Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020

Transcriptie

1 Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020 Voor vandaag. En morgen.

2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Uitdagingen voor de gezondheidszorg Ouder en gezonder Duurzaamheid onder druk Minder handen aan het bed Solidariteit onder druk Fundamentele veranderingen noodzakelijk 7 3. Ontwikkelingen in de gezondheidszorg Bevorderen van gezondheid Een betrokken patiënt Juiste zorg op de juiste plaats Aantoonbare kosteneffectiviteit Effectieve technologische ondersteuning Farmaceutische patiëntenzorg Professionele grondslag De zorg die de apotheker levert Een mensgerichte benadering van de patiënt Coach van de patiënt Shared decision making Doelmatige en effectieve farmacotherapie Effectief, mits goed gebruikt Zichtbare geneesmiddelexpert Samenwerking tussen apothekers en collega zorgverleners Bereikbaar, toegankelijk en laagdrempelig Huisarts, apotheker, wijkverpleegkundige Specialist, ziekenhuisapotheker, verpleegkundige Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier Dossier: kloppend hart Geïntegreerd dossier 20 Verantwoording 22 Literatuurlijst 24 Colofon 27 2

4 Als apothekers zorgen wij ervoor dat patiënten effectief, veilig en doelmatig geneesmiddelen gebruiken. De zorg die wij leveren is de farmaceutische patiëntenzorg. We doen dit op een duurzame, transparante en persoonsgerichte wijze. Deze farmaceutische patiëntenzorg sluit aan bij de individuele behoeften, het dagelijks leven van de patiënt en de zorg die hij of zij van andere zorgverleners ontvangt. Samen werken we aan professionele, persoonsgerichte farmaceutische patiëntenzorg. 3

5 1. Inleiding Een gezond lichaam en een goede kwaliteit van leven is iets wat ons allen bezighoudt. De Nederlandse gezondheidszorg levert veel op voor mens en maatschappij. Als gevolg van voortdurende verbeteringen en vernieuwingen kunnen we meer mensen steeds beter helpen. Zo is de gezondheidszorg volop in beweging. Ook in de farmaceutische zorg voltrekken deze - en andere - ontwikkelingen zich in rap tempo. Tegelijkertijd staat de betaalbaarheid en solidariteit van zorg steeds nadrukkelijker ter discussie. In verschillende bestuurlijke gremia denkt men na over de toekomst van de zorg. Maar wat betekenen deze ontwikkelingen voor de farmaceutische zorg? Wie is de patiënt over tien jaar, welke behoefte heeft hij en welke uitdagingen voor zorgprofessionals brengt dit met zich mee? Kortom, voldoende aanleiding voor de KNMP om een visie te ontwikkelen over de toekomst van de farmaceutische patiëntenzorg. Bewust van onze maatschappelijke verantwoordelijkheid benaderen we deze vanuit een breder perspectief op mens en maatschappij. Binnen dit kader beschrijven wij een visie waarin wij de behoeften en uitdagingen zo goed mogelijk proberen te beantwoorden. Het vertrekpunt hierbij is de professionele grondslag van de apotheker. De apotheker heeft kennis van het geneesmiddel, het menselijke lichaam, en het menselijk gedrag. Het beroep apotheker kenmerkt zich door het verbinden van deze drie kennisdomeinen. Farmaceutische zorg behelst de zorg rond het geneesmiddel, van het ontwerpen en produceren ervan tot de terhandstelling aan de patiënt. In deze toekomstvisie ligt de focus op de farmaceutische patiëntenzorg. De reden hiervoor is dat de nadruk meer dan ooit ligt op het verbeteren van de kwaliteit van leven van de patiënt door effectief, veilig en doelmatig gebruik van geneesmiddelen te bevorderen. Samen werken aan professionele, persoonsgerichte farmaceutische patiëntenzorg Onder dit motto zetten apothekers hun ambities in deze Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020 uiteen. Het is het resultaat van een proces van de KNMP waarin apothekers, collega-zorgverleners, patiënten en vele anderen zich hebben uitgesproken over de toekomst van de farmaceutische patiëntenzorg in Nederland. Op 18 december 2013 werd een mijlpaal bereikt en zijn de Contouren Toekomstvisie Farmaceutische Zorg 2020 door de Algemene Vergadering van de KNMP aangenomen. 4

6 Vier thema s vormen de kern van deze contouren: Een mensgerichte benadering van de patiënt Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners Veilige, effectieve, en doelmatige farmacotherapie Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier In het kerndocument zijn deze vier thema s, met aandacht voor maatschappelijke uitdagingen en behoeften van de patiënt van vandaag en morgen, vertaald naar een missie, visie en concrete ambities voor de farmaceutische patiëntenzorg in In dit achtergronddocument worden deze missie, visie en concrete ambities van apothekers nader onderbouwd aan de hand van eerdere publicaties uit het ontwikkelingstraject van de toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg Het achtergronddocument is een verdieping en onderbouwing van het kerndocument. Het achtergronddocument is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 schetst de uitdagingen van de Nederlandse gezondheidszorg op middellange termijn. De gezondheidszorg ontwikkelt zich volop om deze uitdagingen het hoofd te bieden en de leidende positie van de Nederlandse gezondheidszorg in de wereld te verstevigen. Deze ontwikkelingen komen in Hoofdstuk 3 aan de orde. Hoofdstuk 4 geeft antwoord op de vraag hoe de farmaceutische patiëntenzorg deze behoeften en uitdagingen gaat beantwoorden. Vanuit de professionele grondslag van apothekers wordt een invulling gegeven aan bovengenoemde vier thema s binnen de geschetste context van een gezond en actief Nederland in

