor hij een groot deel van de tijd verspilde aan reizen. De afspraken in Amsterdam had Bowlby zoals gezegd met vooraanstaande vakgenoten uit de kinderpsychiatrie, die tegelijk de voorhoede van de Nederlandse psychanalyse vormden (Bolt & De Goei, 2008). We volgen hier Bowlby s beschrijving van zijn bezoek zoals hij dat rapporteerde in de eerder genoemde brief aan zijn collega. Mijn eerste indruk van de zaken in Nederland is dat er hier behoorlijk wat psychische begeleiding van kinderen plaatsheeft, over het algemeen van goede kwaliteit, maar dat er nauwelijks onderzoek wordt gedaan. Het lijkt erop of ik hier vooral tijd zal besteden aan het bezoeken van de werkzaamheden binnen de Medisch Opvoedkundige Bureaus, maar dat ik weinig informatie zal verzamelen over het probleem dat ik moet oplossen. Gisteren heb ik het grootste deel van de dag besteed aan een bezoek aan het Amsterdamse MOB. Het wordt geleid door een psychoanalyticus, genaamd Hart de Ruyter. Zijn functie is vergelijkbaar met die van Neustatter 9 in Londen. De gezondheidszorg is 9 W.L. Neustatter ( ) was destijds als consulterend psychiater verbonden aan het Royal Northern Hospital in London. Later zou hij bekendheid krijgen als forensisch psychiater en publiceerde hij onder meer over de relatie tussen psychopathologie en criminaliteit (Editorial, 1979).

9 Kind Adolesc (2014) 263 op een oneindig grotere schaal dan zoals we dat in groot-londen hebben. Men lijkt een erg goede relatie te hebben met de ministeries van Onderwijs en Sociale Zaken. Ik krijg de indruk dat het een prettig team is dat uitstekend werk doet. Men behandelt een verscheidenheid aan problemen intellectuele en emotionele problemen, gedragsproblemen, etc. geeft advies aan scholen en begeleidt twee speciale scholen voor neurotische en delinquente kinderen. Deze scholen hebben twee psychiaters in dienst, die goed contact hebben met de kinderen en de leerkrachten. De kliniek aan de Prinsengracht wordt geleid in samenwerking met de gemeente en de gemeentelijke diensten verwijzen cliënten die hulp nodig hebben door naar de kliniek. Ik begrijp dat er sprake is van een goede relatie. Men klaagt hier over het gebrek aan personeel en het is duidelijk dat een gebrek aan personeel en niet een gebrek aan financiële middelen de groei van de kliniek tegenhoudt. Het is lastig een inschatting te maken van de kwaliteit van het werk dat hier wordt gedaan, maar ik zou zeggen dat het van iets minder niveau is dan wat wij bij de Tavistock Clinic proberen te doen. Wel wordt mij duidelijk dat ze op dezelfde manier en vanuit vergelijkbare denkbeelden werken. Ze zijn enthousiast over het thuis laten wonen van kinderen, door hun ouders en de school te helpen leren met hen om te gaan. Dr. Hart de Ruyters kliniek is in het gebouw van de GGD, waar voorheen een ziekenhuis gevestigd was. 10 Het hoofd van de GGD is dr. Querido, die eerder de leiding had over de psychiatrische afdeling die nu door Hart de Ruyter wordt geleid. Het resultaat van een psychiater als hoofd van de GGD is dat men er behoorlijk psychiatrisch georiënteerd is en dat men voldoende steun heeft. Naar wat ik verneem, loopt Amsterdam ver voor op andere steden en doet men de uiterste best om zo veel mogelijk mensen op te leiden om klinieken in de rest van het land te openen. De salarissen voor psychiaters en psychiatrisch sociaal werkers zijn bijzonder laag vergeleken met Engeland. Het is geen verrassing dat de National Health Service 11 zich niet naar de rest van de wereld heeft uitgestrekt. Klinieken als deze worden met privaat geld en beurzen gefinancierd. Senior psychiaters krijgen ongeveer 2 gns. 12 per sessie en junior psychiaters proportioneel minder. Het maximum salaris van een psychiatrisch sociaal werker is 100 per jaar. In zijn brief doet Bowlby dus vooral nauwkeurig en feitelijk verslag van hoe de geestelijke gezondheidszorg in Amsterdam in praktische zin georganiseerd is. Hij benoemt overeenkomsten en verschillen met de situatie in Engeland en constateert dat de MOB s professioneel georganiseerd zijn, dat het werk van goede kwaliteit is en dat de samenwerking met overige instanties uitstekend is. De financiering van 10 Ook nu nog is het hoofdkantoor van de GGD gevestigd aan het Weesperplein in het gebouw waar van 1937 tot 1943 het Weesperpleinziekenhuis was gevestigd. 11 De National Health Service werd in 1948 in het Verenigd Koninkrijk geïntroduceerd. Het is een gezondheidszorgsysteem dat met publiek geld gefinancierd wordt en beschikbaar is voor alle ingezetenen. 12 De afkorting gn(s). staat voor guinea(s), een oude valutaeenheid in het Verenigd Koninkrijk, die het equivalent is van 21 shilling of 1,05 pond sterling.

