Pleisterwerk. Plastering

Transcriptie

1 Aantasting Plastering

2 R Vblad Gevolgen van een lekke goot (rechtsboven) en een verstopte put (linksonder). poriën van hun gastheer (alle soorten poreuze steenachtige materialen) niet voldoende hebben en onder ontwikkeling van zeer hoge krachten het materiaal uit elkaar drukken. Daarnaast kunnen er allerlei chemische reacties plaatsvinden, waarbij er steeds meer schadelijke produkten gefabriceerd worden. De meest voorkomende zouten zijn: - sulfaten, gevormd als bijprodukt tijdens de verbranding van fossiele brandstoffen zoals kolen, gas en olie. (Het Nederlandse aardgas is evenwel een schone brandstof). Zij komen ondermeer via het regenwater in de steen terecht. - de chloriden, voornamelijk afkomstig uit zee, dus ook op plaatsen waar brak grondwater voorkomt of waar vroeger een zilte zeearm bestond (Middelzee, Zuiderzee). Ook het wegenzout vormt een grote bedreiging. - de nitraten, voorkomend in (vroegere) stallen als reactieprodukt van meststoffen (urine en dergelijke), maar ook in de lucht. In de oude gebouwen kunnen zich in de muren grote hoeveelheden zouten bevinden. Het merkwaardige hierbij is dat niet alleen het water voor het transport van deze zouten zorgdraagt, maar ook omgekeerd deze zouten zich door het vocht aanzienlijk gemakkelijker kunnen verplaatsen. Op deze manier kan bijvoorbeeld onder ongunstige omstandigheden het grondvocht zeer hoog in muren optrekken. Dankzij deze zouten kunnen bomen zo hoog worden. Ook kunnen zouten (we denken maar aan keukenzout) vocht uit de lucht opnemen: de zogenaamde hygroscopische werking. Het is van belang zich te realiseren, dat alleen voortdurende veranderingen in de bestaande toestand ervoor zorgen dat deze zouten hun verwoestende werk kunnen doen. Dat wil zeggen dat op plaatsen, waar de temperatuur en de vochtigheid regelmatig wisselen, verwering optreedt. Waar de meeste en grootste wisselingen plaatsvinden is de verwering het sterkst. Met andere woorden: - niet in het inwendige, maar aan het oppervlak van de muur vindt de verwering plaats; - in een afgesloten ruimte is de verwering geringer; - boven radiatoren en dergelijke is de aantasting erger; - luchtverwarming is schadelijker dan vloerverwarming; - op bepaalde zones van het oppervlak treedt de verwering het sterkst op. Concentraties van schadelijke stoffen kunnen zó hoog oplopen dat men tot verwijdering moet overgaan, aangezien chemische omzettingen in permanent onschadelijke stoffen nog niet tot de mogelijkheden behoren. Dit levert vaak problemen op, omdat deze zouten bij het gebruik van water weer oplossen en in de muur trekken. Al naar gelang de ondergrond kiest men dan in de regel voor: - afkappen; - gritstralen; - ontzilten, met compressen, met onderdruk spoelen of bij hanteerbare onderdelen: spoelen in bassins. Hierbij moet men zich realiseren, dat de grootste concentraties schadelijke zouten zich bij poreuze ondergronden, vanaf het oppervlak gerekend in de eerste centimeters bevinden. Men moet erop bedacht zijn, dat bij de mechanische verwijdering van ongerechtigheden - die ook de hechting ongunstig beïnvloeden - de ondergrond niet verbrijzeld wordt, waardoor een goede hechting niet meer mogelijk is. 2. Traditionele pleisters Bij de behandeling van de pleisters wordt hier uitgegaan van de min of meer traditionele pleistermortels, althans wat de uitgangsmaterialen betreft. De materialen, die tegenwoordig tegen de muren worden 2. Verwering vertoont een vaak grillig patroon: hier rechts erger dan links.

3 3. Met natronloog gereinigde baksteen. De schilfers springen af? Het wateropnemend vermogen is vergroot, het uiterluk wordt onherkenbaar verwoest. geplakt en die vooral wat bindmiddel betreft hoofdzakelijk uit kunststoffen bestaan, worden in dit kader buiten beschouwing gelaten. Vaak wordt de conserverende functie van pleisters door hun verfraaiende functie op de achtergrond gedrongen. In het verleden gebruikte men de dekkende en egaliserende eigenschappen ervan vaak om secundair en tertiair gebruikte bouwmaterialen aan het oog te onttrekken. Daarnaast waren deze tweedehands bouwmaterialen vaak zodanig in kwaliteit teruggelopen, dat blootstelling aan de buitenlucht zondermeer niet meer verantwoord was. Vandaar dat men - en zeker niet zonder succes - zijn toevlucht zocht in de pleisterlaag. De materialen, die men daarvoor het meest gebruikte, waren kalk, gips, leem, puzzolaanaarde, santorinaarde en later tras (gemalen tufsteen) als bindmiddel. Tot de mogelijke vulstoffen behoren zand (grof, fijn, scherp), grind, steenslag, gemalen dakpan en baksteen, steenkoolgruis, riet, zaagsel, koemest, varkenshaar, enzovoort. Tegenwoordig wordt het aantal verschillende vulstoffen tot in het oneindige uitgebreid, maar de anorganische bindmiddelen zijn door de eeuwen heen in feite onveranderd gebleven. Voor de materialen kalk en gips is dit zonder meer duidelijk. Voor de overige materialen zoals cement geldt, dat het qua chemische samenstelling vergelijkbare materialen zijn en dat zij eenzelfde reactiepatroon bezitten. De silicaten (cement en tras) vormen onder opname van water de lijm, die de vulstoffen aan elkaar kit. Dit soort materialen noemt men hydraulische stoffen. Gips reageert ook met water tot het eindprodukt, maar dit is een sulfaat en geen silicaat. Kalk verhardt doordat koolzuur uit de lucht door de aanwezigheid van enig water kan reageren met de gebluste kalk tot het bekende steenachtige eindprodukt. Er is dus voor de reactie koolzuur en (aanmaak)water nodig. Dit verklaart overigens dat men zowel in poedervorm (droog) als in deegvorm (onder water of anderszins afgesloten van de lucht) kan bewaren. Tenslotte is het mogelijk dat er bij de bereiding (het branden) van kalk stoffen worden toegevoegd of in de gebruikte kalksteen aanwezig zijn, die een hydraulische werking bezitten. Deze hydraulische kalk werd in het verleden gebruikt voor waterdicht werk en heeft als voordeel, dat van het water, dat bij de reactie van kalk normaal gesproken zou moeten verdampen, een gedeelte wordt gebruikt voor de reactie van die hydraulische stoffen. Om deze reden wordt aan de kalkmortel wel een handje cement toegevoegd. De produkten, zoals ze uiteindelijk gevormd zijn, 4. Voor de afdichting van relatief kleine vlakken gebruikte men onder meer bitumineuze materialen (midden op de foto). <E RVblad 01-3 hebben in de loop der tijden hun waarde en hun deugdelijkheid bewezen. Zelfs onder ongunstige omstandigheden bleek een respectabele levensduur van langer dan 50 jaar een normale zaak te zijn. Waarom leveren de traditionele pleisters nu dan zoveel moeilijkheden op? De verklaring is even simpel als voor de hand liggend en misschien daardoor juist maar al te vaak over het hoofd gezien. De mortel is het meest kwetsbaar tijdens de periode waarin de verhardingsreactie plaatsvindt. Immers, waarom zouden deze stoffen, die dan zo gemakkelijk reageren en verharden, niet met ander produkten kunnen reageren? Naast de verhardingsreactie treden er namelijk door de aanwezigheid van oplosbare schadelijke zouten als chloriden, sulfaten en nitraten allerlei nevenreacties op die ervoor zorgen, dat vóór de mortel goed en wel verhard is, de verwering al een eind op gang is gekomen. Alleen wanneer de omstandigheden daarvoor uiterst geschikt zijn - dat wil zeggen geen oplosbare schadelijke zouten en een (ook inwendig) droge muur ~ is het gebruik van traditionele kalkpleisters mogelijk. Dit probleem heeft men in de loop van de tijd onderkend en men heeft zijn toevlucht gezocht in de meest uiteenlopende systemen om hier het hoofd aan te bieden. Het meest voor de hand liggend was: slopen, opnieuw metselen en daarna pleisteren, al dan niet volgens de oude methoden. Met de veranderde inzichten op het gebied van de restauratie - behoud gaat vóór vernieuwen - werd deze methode in een uitzonderingspositie gemanoeuvreerd. Men zocht zijn heil verder in schijnoplossingen als lambrizeringen, geteerde plinten, ventilatievoorzieningen enzovoort. Verder gebruikte men bitumen, leien en dakpannen en zelfs stukken glas als ondergrond om te pleisteren of werden tegels of andere aan-hetoog-onttrekkers toegepast. Verreweg de meest gevolgde RDMZ RV 1986/2-37

