De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience"

Francisca Verstraeten
6 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Eeuwen Vlaamse taalkundige schatten in Antwerpen Enkele decennia geleden (her)ontdekte Vlaanderen zijn materieel en immaterieel erfgoed. Het leidde onder andere tot de succesvolle Erfgoeddag, voor elke cultuurliefhebber een dag om elk jaar in de agenda vrij te houden. Post Factum organiseert op 13 mei 2017 zijn eigen erfgoeddag. We spreken af in Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience van Antwerpen, een plek waar bibliothecarissen en archivarissen al eeuwen de literaire, wetenschappelijke en artistieke artefacten van het Vlaamse taalgebied bewaren. Het voormalige Jezuïetengebouw herbergt een ongekende schat aan boeken, handschriften, historische kaarten en de meest diverse archeologische en wetenschappelijke objecten. Laat u dus verrassen op 13 mei! Van start met 41 boeken Voor de oorsprong van de Erfgoedbibliotheek moeten we terug naar het midden van de 15de eeuw, toen de Antwerpse stadssecretaris Willem Pauwels zijn boekencollectie (41 stuks) aan de stad schonk. Het legaat van Pauwels was de eerste stap naar een Antwerpse stadsbibliotheek. Van Pauwels boeken is er vandaag geen spoor meer terug te vinden. Zij gingen op in de stadhuisbrand tijdens de Spaanse furie (1576), toen muitende Spaanse troepen een groot deel van de stad in brand staken. Toen na de val van Antwerpen (1585) de rust terugkeerde, besliste het stadsbestuur om de bibliotheek opnieuw op te bouwen. Het kreeg daarvoor de medewerking van Christoffel Plantijn en zijn opvolgers, die bereid waren om van elk boek dat van hun drukpersen rolde, een exemplaar aan de stad te schenken. Op die manier kwam bijvoorbeeld Plantijns bekende Biblia Polyglotta 1 in de bibliotheek terecht. 1 De Biblia Polyglotta of de Biblia Regia ( ) werd door Christoffel Plantijn gedrukt in opdracht van de Spaanse koning Filips II. De boeken bevatten de katholieke bijbel in vijf talen: Latijn, Grieks, Hebreeuws, Aramees en Syrisch.

2 Begin 17de eeuw had bisschop Johannes Miraeus grote plannen voor de uitbouw van een (tweede) bibliotheek, die moest instaan voor de vorming van de seculiere geestelijkheid. Zijn erudiete neef Aubertus Miraeus 2 zette zijn schouders onder dat initiatief en wist op korte tijd een schitterende collectie werken te verzamelen die afkomstig waren van allerlei geleerden, rijke burgers en boekdrukkers. Zijn inventaris Bibliothecae Antverpianaei Primordi uit 1609 telde 356 werken met een theologische, historische, juridische en medische inslag. Het stond in de sterren geschreven dat de stadsbibliotheek en de kapittelbibliotheek zouden samensmelten. De nieuw samengestelde collectie vond onderdak in een lokaal van het seminarie. Na de beëindiging van het Twaalfjarig Bestand (1621) was de economische activiteit in de Scheldestad zodanig geslonken dat er behoorlijk wat handelsruimte in de stad vrijkwam. Op die manier kwam de stadsbibliotheek terecht in de lokalen van de vroegere handelsbeurs. Door verwaarlozing en ontvreemding raakte de collectie helemaal verkommerd. In 1677 trok stadssecretaris Andries Van Valckenisse zich opnieuw het lot van de boeken aan. Een nieuwe inventaris moest voor de verzameling een nieuwe start vormen. In 1687 kwam de uitgedunde collectie in de zogenaamde Pestkamer van het stadhuis terecht. Een stadsbibliotheek in de Sodaliteit Tijdens de Franse periode integreerde het nieuwe regime de stadsbibliotheek in een Ecole Centrale, die over een eigen boekencollectie beschikte. Daarin kwamen vanaf 1795 ook heel wat werken terecht uit de opgeheven abdijen en kloosterbibliotheken. Het bestaan van de Ecole Centrale was maar van korte duur want in 1802 volgde reeds de opheffing, waarna vele boeken konden terugkeren naar de oorspronkelijke eigenaars. Andere werken bleven echter in de collectie en vormen vandaag nog steeds de kern van het oude fonds in de Erfgoedbibliotheek. In 1805 kreeg de bibliotheek voor het eerst een 2 Aubertus Miraeus ( ) was een belangrijk letterkundige, historiograaf en filoloog. Hij onderhield contacten met de humanisten in de Nederlanden. Hij was ook nauw verbonden met het hof van de aartshertogen Albrecht en Isabella.

3 openbare functie. Zo kwam er een leesruimte waar de burgers de werken konden raadplegen. De Sodaliteitsgebouwen, waarin de Erfgoedbibliotheek in 1879 werd ondergebracht Tijdens de 19de eeuw kwam de stadsbibliotheek tot volledige ontplooiing. Dat gebeurde onder impuls van Frans-Hendrik Mertens, een bibliothecaris die de instelling organisatorisch en inhoudelijk een totaal ander gezicht gaf. Er kwam een nieuwe ordening van de boeken evenals een gedrukte catalogus. Het was ook Mertens die de basis legde voor de enorme collectie Nederlandse letterkunde waarover de Erfgoedbibliotheek vandaag beschikt. Hij lanceerde eveneens het plan voor de oprichting van een Volksbibliotheek, waaruit later dan de Openbare Bibliotheek vloeide. Aldus kwamen er in Antwerpen in 1865 twee bibliotheken: een volksbibliotheek met hedendaagse boeken en een stadsbibliotheek met de bewaarcollectie uit het ancien régime en de Franse periode.