7 2. Uitdagingen voor de gezondheidszorg 2.1. Ouder en gezonder De Nederlandse gezondheidszorg staat duidelijk voor grote uitdagingen. De Nederlandse bevolking vergrijst. Het aantal 65-plussers stijgt van 14% in 2005 tot 21% in We worden steeds ouder, de groep 80-plussers neemt toe. Gesproken wordt van een dubbele vergrijzing. Meer dan de helft van de 65-plussers heeft een chronische aandoening, vaak zelfs meer dan één. Economische en technologische ontwikkelingen hebben bijgedragen aan het terugdringen van veel aandoeningen en mogelijkheden op volledig herstel zijn toegenomen. Ziekten als de pest en pokken komen nauwelijks meer voor. Veel infectieziekten zijn bestreden dankzij vaccinontwikkeling. Tegelijkertijd is er een stijgende trend in ziekten die het gevolg zijn van de moderne samenleving en de daarbij passende leefstijl. Het gaat hierbij om ziekten als hart- en vaatziekten, COPD, diabetes, bepaalde kankersoorten, depressie en obesitas. Zo neemt het aantal mensen met diabetes in Nederland de komende twaalf jaar met een half miljoen toe. Bijna de helft van de volwassenen en één op de zeven kinderen heeft obesitas. Aandoeningen als een beroerte, heupartrose en een hartinfarct komen vaker voor. Door de vergrijzing en een toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds meer van een acute naar een chronische zorgvraag. Een op de drie chronische patiënten heeft twee of meer chronische aandoeningen. Dit maakt de zorgvraag complexer. De behoefte aan zorg neemt toe Duurzaamheid onder druk Dankzij voortdurende verbeteringen en vernieuwingen blijven steeds meer mensen langer gezond. Tegelijkertijd stijgen de zorgkosten elk jaar met 4%, terwijl het nationaal inkomen met niet meer dan 1% stijgt. Van deze 4% is slechts 1% toe te schrijven aan de vergrijzing. Vooral de verruiming van het zorgaanbod en (technologische) innovaties maken de zorg duurder. De zorguitgaven zijn toegenomen van 8% van het nationaal inkomen in 2003 tot 13% van het nationaal inkomen in Het is de snelst groeiende uitgavenpost in het huishoudboekje van de overheid. Met het huidige zorgstelsel kunnen de kosten in 2040 oplopen tot 31% van het nationaal inkomen. Voor geneesmiddelen zullen bij gelijkblijvende omstandigheden alleen de demografische ontwikkelingen er al toe leiden dat de totale uitgaven tot 2020 jaarlijks met 2% zullen toenemen. De betaalbaarheid van de Nederlandse zorg staat onder druk. Kortom, veranderingen zijn nodig om de duurzaamheid van de Nederlandse zorg te garanderen. 6

8 2.3. Minder handen aan het bed Naast toenemende kosten en vergrijzing heeft Nederland te maken met een krimpende beroepsbevolking. Met een toenemende vergrijzing en afnemende beroepsbevolking komt het aantal handen aan het bed onder druk te staan en wordt de nood om de zorg anders in te richten steeds groter. De kwaliteit en toegankelijkheid van de Nederlandse zorg staan hierdoor meer dan ooit op het spel. Zonder wijziging van het stelsel zijn er meer zorgverleners nodig om in de groeiende vraag te kunnen voorzien. Als de huidige ontwikkeling van de zorgvraag zich doorzet, zijn in 2030 een miljoen extra zorgverleners nodig. Het is niet realistisch om te verwachten dat deze er zullen zijn. Daarom vraagt de situatie om een andere organisatie van zorg om de beschikbare mankracht efficiënt in te zetten Solidariteit onder druk Bovenstaande ontwikkelingen zetten het solidariteitsprincipe steeds verder onder druk. De bereidheid van jong om voor oud te betalen, en door gezond voor ziek, neemt af. Dit komt merendeels door de aanhoudende stijging van de zorgkosten, de verhoging van de zorgpremies, eigen risico s en betalingen, en het grote verschil in behoefte aan zorg tussen burgers. Het vertrouwen dat een bijdrage vandaag ook zekerheid biedt voor morgen geldt niet langer meer als gegeven Fundamentele veranderingen noodzakelijk Tot nu toe werd de zorg betaalbaar gehouden door het eigen risico te verhogen en het basispakket te verkleinen. Dit zijn aanpassingen binnen het huidige stelsel. Zet deze ontwikkeling zo door, dan besteedt de patiënt met een minimuminkomen in 2040 de helft van zijn geld aan zorg. Dit heeft consequenties voor het huidige zorgstelsel. Nu betaalbaarheid en solidariteit steeds meer onder druk komen te staan, staat de samenleving voor de uitdaging tot fundamentele veranderingen en duurzame oplossingen te komen. Het huidige zorgstelsel is niet bestendig voor de toekomst. De groeiende complexere zorgvraag van een groeiende groep ouderen kan niet langer opgevangen worden door een krimpende groep zorgverleners. De contouren van nieuw, toekomstbestendig zorglandschap dienen zich steeds nadrukkelijker aan. 7