4 RVblad Fragment van een gevel die onlangs met een afsluitende laag is versierd. werkwijze was echter die met behulp van portlandcement. De duurzaamheid bleek inderdaad groter te zijn, maar de verschillen in materiaaleigenschappen zijn zo groot, dat de pleister (bijvoorbeeld op buitenmuren) wel lange tijd goed bleef, maar de zachtere ondergrond kapot kan gaan. Door allerlei toevoegingen wist men cementpleisters dichter te maken, de hechtsterkte te verhogen, de treksterkte te verbeteren, maar men verzuimde na te gaan wat er in voorkomende schadegevallen fout was gegaan. Argumenten, zoals dáár en tóén ging het goed met die en zulke materialen, vormden de beslissingscriteria en niet waardoor ging het daar goed en ergens anders fout. 6. Achterstallig onderhoud: de restauratie wordt duurder, het subsidie hoger! 7. Optrekkend vocht reikt onder mvloed van zouten steeds hoger. Hoe werken de hulpstoffen nu eigenlijk? De meeste verdichtingsmiddelen bijvoorbeeld zijn vooral waterafstotend en verhinderen het watertransport in dampvorm niet! Bepaalde mengoliën vormen luchtbellen en verhogen daardoor de vorstbestandheid, maar ook de bevochtigingssnelheid. Waarom wilde men de hechtsterkte vergroten? Antwoord: omdat pleisters er af vielen; bijvoorbeeld door de afzetting van zouten achter deze pleisters. De krachten, ontwikkeld door de kristallisatie en hydratatie (opname van kristalwater) van deze zouten, zijn echter zo groot, dat deze niet door een grotere hechtsterkte opgenomen kunnen worden. Zo zijn er nog vele voorbeelden te geven, die duidelijk maken dat de zo noodzakelijke kennis over de oorzaken ontbrak. Het bereiken van een gunstig resultaat werd daardoor een kwestie van toeval. Het grootste nadeel, dat hieraan verbonden is, ligt in het feit dat deze ondoorzichtige situatie diverse personen, die het niet. zo nauw met de waarheid namen, met mooie verhalen trachtten (en nog steeds proberen) allerlei wondermiddeltjes aan de man te brengen. Zij bekommeren zich niet om de gevolgen van hun handel- wijze en brachten op die manier zelfs vele goedgelovigen in financiële moeilijkheden. Zoals zo vaak gebeurt sloeg ook hier de goedgelovigheid om in wantrouwen. Door het ontbreken van de benodigde kennis kon men geen onderscheid tussen de goeden en de kwaden maken. Daardoor ondervonden en ondervinden de werkelijke deskundigen onevenredig grote weerstanden. Op welke wijze kan men nu bij probleemgevallen een zo goed mogelijk resultaat bereiken? Wanneer we ervan uitgaan dat de stukadoor een vakman is, dat de verwerkingsomstandigheden (temperatuur en dergelijke) gunstig zijn en dat wordt gewerkt met schoon (!) zand in de juiste korrelverdeling met bindmiddelen, die aan de kwaliteitseisen voldoen, enzovoort, dan zijn de voorwaarden, waaraan men moet voldoen, eenvoudig te omschrijven: - het (opnieuw) te bepleisteren vlak op een zo vroeg mogelijk tijdstip droogleggen (dus de maatregelen daartoe nemen); ~ eventueel een chemisch onderzoek naar de in de muur voorkomende concentraties aan schadelijke in water oplosbare zouten instellen; - laten drogen (meten!);