10 264 Kind Adolesc (2014) de zorg en de vergoedingen voor psychiaters en maatschappelijk werkers zijn naar zijn mening echter onvoldoende. Uit het vervolg van zijn brief blijkt dat Bowlby, tegen zijn eigen verwachtingen in, toch onderzoeksgegevens heeft kunnen verzamelen. Tijdens een diner met Lekkerkerker wordt hij voorgelicht over de gevolgen voor Joodse kinderen die door haar en vele anderen zijn gered van de nazi s, maar die wees werden toen hun ouders naar Duitsland gedeporteerd werden. Bowlby hoopte er meer informatie over te verzamelen tijdens een ontmoeting met Dr. Tibout en een zekere Dr. De Leeuw. Hij schrijft verder dat hij ook uitkijkt naar het gesprek met Koekebakker uit Leiden die systematisch onderzoek heeft gedaan naar jeugdcriminaliteit. Op 30 januari om één uur s middags vertrok Bowlby met het vliegtuig naar Stockholm. Hij hoopte op een mooie, heldere dag, zodat [hij] uitzicht zou hebben op Amsterdam en de Waddeneilanden. Hij zou zijn onderzoek voor de WHO vervolgen in Zweden en in de Verenigde Staten en pas enkele weken later kreeg hij de kans zijn ideeën verder te vormen. Als gevolg van alle afspraken had hij geen tijd na te denken over de verkregen informatie en voelde hij zich een spons die allerlei ideeën van verschillende mensen heeft verzameld. Bowlby was op dat moment nog niet in staat alles in [zijn] hoofd op een rij te krijgen en hij keek dan ook uit naar de dag dat [hij] rustig kon zitten om over alles na te denken. Weerslag van Bowlby s bezoek aan Nederland in het WHO-rapport In deze laatste paragraaf zal worden stilgestaan bij de vraag hoe de informatie over de situatie in Nederland zijn weerslag kreeg in het rapport voor de WHO. Ten eerste noemt Bowlby (1952) in zijn bespreking van observaties van oorlogswezen en -vluchtelingen een nooit gepubliceerd onderzoek van Tibout, De Leeuw en Frijling- Schreuder, die na de oorlog ongeveer duizend kinderen hebben bestudeerd van wie de ouders in 1942 en 1943 zijn gedeporteerd en die in pleeggezinnen werden opgenomen, vaak vanaf zeer jonge leeftijd (p. 44). Zoals we hebben gezien werd Bowlby tijdens zijn bezoek eerst door Lekkerkerker geïnformeerd over deze studie en had hij later een onderhoud met Tibout en De Leeuw zelf. Bowlby noemt als belangrijkste conclusie dat veelvuldig veranderen van pleeggezin bijna altijd zeer schadelijke effecten had, waardoor het kind teruggetrokken en apathisch werd. Soms ging dit gepaard met oppervlakkige sociabiliteit en, later, promiscuïteit (idem). Weliswaar waren sommige jonge kinderen in staat met een enkele verandering om te gaan, maar anderen konden zelfs dat niet en ontwikkelden symptomen als angst, somberheid, excessief vastklampen en bedplassen (p ). In het beschreven onderzoek van Tibout en collega s werd verder vastgesteld dat veel kinderen na de oorlog nog altijd kampten met emotionele problemen en hiervoor behandeling nodig hadden. De kinderen die voorheen goede familierelaties hadden, konden worden geholpen, maar voor hen met slechte familierelaties was de prognose niet goed (p. 45). Een vergelijkbaar resultaat ontleent Bowlby (in zijn beschrijving van kosthuizen ) aan de conclusies van Mulock Houwers (1947) studie naar de plaatsing van

11 Kind Adolesc (2014) kinderen in 152 pleeggezinnen. In de bespreking van diens resultaten noemt Bowlby (1952) dat kinderen die in de vroegste jaren geen contact hadden met hun familie en geen sterke relatie hadden met de moeder grote problemen hadden met de aanpassing in het pleeggezin (p. 128). Mulock Houwer benadrukte het belang van een verschil van ten minste vier jaar tussen het pleegkind en eigen kinderen van dezelfde sekse, omdat dit anders frictie, jaloezie en rivaliteit tot gevolg heeft (p. 127). Tegelijk was een plaatsing van een pleegkind is een gezin met een kind van dezelfde leeftijd van het andere geslacht wel aan te bevelen. Een volgende bevinding van Bowlby s onderzoek naar de Nederlandse situatie vinden we terug in een hoofdstuk over de preventie van gezinsfalen. Hierin noemt Bowlby (1952) de speciale