9 3. Ontwikkelingen in de gezondheidszorg 3.1. Bevorderen van gezondheid Het genezen van ziekte maakt in 2020 plaats voor het bevorderen van gezondheid. Het behoud van gezondheid en de kwaliteit van leven vormen het nieuwe paradigma waarnaar de gezondheidszorg wordt ingericht. De zorg in 2020 ondersteunt de burger om van het wieg tot het graf gezond te blijven. Daarbij wordt gezonde leefstijl beloont en stimuleert de introductie van eigen betalingen gepast zorggebruik. Deze sturingsmechanismen zijn onder andere gericht op het behouden van het solidariteitsprincipe. De gezondheidszorg staat hierdoor niet langer in het teken van zorg en ziekte, maar focust op gezondheid en gedrag. In de toekomst krijgt het voorkomen van ziekte veel meer accent naast het genezen ervan Een betrokken patiënt De laagdrempeligheid waarmee de patiënt in 2014 gebruik maakt van zorg onder de huidige dekking van zorgverzekering en andere sociale voorzieningen komt steeds meer onder druk te staan. De patiënt is historisch gezien niet gewend zijn portemonnee te trekken, maar zal dit in 2020 hoogstwaarschijnlijk wel meer moeten gaan doen. Hiervoor in de plaats krijgen we in 2020 een patiënt die mondiger is, zich beter informeert en organiseert om de beste zorg te krijgen. Hij verwacht van zijn zorgverleners serieus te worden genomen in de keuze voor een behandeling. Deze betrokkenheid van de patiënt draagt vervolgens ook bij aan de veiligheid, effectiviteit en doelmatigheid van deze behandeling Juiste zorg op de juiste plaats Door de vergrijzing en een toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds meer van een acute naar een chronische zorgvraag. De zorgverlening wordt daarom zo georganiseerd, dat de grootste (chronische) zorgvraag thuis en in de wijk wordt opgevangen. De zorg, of liever het behoud van een goede gezondheid en daarmee een hoge kwaliteit van leven, wordt zoveel mogelijk letterlijk rondom de patiënt georganiseerd: in de wijkt of bij hem thuis. In 2020 vindt zorg op het laagste mogelijke niveau in de keten plaats. De juiste zorg op de juiste plek door de juiste professional is hierbij het adagium. Als een huisarts de behandeling kan uitvoeren, gaat de patiënt niet naar het ziekenhuis. En als de patiënt het zelf of in zijn sociale kring kan opvangen, gaat hij niet naar de huisarts. 8

10 Het ideale zorglandschap zal er in 2020 als volgt uit zien: 1. Landelijk: Hoogspecialistische medische zorg en ziekenhuiszorg waar een relatief kleine vraag naar is. Zwaar complexe behandelingen en academisch onderzoek. 2. Regionaal: Specialistische zorg. Gerichte opschalingen, specifiek medische handelingen en diagnosegebieden vanuit regionaal perspectief. Dit zorgt voor een netwerk van instellingen en klinieken voor bepaalde medische ingrepen en behandelingen. Eventueel voor specifieke aandoeningen. 3. Zorg in de buurt: Geïntegreerde eerstelijnszorg. Generalistisch perspectief, sterke focus op de behandeling van chronische aandoeningen en een doorgeefluik naar regionaal georganiseerde, geïntegreerde multidisciplinaire zorg. 4. Zorg aan huis: nuldelijns zorg. Zelfzorg en zelfmanagement met behulp van (mobiele) technologie, en sociale mantelzorg Aantoonbare kosteneffectiviteit In 2020 vindt een nadrukkelijkere afweging tussen kosten en baten van de zorg plaats. De druk op de betaalbaarheid van zorg vraagt hier om. Het is nu al merkbaar dat kosteneffectiviteit een onderdeel uitmaakt van een beslissing om een behandeling wel of niet te starten, maar deze trend zal zich de komende tien jaar doorzetten. Er zal steeds nadrukkelijker ook met een economenbril naar de zorg worden gekeken tijdens een besluitvormingsproces. Dit sluit aan bij de verschuiving van het genezen van patiënten naar het gezond houden van individuen ten behoeve van de samenleving. Immers, wordt zo ook nadrukkelijker rekening gehouden met de baten van de behandeling. 9

11 3.5. Effectieve technologische ondersteuning In 2020 spelen preventie, zelfmanagement en ehealth een belangrijke rol in de ondersteuning van de gezondheid van patiënten. Zorgprofessionals begeleiden de patiënt op basis van gelijkwaardigheid en met de technologische middelen die daarvoor beschikbaar zijn. De technologie is gericht op het bevorderen van de actieve deelname van de patiënt bij het beantwoorden van zijn zorgvraag. Daarnaast zorgen nieuwe technologieën zoals big data en cloud computing voor dat het veilig en efficiënt delen van data wereldwijd mogelijk is. Zorgprofessionals leggen zich dan meer toe op het analyseren van die data en het reageren op plotselinge veranderingen. Ook komt hieruit informatie voort waarmee patiënten bijvoorbeeld therapietrouw zelf en/of samen met hun zorgverleners kunnen monitoren. Randvoorwaarde is dat de informatie veilig, accuraat, betrouwbaar, robuust en grondig is om dergelijke diensten te verfijnen en grotere therapietrouw te bereiken. 10