4 Volksfeest De stadsbibliotheek werd echter algauw te klein voor de snel aangroeiende collectie. Daarom kocht het stadsbestuur in 1879 de zogenaamde Sodaliteit, een 17de-eeuws gebouw van de voormalige Jezuïetencongregatie naast de Sint-Carolus Borromeuskerk. De boekdelen van de stadsbibliotheek en de werken van de Volksboekerij werden naar de nieuwe lokalen overgebracht. De overbrenging van de werken in 1883 ging gepaard met een groot volksfeest. Het Jezuïetenplein werd herdoopt in het Hendrik Conscienceplein en kreeg ook een standbeeld van de schrijver die zijn volk leerde lezen. Het was één van de momenten waarop door Antwerpen een ware vlaag van romantisch flamingantisme waaide Het succes van de volksbibliotheek was echter zo groot dat ze in 1895 opnieuw moest verhuizen, deze keer naar de nieuwe vestiging in de Blindestraat. De stadsbibliotheek bleef achter op het Hendrik Conscienceplein. In 1905 kon de stad de hand leggen op een belangrijk deel van de boekencollectie van Gustave van Havre, een gekend Antwerpse politicus én bibliofiel. Frans Gittens (stadsbibliothecaris) en Max Rooses (conservator van het Museum Plantin-Moretus) lanceerden een crowdfunding bij de welgestelde Antwerpse burgerij. Met het verzamelde bedrag kon de stad één vierde van de nalatenschap van Gustave van Havre aanschaffen. Daartoe behoorden enkele unieke werken, onder andere van de 16de-eeuwse Antwerpse dichteres Anne Bijns 3. Het initiatief van 1905 lag aan de basis van het huidige Dotatiefonds voor Boek & Letteren, een mecenaatsvereniging die de Erfgoedbibliotheek vandaag nog steeds aanvult. 3 Anna Bijns ( ) was een van de weinige bekende vrouwen uit de vroegmoderne tijd die zich toelegde op de dichtkunst. Zij werkte nog in de Antwerpse rederijkerstraditie, maar haar werk weerspiegelt ook de veranderende tijd op intellectueel en godsdienstig vlak.

De globes van de gebroeders Blaeu Van bewaar- tot Erfgoedbibliotheek Ook tijdens de 20ste eeuw bleef plaatsgebrek de bewaarbibliotheek op het Hendrik Conscienceplein parten spelen.

5 De globes van de gebroeders Blaeu Van bewaar- tot Erfgoedbibliotheek Ook tijdens de 20ste eeuw bleef plaatsgebrek de bewaarbibliotheek op het Hendrik Conscienceplein parten spelen. Tussen 1930 en 1990 werden voortdurend aanpassings- en uitbreidingswerken uitgevoerd. In 1933 werd de oude leeszaal omgevormd tot twee verdiepingen die dienst deden als boekenmagazijn. Daarboven werd de zogenaamde Nottebohmzaal ingericht, bedoeld als tentoonstellingsruimte en vandaag de belangrijkste pronkzaal van de Erfgoedbibliotheek. De Duitse zakenfamilie Nottebohm ondersteunde gedurende drie generaties tal van culturele en sociale initiatieven in de stad. Zo deed de handelaar Oscar Nottebohm bij zijn dood in 1935 nog een belangrijke schenking aan de stadsbibliotheek. Vandaag bevinden zich in de Nottebohmzaal de grote pronkstukken van de bibliotheek: de hemel- en aardglobes van Willem en Joan Blaeu 4, de borstbeelden van Europese 4 Vader Willem ( ) en zoon Joan ( ) Blaeu behoorden tot een vermaarde familie van cartografen, globemakers en drukkers uit Nederland.

6 auteurs en de Egyptische kast met enkele unieke objecten uit het faraonische Egypte. Geleidelijk ging de bewaarbibliotheek op het Conscienceplein haar eigen weg, vooral wanneer de gemeenteraad in 1980 voor het eerst aparte budgetten goedkeurde voor de stadsbibliotheek en de openbare bibliotheek. Rond de eeuwwisseling was de Antwerpse stadsbibliotheek uitgegroeid tot één van de belangrijkste bewaarbibliotheken van Vlaanderen. Door een moderne opstelling en een online catalogus (ook thuis te raadplegen) ging zij mee met de nieuwe noden van de 21ste-eeuwse bibliotheekgebruiker. De stadsbibliotheek was intussen uitgegroeid tot dé bewaarplaats van humane wetenschappen en meer bepaald van het Vlaamse culturele erfgoed. Onvermijdelijk bleef de Antwerpse toets sterk aanwezig; vele drukwerken en objecten zijn immers in een Antwerpse context ontstaan. Wegens haar uitstraling voor heel Vlaanderen kreeg de Antwerpse stadsbibliotheek vanaf 2008 de naam van Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Op dit ogenblik omvat ze meer dan 1,5 miljoen volumes, waaronder oude drukken van vóór De collectie is bijzonder divers: zeldzame oude drukken vinden er een plaats naast actuele publicaties en populaire hedendaagse tijdschriften. Door haar rijkdom en continuïteit is ze dan ook een staalkaart van meer dan vijf eeuwen Vlaams Erfgoed. De Nottebohmzaal Informatie: Patrick Praet

Vergelijkbare documenten

uitnodiging Het aantal beschikbare plaatsen is beperkt. We vragen u om tijdig uw aanwezigheid te bevestigen.

uitnodiging Het aantal beschikbare plaatsen is beperkt. We vragen u om tijdig uw aanwezigheid te bevestigen. 2 uitnodiging De Vlaamse Erfgoedbibliotheek snijdt een nieuw hoofdstuk aan. Het afgelopen jaar werd er hard gewerkt om deze netwerkorganisatie voor erfgoedbibliotheken vorm te geven. Nu zijn we klaar om