scholen voor probleemkinderen die hij in Amsterdam heeft bezocht: Sinds 1939 heeft Amsterdam twee scholen met gespecialiseerd personeel, waar kinderen na uitgebreid psychiatrisch onderzoek en diagnostiek naar worden verwezen door de GGD (p. 89). De eerdere observatie over het nauwe contact tussen leerkrachten en psychiaters (idem) wordt door Bowlby opnieuw genoemd, evenals de nadruk die men legt op de samenwerking met de ouders en de beroepskeuzebegeleiding en nazorg (idem). Bowlby schrijft dat men in Londen het Amsterdamse voorbeeld inmiddels heeft gevolgd. Ten slotte noemt Bowlby het werk van Querido op verschillende plaatsen in zijn rapport, zoals wanneer hij het heeft over de oorzaken van gezinsfalen. Querido (1933) had voor de oorlog uitgebreid onderzoek gedaan naar de bewoners van het Amsterdamse Zeeburgerdorp: een complex woningen waar onmaatschappelijke gezinnen werden opgevoed (cf. Heerma van Voss, 1991). Querido stelde zich op het standpunt dat niet de erfelijke belasting, maar de sociale kenmerken van deze gezinnen en het onopvoedbare psychopathische karakter (Bowlby, 1952, p. 78) van de ouders de reden waren voor de maatschappelijke problemen. 13 Bowlby beschrijft Querido s indeling van probleemgezinnen in a) gezinnen die geholpen zijn met financiële en medische steun, b) gezinnen die mogelijk permanente hulp nodig hebben om goed te kunnen functioneren, en c) gezinnen waarbij elke maatregel ineffectief zal blijken. Bowlby is het met Querido eens dat maatschappelijk werkers enig psychiatrisch inzicht moeten helpen om deze laatste groep, waarin psychopathologie van de ouders een rol speelt, te identificeren. Een oplossing voor dergelijke gezinnen is er volgens Bowlby nog niet, maar hij acht Querido s voorstel om hele gezinnen onder toezicht te stellen het meest realistische en constructieve (p. 90). In de meeste landen zou voor een dergelijke constructie echter nieuwe wetgeving nodig zijn, omdat het een serieuze aantasting van de persoonlijke vrijheid betekent en er mogelijk misbruik van kan worden gemaakt, maar in Nederland wordt daarvoor nu wetgeving voorgesteld (idem) Querido stond hiermee lijnrecht tegenover de eugenetici in het debat over de vraag of milieu of aanleg van invloed was op maatschappelijk functioneren van deze gezinnen; een debat dat vergelijkbaar is met het hedendaagse debat over de invloed van nature en nurture. 14 In 1948 was Querido betrokken bij het opstellen van een advies aan de minister van Justitie waarin deze ondertoezichtstelling voor gezinnen werd voorgesteld.

12 266 Kind Adolesc (2014) Conclusie Over het bezoek dat John Bowlby in januari 1950 aan Nederland bracht was nog nauwelijks iets bekend. We hebben gezien dat algemeen werd aangenomen dat Bowlby s ideeën voor 1950 niet bekend waren in de Nederlandse kinderpsychiatrie (Bakker e.a., 2006). Op basis van voorgaande kunnen we echter stellen dat vooraanstaande figuren als Tibout, Hart de Ruyter, Querido en Mulock Houwer al voor die tijd goed op de hoogte waren van internationale ontwikkelingen op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg en van Bowlby s ideeën over de schadelijke gevolgen van scheiding van de moeder voor jonge kinderen, die de basis vormden voor de gehechtheidstheorie (Van der Horst, 2011). Vanaf de jaren twintig kreeg de internationale Mental Hygiene Movement in Nederland navolging en werden er naar Amerikaans voorbeeld verschillende MOB s opgericht om de geestelijke gezondheid van jonge kinderen te waarborgen. Bowlby kreeg gedurende zijn bezoek aan Nederland een goed beeld van de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg, met name in Amsterdam. Hoewel een bezoek van een week slechts in beperkte mate kan hebben bijgedragen, had het zijn weerslag op het rapport voor de WHO. Bowlby s bezoek verliep namelijk niet alleen prettig hij schrijft dat alles bij elkaar de Nederlanders erg vriendelijk en behulpzaam [zijn] geweest en [hij] onder de gegeven omstandigheden hier [heeft] genoten (Bowlby aan Hunnybun 26 januari 1950) hij gebruikte de resultaten