12 11

13 4. Farmaceutische patiëntenzorg Professionele grondslag De apotheker in 2020 staat een andere zorg te wachten dan die van Dat is een feit. De vraag is hoe met deze veranderingen en uitdagingen om te gaan. En hoe de apotheker het beste beantwoordt aan de behoeften en uitdagingen die ons te wachten staan. In deze toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg 2020 wordt die vraag beantwoord. Het vertrekpunt voor de vorming van de toekomstvisie is het Handvest van de apotheker. Dit Handvest van de apotheker, grondslag voor het professioneel en ethisch handelen, is vastgesteld door de Algemene Vergadering van de KNMP in december In het Handvest is uiteengezet waaraan de apotheker zijn professionele grondslag en zijn identiteit ontleent en waarop hij zijn professionele handelen baseert. Daarmee verduidelijkt het Handvest wat de patiënt en de maatschappij van de apotheker mogen verwachten. Daarnaast geeft het ook richting aan het waarden- en normenkader van de professie; de maatschappelijke rol van de apotheker; de positie van de professie binnen het gehele zorgveld en de farmacie; en de verantwoordelijkheden van de apotheker waarop hij mag worden aangesproken. De zorgverlening van de apotheker is gebaseerd op zijn kennis, professionaliteit en beroepsethiek. Het beroep apotheker is gefundeerd op een unieke combinatie van kennis over: Het geneesmiddel: waaruit bestaat een geneesmiddel en wat is het effect ervan? Het menselijk lichaam: hoe wordt het lichaam door ziekte en gezondheid beïnvloed en wat is de interactie van het lichaam met een geneesmiddel? Het menselijk gedrag: hoe verhoudt zich dit tot ziekte en gezondheid en hoe kan dat worden beïnvloed door menselijk, medisch en farmaceutisch handelen? De beroepsethiek behelst dat de apotheker, betrokken bij het welzijn van de patiënt en bewust van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid, zijn farmaceutische deskundigheid zorgvuldig inzet ten behoeve van de individuele patiënt, die met de apotheker als professional een vertrouwensrelatie onderhoudt De zorg die de apotheker levert Het beroep apotheker kenmerkt zich door het verbinden van enerzijds behandeling met een geneesmiddel, menselijk lichaam, gedrag en anderzijds de zorg voor de patiënt. De apotheker brengt deze onderwerpen samen. Dit noemen we farmaceutische zorg. Farmaceutische zorg behelst de zorg rond het geneesmiddel, van het ontwerpen ervan tot de terhandstelling aan de patiënt. In deze toekomstvisie ligt de focus op de farmaceutische patiëntenzorg. 12

14 De reden hiervoor is dat de nadruk meer dan ooit ligt op het verbeteren van de kwaliteit van leven van de patiënt door veilig, effectief, en doelmatig gebruik van geneesmiddelen te bevorderen. Farmaceutische patiëntenzorg Farmaceutische patiëntenzorg is de zorg van de apotheker voor het optimale geneesmiddelengebruik van de individuele patiënt, met als doel het handhaven of verbeteren van de kwaliteit van leven. Op basis van onder andere dit document is gekomen tot de missie voor de farmaceutische patiëntenzorg: Missie Apothekers zorgen ervoor dat patiënten veilig, effectief en doelmatig geneesmiddelen gebruiken. De zorg die wij leveren is de farmaceutische patiëntenzorg. We doen dit op een duurzame, transparante en persoonsgerichte wijze. Met farmaceutische patiëntenzorg richten we ons op de individuele behoefte en het dagelijkse leven van de patiënt. Bovendien sluiten we aan bij zorg die de patiënt van andere zorgverleners ontvangt. We zijn een spil in het zorgnetwerk rondom de patiënt. Zo werken we samen aan professionele en persoonlijke farmaceutische patiëntenzorg. Deze missie vraagt om inspanning van apothekers om activiteiten beter, anders en/of samen te doen, en om nieuwe activiteiten te ontplooien. Deze missie is het uitgangspunt voor de toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg Aan de hand van de Contouren van de Toekomstvisie is de visie nader uitgewerkt tot concrete ambities die een invulling geven aan de farmaceutische patiëntenzorg van de toekomst. Vier thema s vormen de kern van deze contouren: 1. Een mensgerichte benadering van de patiënt 2. Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners 3. Veilige, effectieve, en doelmatige farmacotherapie 4. Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier Deze worden in de volgende paragrafen nader uitgewerkt. 13