5 - daarna pas afnemen van het oude pleisterwerk. Als dat zo dicht is, dat de droging wordt vertraagd, wordt het natuurlijk eerder afgenomen; - eventueel een anti-zout -behandeling, afhankelijk van het chemisch onderzoek van de muur; - keuze van het pleistersysteem. Het is duidelijk, dat men lang niet altijd aan deze voorwaarden kan voldoen. Droging van een zeer dikke muur kan jaren duren. De hoeveelheid en het soort zout kunnen roet in het eten gooien. Het is ook duidelijk dat één en ander niet inhoudt dat oud pleisterwerk, al of niet voorzien van historisch waardevolle kleurige afwerking of zelfs muurschilderingen, altijd klakkeloos moet worden verwijderd Het droogleggen van het te bepleisteren muurvlak Wanneer de vochtbronnen niet worden weggenomen blijft verwering van de pleister door hydratatie (opname en afstaan van kristalwater) van de aangevoerde schadelijke zouten mogelijk. Bij het droogleggen kan men van de keuze uitgaan, dat alle volgende handelingen zijn uitgevoerd of hier aantoonbaar niet van toepassing, 8. Een harde cementpleister verwoest de zachte onderliggende baksteen. dan wel schadelijk zijn: - Reparatie of aanbrengen van hemelwaterafvoer (goten en/of drainage en riolering, dus normale bouwkundige maatregelen); - Het aanbrengen van een barrière tegen optrekkend vocht (op de verschillende systemen wordt elders in het RV ingegaan); - Het aanbrengen van een dampdichte, tegen zout bestande pleister aan de warme zijde (om het damptransport door de muur tegen te gaan, zodat geen condensvorming kan optreden); - Het aanbrengen van een doorlatende, tegen zout bestande pleister aan de koude zijde van de muur (buitenpleister); - Het uitvoeren van een gevelbehandeling tegen intrekkend hemelwater met een dampdoorlatend waterafstotend materiaal. Hoewel er voldoende onderzoeken op dit gebied zijn uitgevoerd blijkt dat de invloed van het hemelwater steeds weer wordt onderschat. Vooral bij oude gebouwen met pleisterproblemen is bescherming tegen directe of indirecte vochtaanvallen vrijwel altijd nodig. Hierop komen we nog terug. Het lijkt tenslotte overbodig te vermelden, maar steeds weer blijkt dat men ook tijdens de restauratie geen of weinig aandacht besteedt aan het doeltreffend afvoeren van het hemelwater door middel van noodvoorzieningen Chemisch onderzoek naar zoutconcentraties in de muren Aan het oppervlak aanwezige zouten reageren snel met de onverharde verse specie en kunnen onder meer een pleister opleveren die een sterke hygroscopische werking vertoont, waarvan de afbraak onmiddellijk begint. Dit verschijnsel openbaart zich meestal enkele weken na de applicatie. Door het chemisch onderzoek wordt men in staat gesteld van te voren zijn maatregelen te nemen Drogen en afnemen van het oude pleisterwerk Door het oude pleisterwerk zo RVblad OZ-5 9. Een dunne pleister volgt elke vorm. nodig na de droging te verwijderen verhindert men, dat op het te bepleisteren oppervlak alsnog een ongewenste zoutafzetting plaatsvindt. De oude pleisterlaag fungeert op deze manier als zoutverzamelplaats. De hoogste zoutconcentraties zitten in de eerste centimeters. Daarna neemt het zoutgehalte af. Wanneer de pleisterlaag waterafstotend is bevinden de meeste zouten zich achter het pleister en dus in de grond. Na het verwijderen van het pleister blijven de zouten achter! Alleen door het afkappen van de eerste centimeters steen kunnen in dit geval de zouten verwijderd worden Een anti-zout behandeling Alleen sulfaten zijn aan de oppervlakte afdoende te fixeren; bijvoorbeeld met barietwater (Ba(OH),, giftig!) slaat het onoplosbare bariumsulfaat (BaSO,) neer. De verkrijgbaarheid en verwerking leveren echter nog grote problemen op. De positieve ionen (bv. natrium) blijven echter reactief en dus actief! Tegenwoordig wordt meer gebruik gemaakt van loodfluorsilikaat. Hernieuwde zoutaanvoer blijft echter door aanhoudend vochttransport steeds mogelijk en vergt een hernieuwde behandeling, wanneer men te lang met pleisteren wacht. Chloriden en nitraten zorgen voor vrijwel onoverkomelijke problemen. Vooral aan zee of aan oude zeearmen kan men chloriden verwachten (met name opgewaaid keukenzout, NaCl). Daarnaast worden door elke zoutzuurbehandeling (HCl), hoe voorzichtig ook RDMZ RV

6 uitgevoerd, ontoelaatbare hoeveelheden chloriden ingebracht De keuze van het pleistersysteem Pleisterwerk dat op een natte zoute ondergrond wordt aangebracht, moet kunnen verharden zonder dat schadelijke bijreacties kunnen optreden. Wanneer men een waterdampdichte laag aan de warme zijde van de constructie tussen pleister en muur aanbrengt kan de pleister zonder nevenreacties verharden. Het is bekend dat oplosbare zouten hun verwoestende werk juist dankzij voortdurende wisselingen in de relatieve vochtigheid kunnen doen. Een dampdichte laag verhindert dat de erachter aanwezige zouten iets merken van de wisselingen in het binnenklimaat; het bekende afdrukken van het pleister wordt hierdoor voorkomen. Een prettige bijkomstigheid is dat de kans op inwendige condensatie hierdoor sterk verkleint. De als gevolg daarvan drogere muren hebben een hogere warmte-isolatiewaarde. Er werden ook andere filosofieën gehanteerd: Wanneer men het vocht en de zouten hun gang laat gaan door een zo open mogelijk pleistersysteem toe te passen zal men in de bestaande vochthuishouding nagenoeg niets veranderen. Getransporteerde zouten zetten zich dan op het oppervlak af en moeten regelmatig droog worden afgenomen. Deze en andere argumenten kunnen het doen van een keuze bemoeilijken. In een ander artikel worden de diverse systemen toegelicht. 3. Vochtproblemen We geven hier een aantal voorbeelden van de meest voorkomende vochtbronnen en verweringsoorzaken. - Vooral schuine en horizontale vlakken vormen een gemakkelijke toegangspoort voor regendruppels. Open voegen, regenlijsten, afzaten, ezelsruggen, bovenkanten van steunberen, vlechtingen in topgevels, torentransen, kegelvormige molenrompen en dergelijke zijn bouwdelen die het eerst de verweringsverschijnselen tonen. - Regenwater dat niet direct wordt afgevoerd, zakt in de grond en kan op plaatsen met een lage grondwaterstand indirect optrekkend vocht veroorzaken. Dit treedt vooral op bij binnenplaatsen en steegjes, maar ook aan de voet van hellingen, heuvels, terpen en dergelijke. - Waar goten ontbreken, treft men een zelfde verschijnsel aan. - Condens is een verraderlijke factor, die vaak over het hoofd wordt gezien. Bekend zijn de problemen met kelders: s winters moet men ventileren met de koude droge buitenlucht, s zomers ramen dicht om de warme en dus veel vocht bevattende lucht buiten te houden. Men houdt vaak rekening met deze factoren, maar schroomt dan niet om daar de verwarmingsketel of de gasovens (restaurants!) onder te brengen. - Ook grondophogingen, zoals bij dijken en kerkhoven, waardoor het vloerpeil onder het maaiveld ligt, zijn veel voorkomende vochtbronnen. Meestal wordt dit verschijnsel ten onrechte optrekkend vocht genoemd. De maatregelen daartegen zijn van geheel andere aard, zodat na de (verkeerde) ingreep de verschijnselen kunnen terugkeren. - Een ander condensatieprobleem wordt veroorzaakt door het veranderen van de warmte-isolerende werking van de buitenmuur door er bijvoorbeeld kasten of vitrines voor te plaatsen. Doordat de gemiddelde temperatuur van de muur hierdoor daalt krijgt condens een kans. Een bekend gevolg is beschimmelde schoenen en muffe kleren. - Gips op een portlandcementondergrond lost in condensvocht op en vormt samen met tricalciumaluminaat het onder de naam cementbacil bekende ettringiet. Door de enorme volumetoename wordt de pleisterlaag afgedrukt. - Bij bepaalde gevelreinigingsmethoden worden enorme hoeveelheden water in de muur gebracht. Vooral bij dikke muren gaan soms jaren voorbij voor de verschijnselen RVblad Een nieuwe muur met een onschuldige (?) lekkage door een lek in de afdekking van de bovenzijde, zie ook afb. ll. ll. Na enige tijd zakt het water steeds verder naar beneden. zich manifesteren, maar vroeger of later worden de gevolgen zichtbaar. - Het gebruik van tweedehands (bak)steen is niet ongebruikelijk. De herkomst is meestal niet te achterhalen, maar de toestand van een gebouw dat gesloopt wordt is meestal niet rooskleurig. Nu worden er aan de baksteen strenge eisen gesteld wat het zoutgehalte betreft; bij de oude steen wordt daar niet op gelet. Het gevolg is dat op schijnbaar zeer onlogische plaatsen plotseling de afbraak begint. - Eigenlijk geldt hetzelfde voor oude lekkages en hun zakkers ; na de restauratie blijken die plaatsen al snel weer voor problemen te zorgen. - Optrekkend vocht doet zich vooral in combinatie met zouten