ervan, met name de gesprekken met collega s uit de kinderpsychiatrie en de onderzoeken van Mulock Houwer (1947) en Querido (1933), als onderbouwing van de stelling dat scheiding van de moeder voor jonge kinderen ernstige gevolgen heeft. Dit inzicht kunnen we gerust beschouwen als de basis van het denken in de hedendaagse pedagogiek en kinderpsychiatrie. Literatuur Bakker, N. (2006). Child guidance and mental health in the Netherlands. Paedagogica Historica, 42(6), Bakker, N., Noordman, J., & Rietveld-van Wingerden, M. (2006). Vijf eeuwen opvoeden in Nederland: idee en praktijk: Assen: Van Gorcum. Bolt, T. C., & De Goei, L. M. L. M. (2008). Kinderen van hun tijd. Zestig jaar kinder- en jeugdpsychiatrie in Nederland, Assen: Van Gorcum. Bowlby, J. (1944). Forty-four juvenile thieves: Their characters and home-life. The International Journal for Psycho-Analysis, 25, 19 53, Bowlby, J. (1952). Maternal care and mental health. Geneva: World Health Organization. Bowlby, J., Miller, E., & Winnicott, D. W. (1939). Evacuation of small children. Letter to the editor. British Medical Journal, 16, De Goei, L. M. L. M. (1990). E. C. Lekkerkerker in de oorlogsjaren. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 45(4), De Goei, L. M. L. M. (1992). In de kinderschoenen: Ontstaan en ontwikkeling van de universitaire kinderpsychiatrie in Nederland, Utrecht: Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid. De Goei, L. M. L.M. (2001). De psychohygiënisten. Psychiatrie, cultuurkritiek en de beweging voor geestelijke volksgezondheid in Nederland, Nijmegen: Uitgeverij SUN. Editorial. (1951a). Mental health and the mother. The Lancet, 26,

13 Kind Adolesc (2014) 267 Editorial. (1951b). The foundation of mental health. British Medical Journal, 16, Editiorial. (1979). Obituary. British Medical Journal, 28, 278. Heerma van Voss, A. J. (1991). Querido, een levensverhaal. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 46, Heringa, G. C. (1957). In memoriam mevrouw Dr. A. J. de Leeuw-Aalbers. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 101, Holmes, J. (1993). John Bowlby & attachment theory. London: Routledge. Mulock Houwer, D. Q. R. (1947). Enige aspecten betreffende het probleem der jeugdige politieke delinquenten. Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap, 28, Querido, A. (1933). Het Zeeburgerdorp. Een sociaal-psychiatrische studie. Leiden: H.E. Stenfert Kroeseʼs Uitgeversmaatschappij N.V. Simpelaar, L. (2012). Een kinderpsychiater wars van hokjesdenken: Nel Tibout ( ). Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51, Van Dantzig-Van Amstel, B. (1969). Nel Tibout The International Journal of Psycho- Analysis, 50, Van den Blink-Rolder, J. W. (1968). In memoriam Dr. P. H. C. Tibout. Nederlands Tijdschrijft voor Geneeskunde, 112, Van der Horst, F. C. P. (2011). John Bowlby: From psychoanalysis to ethology. Unraveling the roots of attachment theory. Chichester: Wiley-Blackwell. Van der Horst, F. C. P., & Van der Veer, R. (2008). Veranderende opvattingen over de zorg voor kinderen in ziekenhuizen ( ). Een heroverweging van de invloed van Bowlby en Robertson. Pedagogiek. Wetenschappelijk forum voor opvoeding, onderwijs en vorming, 28(3), Van Dijken, S. (1998). John Bowlby: His early life. London: Free Association Books. Weijers, I. (2003). Mulock Houwerʼs Education for responsibility : A chapter from the Dutch history of institutional upbringing. In M. Gijswijt-Hofstra & H. Marland (Eds.), Cultures of child health care in Britain and The Netherlands in the twentieth century (pp ). Amsterdam: Rodopi. Wooldridge, A. (1994). Measuring the mind: Education and psychology in England c c Cambridge: Cambridge University Press. Over de auteur Dr. F.C.P. van der Horst, historicus en pedagoog, is als docent verbonden aan de afdeling Algemene en Gezinspedagogiek van de Universiteit Leiden, postbus 9555, 2300 RB Leiden, Nederland. Daarnaast is hij werkzaam als GZ-psycholoog/Orthopedagoog-Generalist bij De Waag Rijnmond, een polikliniek voor forensische psychiatrie.