15 4.3. Een mensgerichte benadering van de patiënt Coach van de patiënt De uitkomst van een therapie met geneesmiddelen is sterk afhankelijk van het vertrouwen dat tussen de patiënt en de apotheker bestaat. Om zorg op maat te leveren is de relatie tussen patiënt en zorgverlener van essentieel belang. In 2020 kent de apotheker zijn patiënten nog beter, maar kent de patiënt ook zijn apotheker. Er bestaat een wederzijdse afhankelijkheid, waarbij de apotheker, vanuit betrokkenheid bij het welzijn van de patiënt en vanuit het bewustzijn van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid, zijn farmaceutische deskundigheid zorgvuldig inzet ten behoeve van de patiënt. De apotheker bewaakt het veilige, effectieve en doelmatige geneesmiddelgebruik voor de patiënt en kijkt nadrukkelijk en in overleg met patiënt en arts naar de beste geneesmiddelen en het gebruik daarvan. De therapie is zoveel mogelijk een gezamenlijke beslissing geworden van professionals en patiënt. Shared decision making bevordert het bewustzijn van de patiënt bij zijn geneesmiddelgebruik. Maar geen enkele patiënt is hetzelfde. Iedere patiënt heeft zijn eigen kijk op zijn ziekte en beschikt al dan niet over de mogelijkheid om zijn zorg te managen. Dit vraagt om een aanpak op maat van de apotheker Shared decision making Laaggeletterd of hoogopgeleid vraagt om een andere aanpak en begeleiding. Patiënten die niet in staat zijn de regie naar zich toe te trekken, moeten kunnen vertrouwen op begeleiding vanuit hun lokale zorgnetwerk. De zorg is rondom de patiënt georganiseerd, zo dichtbij mogelijk, bij hem thuis of in de wijk waar hij woont. Daar is de apotheker ook aanwezig om kwetsbare groepen patiënten adequaat en op maat te ondersteunen. Zo wordt de apotheker de coach van de patiënt. Coach als het gaat om het gebruik van het geneesmiddel, maar ook de coach als het gaat om het voorkomen van (ergere) ziekte: preventie. Shared decision making Shared decision making betreft de gezamenlijke besluitvorming tussen de patiënt en zorgverlener(s) bij het kiezen van de juiste therapie. Zorgverleners ondersteunen de patiënt met informatie over de kenmerken en verwachte resultaten van de verschillende therapieën. De keuze voor een bepaalde therapie wordt daarmee een gezamenlijke keuze, die zo veel mogelijk aansluit bij het gedrag en de gezondheid van de patiënt. Aangetoond is dat therapieën die op deze manier worden ingezet, leiden tot betere gezondheidsresultaten bij de patiënt. Door bewust te kiezen voor een bepaalde therapie, bevordert shared decision making bovendien het zelfmanagement en de therapietrouw van de patiënt en wordt verspilling beperkt. 14

16 Apothekers blijven nascholen om de kennis en vaardigheden aan te laten sluiten bij de moderne wensen van de patiënt. De kracht van de apotheker is dat hij door zijn geneesmiddelkennis de patiënt op maat kan helpen bij het maken van de juiste keuzes en hier naar behoefte van de patiënt over kan communiceren. Iedere professional in de zorg focust zich op betrokkenheid en verantwoordelijkheid van de patiënt. De meerwaarde van een apotheker blijkt in toenemende mate ook uit de ondersteuning en coaching van de eigen kracht van de patiënt. Zo verschuift ook bij de apothekers de focus van ziekte en zorg naar gedrag en gezondheid Doelmatige en effectieve farmacotherapie Effectief, mits goed gebruikt Steeds meer mensen gebruiken meer geneesmiddelen. Geneesmiddelen worden specifieker en daardoor ook persoonlijker. Goede bewaking en begeleiding bij het geneesmiddelgebruik is van essentieel belang om de patiëntveiligheid en gezondheid van al deze geneesmiddelgebruikers te bevorderen. De apotheker begeleidt zijn patiënten bij het goede gebruik van geneesmiddelen. Onder andere door de therapietrouw van patiënten te bevorderen, maar ook door gebruik te maken van labwaarden zoals nier en leverfunctie kan de apotheker in de toekomst actiever interveniëren om te komen tot een veilige, effectieve en doelmatige farmacotherapie voor de individuele patiënt. De apotheker laat zich op deze maximale afstemming ook aanspreken. Immers, farmaceutische interventies zijn resultaatgericht, zichtbaar en toetsbaar. Het verantwoord ter hand stellen van geneesmiddelen is een voor het publiek bekende taak van de apotheker. Het ter hand stellen van geneesmiddelen vindt altijd plaats onder verantwoordelijkheid van een apotheker, zodat de veiligheid optimaal geborgd is. De essentie is dat de apotheker de juiste match maakt tussen mens en middel, het gebruik ervan monitort en de farmacotherapie bijstuurt als daar aanleiding toe is. In samenwerking met de patiënt, maar nadrukkelijk ook in samenwerking met de voorschrijvers. Apothekers vervullen een proactieve rol bij het optimaliseren van het farmacotherapeutisch beleid. Huisarts en apotheker zitten wel regelmatig samen om tafel om de medicatie van de kwetsbare patiënten te bespreken. Bijvoorbeeld in het kader van een medicatiebeoordeling. Door de samenwerking rondom de patiënt goed te organiseren, zowel binnen de beroepsgroep als met andere zorgverleners zoals artsen en (wijk)verpleegkundigen, voert de apotheker een transparant en effectief farmacotherapeutisch beleid ten gunste van de patiënt. 15