7 gelden. Dus brak water, oude stallen en dergelijke zijn naast een hoge grondwaterstand gunstige omstandigheden voor het optreden van dit verschijnsel. De naam optrekkend vocht is overigens een verwarring stichtend begrip. Het gaat om zich capillair verplaatsend vocht, hetgeen natuurlijk in alle richtingen kan voorkomen. Bij het treffen van voorzieningen hiertegen moet men dan ook niet alleen in het horizontale vlak denken. Oude stadswallen, maar ook uit baksteen bestaande tuinafscheidingen zijn regelmatig aan de aandacht ontsnappende vochtbronnen, die voor een horizontale aanvoer zorgdragen. 4. Maatregelen tegen in muren verplaatsend vocht Kort overzicht van de in aanmerking komende systemen. Wanneer men tijdens de restauratie geconfronteerd wordt met het vaak voorkomende probleem van optrekkend vocht is er geen tijd om jaren te wachten op de resultaten van lopende onderzoeken. Er niets aan doen kan zoveel schade veroorzaken, dat men haast gedwongen wordt zijn toevlucht te nemen tot vaak nog niet voldoende ontwikkelde systemen, die op de markt aangeboden worden. Ruwweg kan men vijf groepen onderscheiden: - bouwkundige ingrepen, - elektro-kinese, - poriënvullende maatregelen, - hydrofobering (waterafstotend maken), - overige oplossingen. Alleen de methode waarbij de muur wordt onderbroken door een folie of metaalplaat geeft de grootste zekerheid over het uiteindelijke resultaat. Een probleem hierbij is dat men een belaste muur moet onderbreken door hak- en breekwerk, zagen of boren; het is een arbeidsintensieve bezigheid. Wanneer deze ingreep na een restauratie plaats moet vinden - wat nogal eens het geval is - ondervindt de gebruiker zeer veel overlast. Vaak kan een drainage bij gebou- wen met een relatief ondiene fundering en een hoge grondwaterstand uitkomst bieden. Ook bij gebouwen met grote dakvlakken zonder goten en bij binnenplaatsen kan afvoer van het overtollige hemelwater door middel van drainage verbluffende resultaten opleveren. Hetzelfde geldt voor situeringen aan hellingen en heuvels. Binnenmuren zijn op deze wijze moeilijk droog te leggen en houten funderingen mogen niet droogvallen! Van de injectiesystemen wordt het meest gebruik gemaakt van acrylamide gels. Dit materiaal bezit een viscositeit die vrijwel gelijk is aan die van water, waardoor een goede penetratie mogelijk is. Pas na een instelbare periode gelleert het materiaal plotseling, zodat het zichzelf niet tijdens het penetreren blokkeert. Overigens dient men zich te realiseren dat het al dan niet vullen van nauwe poriën niet door het verhogen van de druk, maar door het verlengen van de geltijd te beïnvloeden is. Voor een goed begrip: de gel heeft water nodig om uit te zetten en zo als vochtbarrière te kunnen functioneren. Van de hydrofoberende systemen is die, waarbij gebruik wordt gemaakt van in water opgeloste siliconaten de meest toegepaste. Ook hier geldt dat lage druksyste- 12. Een niet-afgedekte rollaag: een gewillige toegangspoort voor regenwater. RVblad 01-7 men meer kans op succes bieden. Van de overige systemen wordt de nog steeds hardnekkig toegepaste knapensyphons vermeld, waarvan de resultaten op z n minst twijfelachtig moeten worden genoemd. 5. De afwerking In het algemeen wordt gezegd dat een muurverf ademend moet zijn. Daarnaast wordt een zekere waterwerende werking geëist. Waar komen deze eisen vandaan en zijn zij algemeen geldend? De eis dat een verf ademend moet zijn, wordt vaak gesteld zonder dat men de achtergrond van deze eis voldoende kent. Er kunnen voor deze eis vier argumenten worden aangevoerd: - Bij het gebruik van kalkmortels is voor de binding (carbonatie) koolzuur uit de lucht plus aanmaakwater nodig. Wanneer men de mortel tijdens zijn verhardingsperiode afsluit vindt de reactie niet of nauwelijks plaats. Het materiaal blijft zacht en/of er vormen zich zelfs schadelijke nevenprodukten. Overigens kan men hetzelfde verschijnsel in niet-geventileerde kelders waarnemen; ook hier is er te weinig CO, voorhanden en kan de verdamping van het water nauwelijks plaatsvinden. - Bij mortels op cementbasis bestaat dit gevaar niet; het bouwvocht moet echter gelegenheid krijgen uit de muur te verdampen, anders wordt een verse en dus tere filmvormige afwerklaag aangetast. - Oppervlaktecondensatie op binnenmuren wordt niet wenselijk geacht, vandaar dat men zijn heil zoekt in een absorberend oppervlak. Het gevolg is niet dat er nu geen condensatie optreedt; dit gebeurt wel degelijk. Alleen vindt het niet meer plaats op het oppervlak, maar in het inwendige van de muur. Vaak hoort men dan daarbij het argument dat de muur een belangrijke rol speelt in de vochthuishouding van de ruimte. De hoeveelheid vocht die wordt afgevoerd door ventilatie is echter vele malen groter dan de hoeveel- RDMZ RV 1986f2-39