17 Zichtbare geneesmiddelexpert De apotheker zet zich in 2020 steeds nadrukkelijk in voor effectief, veilig en doelmatig geneesmiddelgebruik. Apothekers nemen verantwoordelijkheid voor adequaat farmaceutisch beleid. Met een unieke kenniscombinatie over het geneesmiddel, het menselijk lichaam en het menselijk gedrag zijn apothekers op dat terrein ook de onomstreden specialist. De apotheker heeft in 2020 een duidelijke positie in het zorgproces. Het ter hand stellen van geneesmiddelen is de verantwoordelijkheid van de apotheker, die als geneesmiddelexpert herkenbaar is voor patiënt en andere zorgverleners. Apothekers zijn sterk in het organiseren van de logistiek en doen dit zo efficiënt mogelijk. Contactmomenten met de patiënt zorgen ervoor dat uitleg van de apotheker en feedback over het gebruik van de patiënt leiden tot betere farmacotherapie. De maatschappij vraagt om een duurzaam, betaalbare en kwalitatief hoogstaande gezondheidszorg en is onderhevig aan verandering; de patiënt heeft behoefte om zijn geneesmiddelgebruik optimaal af te stemmen op zijn levensstijl, gedrag en actieve rol in de maatschappij. Maar ook de geneesmiddelen en de daarmee samenhangende farmaceutische patiëntenzorg veranderen, met steeds meer mogelijkheden voor farmaceutische patiëntenzorg op maat voor elk individu. In 2020 zal de farmacotherapie daarom nog meer gericht zijn op het leveren van zorg op maat aan de individuele patiënt. De apotheker zal bijvoorbeeld verantwoordelijk zijn voor de laatste stap in het productieproces van een geneesmiddel om deze op maat aan de individuele patiënt af te leveren. Farmaceutische patiëntenzorg dicht bij de patiënt, die zelf de regie kan nemen over zijn behandeling, en de mogelijkheden om patiënten proactief en op maat van informatie te voorzien, zullen grote impact hebben op de farmaceutische patiëntenzorg in Personalized medicine Personalized medicine is het op maat maken van de medicamenteuze therapie op basis van individuele kenmerken van een patiënt. Deze methode bouwt voort op wetenschappelijke doorbraken in onze kennis over de unieke moleculaire en genetische samenstelling van een individu, en welke consequenties dit heeft om wel of niet vatbaar te zijn voor bepaalde ziekten. Hieruit volgt ook een groter vermogen om te kunnen voorspellen welke medicamenteuze therapieën het meest veilig en meest effectief zijn voor iedere patiënt Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners Bereikbaar, toegankelijk en laagdrempelig Door de vergrijzing en een toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds meer van een acute naar een chronische zorgvraag. Ook past hierbij een ander zorglandschap. De juiste zorg op de juiste plek door de juiste professional verstrekken, is hierbij het adagium. 16

18 Als een huisarts de behandeling kan uitvoeren, gaat de patiënt niet naar het ziekenhuis. En als de patiënt het zelf of in zijn sociale kring kan opvangen, hoeft hij niet naar de huisarts. De zorgverlening wordt daarom zo georganiseerd, dat de grootste (chronische) zorgvraag thuis en in de wijk wordt opgevangen. De zorg, of liever het behoud van een goede gezondheid en daarmee een hoge kwaliteit van leven, wordt zoveel mogelijk letterlijk rondom de patiënt georganiseerd: in de buurt of bij hem thuis. De zorg zal in 2020 zo georganiseerd zijn, dat de grootste (chronische) zorgvraag thuis en in de wijk wordt opgevangen. De eerste stappen hiertoe zijn gezet. Vanaf 1 januari 2013 worden door aanpassingen van de AWBZ nieuwe patiënten langer in hun eigen huis geholpen. Patiënten komen minder snel in aanmerking voor zorg en verblijf in een instelling. Deze zorg zal dus aan patiënten in de thuissituatie moeten worden geleverd. Waarbij de zorgverleners in de buurt een beroep kunnen doen op specialistische kennis uit de tweede lijn indien dit noodzakelijk is. Een zorglandschap waarbij de patiënt de mogelijkheid krijgt om (meer) regie over zijn gezondheid te voeren, is gebaat bij laagdrempelige toegang tot specifieke kennis en informatie en geïndividualiseerde zorg. De patiënt kan daarbij rekenen op de apotheker die zijn expertise inzet om de patiënt actief te ondersteunen bij zijn geneesmiddelgebruik. In deze keuze voor persoonsgerichte zorgverlening kent de apotheker zijn (in behandeling zijnde) patiënten en hun zorgnetwerken, gevormd door formele zorgprofessionals en informele netwerken. Zicht op de waarden, behoeften en verwachtingen van patiënten ten aanzien van (farmaceutische) zorg is de basis voor gezamenlijke inzet bij persoonsgerichte, veilige, effectieve en doelmatige zorg. Apothekers hebben in 2020 een sterke band met hun patiënten. Communicatieve vaardigheden en innovatieve communicatietechnologie spelen een belangrijke rol bij het verstevigen van een continue relatie. Door een transparant en gedifferentieerd aanbod van zorg valt ook meer te kiezen. De patiënt kiest zélf zijn zorgverleners uit. Hij kiest zelf de apotheker. Door verbetering van uitwisselingsmogelijkheden van informatie, zoals informatie uit het patiëntdossier, kunnen zorgverleners steeds beter met elkaar samenwerken. In gezamenlijk overleg kunnen keuzes ten aanzien van behandelmogelijkheden worden voorgelegd aan de patiënt. Zorgverleners bieden gezamenlijk zorg aan de patiënt. Die heeft immers zelf zijn zorgverleners uitgekozen Huisarts, apotheker, wijkverpleegkundige De samenwerking in de eerste lijn is de laatste jaren al verbeterd en wordt tot 2020 nog meer uitgebreid. De rol van de huisarts als poortwachter is in 2020 aangescherpt en versterkt. Wijkverpleegkundigen krijgen middelen om een prominente rol te spelen bij het vormgeven van de zorg in de buurt van de patiënt. 17

19 Huisartsen, apothekers, en wijkverpleegkundigen vormen samen een driehoek, die zorg op maat voor elke patiënt mogelijk moet maken. Dit vraagt om nauwe samenwerking met andere zorgverleners in zowel de eerste als tweede lijn. Met het uitgangspunt van zorg in de buurt werken openbaar apothekers samen om patiënten in de thuissituatie van farmaceutische patiëntenzorg te voorzien. Zorg die aansluit op de wensen en behoeften van de patiënt en een bijdrage levert aan actieve betrokkenheid bij de maatschappij. Zo nodig worden zij door gespecialiseerde ziekenhuisapothekers hierbij ondersteund. Wanneer tijdelijke of langdurige opname in het ziekenhuis noodzakelijk is, dan leidt de wederkerige relatie ertoe dat de ziekenhuisapotheker, waar nodig, door de openbaar apotheker wordt ondersteund. Openbaar apothekers en ziekenhuisapothekers vervullen dus complementaire rollen in de zorg voor de patiënt. De transitie van de tweede lijn naar de eerste lijn vergroot de cruciale rol van het netwerk in de buurt rondom de patiënt. Er zullen meer (gecompliceerde) patiënten in de thuissituatie verblijven. In 2020 staat de apotheker en de farmaceutische patiëntenzorg niet op zichzelf. De zorg heeft zich onder druk van ontwikkelingen zoals eigen regie, meer doen met minder en zorg in de buurt erop toegelegd om meer samenhang en samenwerking in de zorg en tussen zorgverleners te bereiken. Uitgangspunt daarbij is de continuïteit van zorg als randvoorwaarde. De patiënt moet ongeacht locatie gebruik kunnen maken van aanwezige medischfarmaceutische informatie en gezamenlijke besluitvormingsstructuren. Netwerken, samenwerking en afstemming vormen voor zowel de apotheker als andere zorgverleners en de patiënt de sleutel tot een succesvolle inrichting van de zorg Specialist, ziekenhuisapotheker, verpleegkundige De patiënt die farmaceutische zorg krijgt, heeft te maken met meerdere zorgverleners. Gedeelde en afgestemde verantwoordelijkheden met andere zorgverleners, zowel vanuit de eigen beroepsgroep als vanuit voorschrijvende en niet-voorschrijvende zorgprofessionals, vormen de basis voor adequate beantwoording van gestelde zorgvragen en voor de begeleiding en coaching van de patiënt. Bij de farmacotherapie is er een nadrukkelijkere proactieve rol voor apothekers bij het optimaliseren van de farmacotherapie en het in contact treden met de patiënt hierover. Openbaar apothekers en ziekenhuisapothekers complementeren elkaar vanuit hun eigen competenties en context, zodat de patiënt te allen tijde kan rekenen op veilige, effectieve en doelmatige farmacotherapie. 18

20 Multidisciplinaire samenwerking in het belang van de patiënt is het nieuwe adagium. De samenwerking is niet alleen binnen eerste en tweede lijn zo georganiseerd, maar ook tussen deze eerste en tweede lijn. Zo is in de setting van de kliniek, de samenwerking tussen medisch specialist ziekenhuisapotheker verpleegkundige de equivalent van de extramurale situatie met de huisarts openbaar apotheker wijkverpleegkundige als driehoek, waarop de patiënt kan rekenen. Ontschotting verbetert daarbij de samenwerking tussen huisartsen, openbaar apothekers, medisch specialisten, ziekenhuisapothekers en (wijk)verpleegkundigen. De organisatie is binnen de zorg dusdanig afgestemd dat er continu prikkels zijn om patiëntgerichte samenwerking te bevorderen Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier Dossier: kloppend hart Ieder mens is uniek. Hierdoor kan iedereen ook weer anders op een geneesmiddel reageren. Om veilig geneesmiddelgebruik te borgen zal een apotheker daarom niet alleen kennis nodig hebben over het geneesmiddel, maar ook informatie over de patiënt. Daarom is een betrouwbare zorgdossier het anker voor een goede farmaceutische patiëntenzorg. Dit zorgdossier kan veel informatie bevatten. Niet alleen de medicatiehistorie en bekende allergieën, maar ook genetische en klinische informatie die van invloed kunnen zijn op de effectiviteit van de therapie, kunnen onderdeel uitmaken van het zorgdossier. Geneesmiddelkeuze en de juiste dosering kunnen bijvoorbeeld afhankelijk zijn van een nier- of leverfunctie of het genetisch profiel van de patiënt. Ook voor de medicatiebewaking kunnen klinische waarden van belang zijn. De apotheker heeft daarom inzage in labwaarden of kan deze zelf aanvragen. De patiënt kan rekenen op een actueel, volledig en betrouwbare zorgdossier. Hij bepaalt ook zelf welke apotheker(s) en collega-zorgverleners toegang krijgen tot zijn zorgdossier. Deze collega-zorgverleners ondersteunen de patiënt en de apotheker door de benodigde informatie te verstrekken die het veilige, effectieve en doelmatige geneesmiddelgebruik ondersteunt. Zo wordt het zorgdossier steeds nadrukkelijker het kloppend hart van de therapie waarop de farmaceutische patiëntenzorg gebaseerd wordt en kan die zo worden geoptimaliseerd. Om deze informatie te vergaren werken apothekers samen met patiënten, voorschrijvers, andere zorgverleners en klinisch chemici. Wanneer deze informatie real time wordt ingeladen in het zorgdossier van de patiënt, kan de apotheker optimale medicatiebewaking uitvoeren. Daarnaast is er vanuit het doel van goede geneesmiddelvoorziening een duidelijke samenhang tussen het werk van apothekers in de zorgpraktijk en de apothekers in de industrie. 19