8 RVblad Buiten het gevelvlak stekende delen vragen om speciale aandacht. heid die via diffusie door de muur wordt afgevoerd. Daarnaast gaat door een ademend oppervlak de indicatiefunctie verloren die een dicht oppervlak in een vochtige ruimte wél heeft. In de moderne bouwtechniek, waarbij voor sandwichpanelen en dergelijke gebruik wordt gemaakt van scheiding van functies, treft men aan de warme zijde vaak een dampdichte laag aan, hetgeen geen enkele negatieve invloed uitoefent op de relatieve vochtigheid van de lucht. Wanneer de muren echter zeer vochtig zijn door lekkages, intrekkend regenwater, enzovoort blijkt een dampdichte afwerking wel een verlaging van de relatieve vochtigheid van de lucht te bewerkstelligen. - Voor de koudere buitenzijde wordt als vuistregel zo dampdoorlatend mogelijk aangehouden. Dit is echter geen wet van Meden en Perzen. Wanneer de dampstroom van binnen naar buiten minimaal is, kan een zeer dichte buitenafwerklaag zijn nut bewijzen (bijvoorbeeld bij zeer dikke dichte betonelementen). Anders zou het betegelen van buitenmuren per definitie onmogelijk zijn. Resumerend kan men zeggen dat verschillende ondergronden onder verschillende omstandigheden andere conserveringsmaatregelen vereisen, maar dat men voor poreuze steenachtige materialen als vuistregel mag gebruiken: - aan de warme zijde dampdichter ; - aan de koude zijde dampdoorlatender ; - aan de regenzijde waterwerend. Het bovenstaande over vochtstromen blijkt door zijn complexe materie voor misverstanden aanleiding te kunnen geven. In een volgend artikel zal hierop nader worden ingegaan. Het blijft echter uitkijken geblazen! - Een ander aspect, dat men vaak over het hoofd ziet, is de alkaliteit van de ondergrond. Meestal tracht men door het neutraliseren (met zuren of zure zouten) de ondergrond te prepareren. Beter is het voor de afwerklaag een alkalibestand materiaal (bijvoorbeeld silicaatverf, acrylaten en silanen) te kiezen Waterwerende nabehandeling Sedert eeuwen heeft men gezocht naar materialen, die een bescherming tegen water bieden en die het uiterlijkvan steen niet noemenswaardig veranderen. Men zag dus het nut in van een dergelijke behandeling. Ook blijkt hieruit dat het probleem niet van vandaag of gisteren is. Men gebruikte verdunde vetzuren, combinaties hiervan, met paraffine verdunde drogende oliën (vernis), aluminium- en calciumzepen, waterachtige emulsies (waterglas) en wasoplossingen. Deze middelen waren gebaseerd op uiteenlopende principes: - afsluitend, dichtend; - waterafstotend door het vergroten van de contacthoek van een waterdruppel; - toverij (als men denkt dat het helpt, werkt het nog óók); - mengsel van twee of meer eerder genoemde mogelijkheden. De in die tijd gebruikte middelen hadden alle het overwegende nadeel dat zij een kortere levensduur hadden of een ongewenste afsluitende laag vormden, of in het geheel niet werkten. Met de komst van de organische siliciumverbindingen bleek hierin na een aanloopperiode verandering te komen. De waterafstotende werking van deze groep produkten wordt veroorzaakt door het veranderen van de randhoek. Hierdoor wordt het contactvlak van een waterdruppel met de ondergrond zodanig verkleind, dat een waterdruppel gemakkelijk wegrolt. Zoals bekend wordt water des te sterker capillair opgezogen naarmate de diameter kleiner is. Wanneer nu het inwendige van een capillair met een dergelijk produkt bekleed is, treedt een even grote maar tegengesteld werkende kracht op, die het water terugdringt. Toch kunnen op niet-verticale vlakken regendruppels met een zo grote vaart en zo frequent in botsing komen met het waterafstotende oppervlak, dat door die momentane impuls de druppel de afstotende kracht overwint en binnendringt. Dit houdt in, dat dergelijke vlakken een hogere concentratie aan werkzame stof verlangen dan wel 14. Optrekkend vocht, onder meer veroorzaakt door slechte hemelwaterafvoeren.

9 RVblad 07-9 de factoren als vakkennis en ervaring kan dit uiteindelijk tot een goed resultaat leiden. Daarom is het van het grootste belang dat dit samenspel ook mogelijk is! Hieruit volgt de eis dat de benodigde gegevens over de samenstelling en werking gemakkelijk te verkrijgen zijn en de restaurateur (de verwerker) deze taal verstaat. De moderne technieken en materialen behoren ten dienste van de restauratie te staan. Dit houdt in, dat men alleen te zamen met praktijkervaring, vakkennis en doelmatig ontwerpen het nut van dergelijke materialen en technieken kan bewijzen. Wanneer één van deze factoren gaat overheersen zal een optimaal eindresultaat tot de onmogelijkheden behoren. Daar waar moderne materialen worden toegepast zonder dat de verwerker weet waarmee hij bezig is, wordt het belang van een goede samenwerking tussen die factoren ontkend en zullen op den duur alle betrokken partijen er weinig plezier aan beleven. En wat te denken van onze monumenten! 15. Afbladderen op vochtige alkalische ondergrond een andere oplossing. Die andere oplossing wordt wel gezocht in produkten die een grotere indringdiepte hebben. Doordat zij echter na het aanbrengen een netwerk vormen, blijven er minder vrije staarten over met een waterafstotend vermogen. Ook kunnen plaatselijk dampdichte lagen uitkomst bieden. Op de hieraan verbonden consequenties wordt in een ander artikel ingegaan. 6. Tenslotte Het is merkwaardig te moeten constateren dat velen in de bouwwereld zich met de conservering bezighouden zonder voldoende terzake doende kennis in hun bagage mee te dragen. De beslissingen, die worden genomen, missen vaak iedere wetenschappe- lijke ondergrond: degene met de beste verkoopbabbel maakt de meeste kans op de order! Deze situatie is mede zo merkwaardig te noemen, omdat de benodigde kennis wel bij verschillende instanties, zoals de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, voorhanden is. Het zal duidelijk zijn dat bepaalde conserveringsmiddelen en technieken hun specifieke toepassingsgebied hebben en dat men ook met soms ongewenste nadelen rekening moet houden. Het kan ook voorkomen dat de gevolgen van een operatie zó nadelig zijn dat men ervan moet afzien. Hiervoor zijn extra kennis, andere werkwijzen en andere materialen nodig. Slechts in combinatie met de eerder genoem- RDMZ RV 1986/2 40

10 Literatuur Th. Chvatal, Systematische Untersuchungen über die Wirksamkeit neuer Stein-Reinigungspasten, Arbeitsblatter

11 Plastering Pleistersystemen UDC Plastering systems Pdistersysternen voor vochtbelaste gebouwen Plastering systems for buildings with dampproblems Ir. P. K. van der Schuit In RVblad Pleisterwerk 01 werd vooral in algemene zin ingegaan op de oorzaken en gevolgen van verwering van pleisters in vochtbelaste gebouwen. Aansluitend komen in dit artikel de belangrijkste pleistersystemen met hun specifieke kenmerken aan de orde. Ook wordt ingegaan op de behoefte aan normen en kwaliteitseisen, in het bijzonder voor pleistermortels. Tot slot worden de zogenaamde anti-zoutbehandelingen van een kritische kanttekening voorzien. Als men de omvang van een probleem zou kunnen meten aan de heersende argwaan ten opzichte van speciaal ontwikkelde systemen, in omloop zijnde persoonlijke filosofieën, geheime recepten en verbazingwekkende anekdotes, dan moet het pleisteren in monumenten een uitzonderlijk groot probleem zijn (geweest). Er is een goede reden, om het laatste woord tussen haakjes te plaatsen. 1. Onvoldoende hechting wordt vaak veroorzaakt door een onvoldoende voorbehandeling van de te pleisteren muur. In ditgatzijnresten oudpleisterwerk zichtbaar, die niet voldoende zijn verwijderd. Tussen het vaststellen van de oorzaken en de oplossing van het probleem zit een niet te onderschatten factor: de tijd. Niet in de laatste plaats, omdat argwaan vaak een belangrijker rol dan vertrouwen speelt. Oorzaken worden in dit artikel slechts kort vermeld, omdat in een vorig artikel dieper op dit onderwerp is ingegaan. Het accent ligt op speciaal ontwikkelde pleistersystemen en hun specifieke kenmerken. Als hier wordt gesproken over het pleisterprobleem in monumenten, dan gaat het vooral om de problemen veroorzaakt door overmatige hoeveelheden vocht en schadelijke zouten. Algemene problemen zoals krimp, onthechting afb. 1, materiaalgebreken, verspuitbaarheid en vakmanschap vallen buiten dit kader. 1. Oorzaken In de praktijk blijkt men er nog vaak te veel op uit te zijn gebreken te verbergen. Door oorzaken niet op te sporen worden de problemen ook niet opgelost. Vochtoverlast, de aanwezigheid van schadelijke zouten èn wisselingen in vochtgehalten van materiaal en lucht alsmede wisselingen in temperatuur vormen oorzaken voor de bedoelde problemen. Als we dus het vocht, de schadelijke zouten en het klimaat kunnen beheersen is het probleem op te lossen. Hiermee wordt al meteen duidelijk, dat de oplossing uit een aantal op elkaar afgestemde maatregelen zal bestaan, die samen het beoogde resultaat moeten opleveren. Maatregelen tegen optrekkend vocht, het hydrofoberen van gevels tegen intrekkend regenwater, drainering, ventilatievoorzieningen, functionerende hemelwaterafvoeren en dergelijke zijn daar voorbeelden van. Overigens is het vaststellen van de oorzaak niet eenvoudig, omdat visuele registratie tot onjuiste conclusies kan leiden. Het doen uitvoeren van vochtmetingen en het bepalen van de soort en de RVblad 02-1 concentraties van schadelijke zouten, is in vrijwel elk probleemgeval een vereiste. Een prettige bijkomstigheid is, dat we hiermee tegelijkertijd de beschikking hebben over een controleapparaat, dat ons in staat stelt de positieve dan wel negatieve effecten van de vaak prijzige anti-vocht-maatregelen in moeilijk te negeren cijfers vast te leggen. 2. Pleistersystemen Met het vaststellen van de oorzaak zijn we er nog niet. Vaak is de reactie: Het is een mooi verhaal, maar wat moet ik er nu opsmeren? Wanneer we ervan uitgaan dat alle mogelijke maatregelen zijn getroffen om de vastgestelde oorzaken te elimineren kunnen we overgaan tot de keuze van het pleistersysteem. Hierbij dienen we ons ervan bewust te zijn, dat er aan buitenpleisters andere eisen worden gesteld dan aan binnenpleisters, dat kelders omgeven door grondwater en vuurtorenwachterkamertjes moeilijker opgaven zijn dan alkoofjes of andere inpandige ruimten. Bovendien is het van belang te beseffen, dat er geen universeel systeem bestaat dat overal toepasbaar is; elk systeem heeft zijn eigenaardigheden. Bij het keuzeproces worden telkens weer de specifieke voor- en nadelen van de verschillende systemen aan de omstandigheden van het desbetreffende object getoetst. Zo is het mogelijk dat ogenschijnlijk gelijke objecten met een ander pleistersysteem afgewerkt worden. De bij restauraties meest toegepaste zoutbestande pleistersystemen kan men als volgt indelen: - waterafstotende pleistersystemen; - dampdichte pleistersystemen; - open pleistersystemen; - dampremmende pleistersystemen De waterafstotende pleistersystemen Deze zijn voornamelijk bekend als waterdichte pleistersystemen. RDMZ RV 1986/2-41

12 R Vblad In schollen losrakend pleisterwerk. Deze naam geeft echter aanleiding tot misverstanden en fouten, omdat er eigenlijk zou moeten staan: dicht voor water in vloeibare vorm, in plaats van waterdicht. Water in dampvorm kan namelijk - bij de één gemakkelijker dan bij de ander - doorgelaten worden. Dit verschijnsel wordt veroorzaakt door de waterafstotende werking van het aan de mortel toegevoegde dichtingsmiddel. De belangrijkste kenmerken zijn: - ze zijn waterafstotend, - ze moeten in dikke lagen worden aangebracht omdat de pleisterlaag zelfdragend moet zijn, - ze kunnen in schollen van de muur losraken, afb. 2. Wanneer men er namelijk niet in geslaagd is het vocht- en/of zouttransport tot staan te brengen, kunnen zich op de grenslaag ondergrond-pleisterlaag toenemende hoeveelheden schadelijke zouten afzetten. Onder de invloed van wisselingen in temperatuur en vochtigheid (zowel van het bouwmateriaal als van de lucht) worden door de volumetoename van deze zouten zulke hoge drukspanningen ontwikkeld dat geen enkel bouwmateriaal hiertegen bestand is. Het gevolg is dat de complete pleisterlaag wordt losgedrukt, - door de grote dikte ervan 3. Onvoldoende hechting van de toplaag door de waterafstotende eigenschappen van de raaplaag. kunnen fijne details worden bedolven, - ze zijn doorgaans uitvoeringsgevoelig, doordat bijvoorbeeld de waterafstotende eigenschappen van de ene laag de hechting van de daaropvolgende laag nadelig kan beïnvloeden afb. 3. Vaak ziet men dat men de hechting probeert te verbeteren door de pleisterlaag met een bezem ruw te halen. Bij een onjuiste behandeling kan hierdoor de hechting zelfs benadeeld worden. Lucht-insluitingen 4. Waardevolle muurschilderingen vragen speciale aandacht. en slecht gehechte grove deeltjes zijn hieraan debet. - reparaties kunnen niet zondermeer worden uitgevoerd. Dit vraagt van de stucadoor de nodige voorkennis. - sommigen denken dat waterafstotende pleisters niet kunnen worden overgeverfd of overgepleisterd. Wanneer men daar mee rekening houdt behoeft dit geen problemen op te leveren. Bepaalde oppervlakteactieve stoffen bieden dan uitkomst. - de verwerkbaarheid van deze op cement gebaseerde mortels geeft vaak problemen, zodat men er graag kalk aan toevoegt. Omdat deze kalk met de aanwezige schadelijke zouten kan reageren tot nieuwe schadelijke zouten is het duidelijk dat dan het verval van de nieuwe pleister al is begonnen voor hij goed en wel is uitgehard. - door de waterafstotende werking wordt de verdamping van het vocht uit de muur bemoeilijkt; het verdampingsfront bevindt zich namelijk op enkele centimeters van het oppervlak. Hierdoor kan optrekkend vocht een grotere hoogte bereiken. - tevens worden aangrenzende muurschilderingen of onbeschermde ornamenten van natuursteen ernstiger belast door het zogenaam-

13 5. Eerst ontstaan er scheuren op hoeken en dergelijke. de stuwmeereffect. Het verval ervan zal door dit pleistersysteem versneld kunnen worden afb in hoeken en aansluitingen kunnen naden kortsluiting veroorzaken, zodat de afwerklagen toch kunnen worden aangetast. - doordat de pleisterlagen vaak zeer hard en stijf zijn zal de toepassing ervan op buitengevels worden afgeraden, tenzij de mechanische eigenschappen zodanig op dit toepassingsgebied zijn afgestemd dat onthechting en scheurvorming door temperatuurspanningen afb. 5-7 niet kunnen optreden. - een ander typerend schadebeeld lijkt voort te komen uit lekken in het systeem: Eerst ontstaan kringvormige vlekken die groter worden. Later gaat het oppervlak afzanden en tenslotte vallen er 6. Indringend water doet de rest. 7. Zelfs de baksteen gaat eraan. grotere stukken naar beneden. - ten slotte wordt opgemerkt dat dit pleistertype doorgaans zeer strak wordt afgewerkt, waarbij de toplaag meestal uit een kalk-gipsmengsel is samengesteld. Door de geringe vochtbestandheid van deze materialen zou men de toepassing ervan in vochtbelaste monumenten zeer moeten beperken De dampdichte pleistersystemen Dit systeem is werkelijk waterdicht, dus ook voor water in dampvorm. Het is duidelijk dat dit systeem niet voor buitenmuren geschikt is, tenzij er sprake is van een uitzonderlijke situatie, bijvoorbeeld wanneer er aan de binnenzijde een vriescel grenst. Het damptransport, dat doorgaans van binnen (plaats met een gemiddeld hogere dampspanning) naar buiten (plaats met een gemiddeld lagere dampspanning) plaatsvindt, mag immers in normale gevallen alleen aan of nabij dat binnen oppervlak geremd worden. Het gaat hier niet om een totaal nieuw systeem, hoewel de bekendheid ervan te wensen overlaat. De toepassing vond vooral plaats bij het herstel van de door watersnood in Zeeland in 1953 getroffen gebouwen Het waterdichte (dus R Vblad OZ-3 ook dampdichte) membraan bestond toen uit een coating op bitumineuze basis. Omdat later bleek dat de veroudering van de bitumineuze coating problemen kon opleveren werd naar betere materialen uitgekeken. Het bleek dat de in de bitumen aanwezige vluchtige stoffen ook na jaren nog bleven vervliegen, waardoor de dampdichtheid plaatselijk terugliep. Bovendien heeft dit materiaal de eigenschap dat de kruip onder ongunstige omstandigheden onaanvaardbare vormen kan aannemen. Grote vlakken met dikke pleisterlagen kunnen dan ook op den duur van de muur los raken. Tegenwoordig wordt gebruik gemaakt van het uitgebreide aanbod van kunststoffen, waardoor een aantal van de bezwaren door een uitgebalanceerde keuze wordt weggenomen. De belangrijkste kenmerken zijn: - De kans op condensvorming in de muur is sterk gereduceerd, doordat de waterdamp wordt tegengehouden; hierdoor kan de muur droger worden. - De wisselingen in de relatieve vochtigheid van de lucht worden niet meer door de schadelijke zouten doorgegeven, waardoor de ongewenste kristallisatie en hydratatie sterk worden gereduceerd. De grote spanningen kunnen hierdoor niet meer opgebouwd worden. - Op het zeer dunne dampdichte membraan kunnen naar keuze dunne of dikkere, speciaal daarop afgestemde, pleisterlagen worden 8. Het rechter monster (dampdicht systeem) vertoont geen schade. RDMZ RV

14 9. Een dampdichte afwerking vertoont binnen enkele jaren een overdadige algengroei. aangebracht. Fijne details hoeven dus niet meer te worden bedolven onder dikke lagen. - In principe zou men op een dergelijk membraan met traditionele mortels kunnen werken. De hechting op de kunststofcoating is dan wel onderwerp van grote zorg. Bovendien kunnen ongewenste kortsluitingen roet in het eten gooien, zodat minder bestande pleisters toch via een omweg kunnen worden aangetast. Ten slotte is het toepassen van traditionele mortels in zeer vochtige ruimten zoals kelders (condensvorming!) een bijkomend probleem. Vandaar dat het er in de praktijk op neerkomt, dat er dan speciaal ontwikkelde zoutbestande mortels worden toegepast. Voor buitenwerk geldt dat deze mortels kunnen worden toegepast, mits een aantal eigenschappen zoals elasticiteitsmodulus en thermische uitzettingscoëfficiënt alsmede de waterabsorptiecoëfficiënt zijn aangepast. Uiteraard vervalt in dit geval het dampdichte membraan; we hebben dan te maken met een open pleistersysteem, dat hierna wordt toegelicht. Wat er gebeurt, indien men dit membraan buiten niet weglaat, tonen afb. 9 en De verdamping van water dat 10. Plaatselijk heeft het verval reeds zichtbare vormen aangenomen. afkomstig is van eventueel aanwezig en niet geëlimineerd optrekkend vocht wordt naar binnen toe verhinderd, zodat het vochtfront tot grotere hoogten kan reiken. - Ook hier worden aangrenzende muurschilderingen door het stuwmeereffect zwaarder belast, wanneer men daar geen aandacht aan besteedt. - Door het dampdichte membraan worden hardnekkige roetvlekken bedwongen. De bruine vlekken, die worden veroorzaakt door bepaalde houtverduurzamingspreparaten (fungiciden), kunnen zich ook niet meer manifesteren. - Door de kerende werking van het membraan zullen lekkages zich niet verraden door bijvoorbeeld vlekken in het pleisterwerk; de indicatiefunctie voor lekkages gaat verloren. - Voor ruwe ondergronden is het aanbevelenswaard deze eerst enigszins uit te vlakken. Hierdoor zal de kans op een plaatselijke onderbreking in het membraan afnemen. - Veelal wordt de vraag gesteld of een klein lek als gevolg van een spijkergat of een zettingsscheur gevaar oplevert. Wanneer de ondergrond niet voldoende is afgekapt of wanneer er andere omstandigheden aanwezig zijn, waardoor grotere zoutconcentraties ter plaatse van het lek aanwezig zijn, kan er na verloop van tijd schade optreden. Repareren is dan noodzakelijk, maar is slechts een kleine ingreep. In het algemeen kan een onopzettelijk lek echter geen kwaad; de R Vblad 02-4 hoeveelheden aan- en afgevoerde waterdamp zijn dan te gering. Het is op deze plaats wellicht niet overbodig te attenderen op het volgende: In het vorige artikel heb ik gewezen op het nog steeds wijd verbreide misverstand dat de muren een rol spelen in de afvoer van vochtige lucht binnenshuis. Vergeleken bij de afvoer van vochtige lucht door ventilatie, tocht, opengaande deuren enz. is dit dampdiffusie-proces verwaarloosbaar. Bij andere processen is deze dampdiffusie wel degelijk van groot belang, zoals blijkt uit de schade als gevolg van hydratatie en krisallisatie van bouwschadelijke zouten, het ontstaan van zwammen en schimmels en het condenseren van waterdamp op of in muren De open pleistersystemen De functie van open pleistersystemen is gebaseerd op de gedachte dat uitzettende zouten door de in de poriën beschikbare ruimte nagenoeg geen schade kunnen veroorzaken indien men een speciale cementsoort combineert met een uitgekiende korrelverdeling, korrelgrootte en korrelstructuur van de toeslagstoffen. Kenmerkende eigenschappen zijn: - Poreuze structuur, zodat vochten zouttransport ongehinderd kan plaatsvinden. - Indien het vochttransport niet wordt onderbroken kunnen zich zouten. aan het oppervlak manifesteren. Men dient deze regelmatig met een droge borstel te verwijderen. Dit verschijnsel kan gepaard gaan met vlekvorming, afb. 11 en Aan de afwerking (de verf dus) worden daarom hoge eisen gesteld. Meestal komen de silicaatverven daarvoor in aanmerking, omdat de open structuur hierdoor gehandhaafd blijft. Wanneer men echter niet snel genoeg afwerkt, of liever wanneer de zouten te snel worden aangevoerd, kan de hechting van deze verflaag problemen opleveren. - In de toekomst kan men vanwege die doorgelaten zouten bij het

15 ll. Het meest linkse proefvak (naast de natuursteen) vertoont vlekvorming (zelfde proefmuur als afb. 8). In het midden een dampremmend systeem, met links en rechts daarvan respectievelijk één en twee vertinlagen (smalle stroken). 12. Detail van afb. 11: rechts een min of meer dampremmende vertinlaag. onderhoud voor problemen gesteld worden. Voor een vlekkeloos resultaat dient men dus alle vereiste maatregelen tegen vocht en zouten te nemen. - Eventueel aanwezig optrekkend vocht wordt dus niet extra tot grotere stijghoogten aangemoedigd. - Toepassing naast muurschilderingen is mogelijk. - Dunnere lagen zijn mogelijk, dus profileringen behoeven hun scherpte niet te verliezen. - De indicatiefunctie ten behoeve van het waarnemen van al dan niet langdurige lekkages blijft gehandhaafd. - Indien ook aan eigenschappen, zoals elasticiteitsmodulus en thermische uitzettingscoëfficiënt alsmede de waterabsorptiecoëfficiënt, de nodige aandacht is besteed kan de toepassing voor buitengevels plaatsvinden. Een aanvullende hydrofobering is wel gewenst. Dit heeft vooral te maken met het optreden van materiaalspanningen als gevolg van vormveranderingen ten gevolge van de hygrische uitzettingscoëfficiënt van de cementsteen. Hoe lang een dergelijk systeem onder extreme omstandigheden tegen een voortdurende vocht- en zoutstroom bestand is valt nog niet te voorspellen. De eerste schade werd in een praktijkgeval na circa twee jaar aan de verflaag waargenomen. Deze begon plaatselijk af te schilferen, terwijl de pleisterlaag geen voor het oog waarneembare schade vertoonde. Daarna verschenen er zogenaamde pop-outs: kratervormige schade in de pleistermortel. Tenslotte werd er onthechting geconstateerd op het grensvlak van de pleisterlaag en de muur. Onder extreem vochtige omstandigheden kan dus schade optreden aan de mortel zelf. Hierdoor wordt opnieuw het belang van aanvullende maatregelen tegen vochtbronnen onderstreept De dampremmende pleistersystemen De kenmerkende eigenschappen liggen tussen die van de dampdichte en de open pleistersystemen en vormen dus een soort compromis tussen deze twee. 3. Normen en kwaliteitseisen. Het is opmerkelijk dat - naarmate bepaalde materialen en bouwsystemen relatief ouder zijn - het met de hoeveelheid en de kwaliteit van de voorhanden zijnde normbladen droevig gesteld is. Wellicht wordt dit veroorzaakt door het feit dat de benodigde kennis door de in overmaat aanwezige veronderstelde ervaring toereikend geacht wordt. Op het gebied van metsel-, pleister- en voegmortels blijkt er een steeds grotere behoefte aan normbladen en richtlijnen te ontstaan. Men zou hieruit kunnen afleiden, dat de vaak van vader op zoon overgedragen ervaring langzamerhand mèt het vakman-.rvblad 02-5 schap degenereert; men zou evengoed kunnen zeggen dat er dusdanige veranderingen in het bouwproces zijn opgetreden, dat de uit ervaring voorhanden zijnde kennis niet meer toereikend is. In de renovatie en de restauratie bijvoorbeeld is men - soms ongemerkt - komen te staan voor nieuwe problemen, die met de huidige ter beschikking staande kennis en middelen slechts moeizaam opgelost kunnen worden, zo ze al niet onoplosbaar (b)leken. Het is daarom hoog tijd dat men ernst maakt met het opstellen en uitgeven van normbladen. Daarbij kan men zich ook terecht afvragen, hoe men tot wetenschappelijk verantwoorde en op de praktijkproblemen afgestemde normbladen kan komen, indien de aandacht voor dit onderwerp bijvoorbeeld in de universitaire opleiding ten opzichte van andere onderwerpen verwaarloosd lijkt te worden. In West-Duitsland - waar men zich meer moeite getroost op dit gebied - heeft de WTA (Wissenschaftlich Technischer Arbeitskreis für Denkmalpflege und Bauwerksanierung e.v.) een voorlopig Merkblatt over de bouwfysische en technische eisen voor Sanierputze opgesteld. Deze Sanierputze zijn vergelijkbaar met onze waterafstotende pleistersystemen, althans in kant en klare (droge) vorm. Hierin worden eisen gesteld ten aanzien van de waterdampdiffusieweerstandcoëfficiënt y (< 12), welke eis in de regel gehaald wordt wanneer de volumieke massa (van de verharde pleister)p G 1500 kg/m3 bedraagt. Deze eis wordt door de formule S, a 2 m (waarin S, de diffusie equivalente luchtlaagdikte voorstelt) verfijnd, omdat met de dikte van de pleisterlaag de weerstand tegen waterdampdiffusie varieert. De verdamping van in de muren aanwezig vocht zou door deze eis niet onaanvaardbaar verhinderd worden. De in het Merkblatt genoemde maximaal toe te stane waterabsorptie-coëfficiënt w =G 0,5 kg/m2 fi moet een waarborg zijn RDMZ RV 1986/2-43

16

17 mogelijke kwaliteit van het produkt, maar

18 Plastering Pleisterwerk Plastering UDC693.6 Historisch pleisterwerk Historie plastering H. Janse Eén

19 Over het bepleisteren bij de Ouden. Medegedeeld door J. van Leeuwen, Azn., opzigter van Waterland, en landmeter te Monnickendam. Tot eene der voornaamste handelingen in de bouwkunst behoort ongetwijfeld

20 RVblad 03-3 bepleisteringen op ligte scheidmuren te brengen, die scheuren noch bersten. Immers, wanneer het houtwerk