21 Bijvoorbeeld in de vorm van samenwerking bij de introductie bij nieuwe innovatieve geneesmiddelen. Door het directe patiëntencontact kunnen apothekers patiëntervaringen verzamelen en de effectiviteit nauwkeurig van het geneesmiddel volgen Geïntegreerd dossier Geïntegreerde zorg vraagt ook om een geïntegreerd zorgdossier. Complete en juiste informatie over voorgeschreven geneesmiddelen en het geneesmiddelgebruik (het medicatiedossier in enge zin ), aangevuld met klinisch relevante gegevens (klinische waarden), is onmisbaar. Ook andere gegevens van de patiënt zijn relevant voor de werking van het geneesmiddel. Zo beïnvloeden ook het gedrag en de levensstijl van de patiënt de effecten van de therapie. En dan wordt, tenzij privacyredenen dat verhinderen, met al deze informatie een geïntegreerd zorgdossier pas echt compleet. Een dergelijk volledig en geïntegreerd dossier is voor de patiënt en diens zorgverleners een uiterst bruikbaar instrument om optimale, persoonsgerichte, individuele patiëntenzorg en shared decision making mogelijk te maken. De apotheker beschikt over steeds meer relevante en nieuwe soorten van informatie over de patiënt, zoals klinische waarden en de reden van voorschrijven, en hij zal ook kunnen beschikken over een groeiend arsenaal aan nieuwe mogelijkheden om personalized medicine te gebruiken. En de apotheker heeft dan ook de kennis en de instrumenten om deze informatie te vertalen naar een veilige, effectieve en doelmatige farmacotherapie. Zonder volledig en kloppend zorgdossier is real time medicatiebewaking onmogelijk. Op het gebied van ICT in relatie tot dossiervorming speelt de apotheker daarom een hoofdrol. Ook hier is samenwerking het sleutelwoord om als zorgpartners het zorgdossier maximaal veilig en functioneel te benutten. Dan is maximaal op de patiënt toegesneden zorg in de buurt of instellingen mogelijk. De technologische vooruitgang biedt veel kansen voor nieuwe en betere vormen van zorgverlening. Denk hierbij bijvoorbeeld aan mobiele technologie, sociale netwerken, en de uitbreiding van informatiesystemen, die gebruikt kunnen worden voor analyse en onderzoek. 20

22 21

23 Verantwoording De toekomstvisie is in vier fasen ontwikkeld. Gedurende het traject is de visie vanuit een breed perspectief op de totale gezondheidszorg steeds meer toegespitst op de farmaceutische patiëntenzorg. In de eerste fase tot juni 2013 heeft de KNMP met behulp van relevante en gezaghebbende documenten in de Nederlandse gezondheidszorg een verkenning naar de huidige en te verwachten ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg uitgevoerd. Deze verkenning van wat o.a. overheidsorganen, zorgpartners en adviesorganen verwachten van de toekomst heeft geleid tot het discussiedocument Bewegingen in de (farmaceutische) zorg. In de tweede fase zijn er interviews en enquêtes afgenomen en zijn er toekomsttafels georganiseerd. Aan de toekomsttafels zijn de bevindingen uit de eerste fase getoetst en aangevuld door opinieleiders en visionairs van binnen en buiten de farmacie. In de enquêtes hebben leden van de KNMP aangegeven met welke kansen en issues zij verwachten voor de farmaceutische zorg in de komende tien jaar. Dit resulteerde in de Fundamenten voor de Toekomstvisie Farmaceutische Zorg Hierin is het document Handvest voor de apotheker, waarin de professionele grondslag van de beroepsgroep is vastgelegd, als vertrekpunt genomen. Vervolgens is geanalyseerd hoe apothekers vanuit dit kader de te verwachten ontwikkelingen te lijf kunnen gaan. De fundamenten omvatten de belangrijkste (discussie)onderwerpen van een te vormen toekomstvisie, en vormden daarmee het kader voor de derde fase. In de derde fase werden een aantal landelijke bijeenkomsten georganiseerd waarbij intensief met leden is gediscussieerd over deze fundamenten, en zijn deze ook nader ingekleurd. Dit leidde tot de Contouren Toekomstvisie Farmaceutische Zorg Deze Contouren zijn de in Algemene Vergadering van de KNMP op 18 december 2013 aangenomen door de leden van de KNMP. In de vierde fase zijn de contouren uitgebreid getoetst bij leden en stakeholders. De contouren zijn verder uitgewerkt tot een missie, een visie en een aantal concrete ambities van apothekers die uitgedragen wordt door de leden van de KNMP. De missie, visie en concrete ambities van apothekers zijn beschreven in een handzaam kerndocument Uitwerking van de Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg Ter ondersteuning van de toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg 2020 heeft de KNMP de film Uw apotheker in 2020 gelanceerd. 22

24 23

25 Literatuurlijst 1. AbbVie. Farmacie & Ziekenhuis: scenarioanalyse van de intramurale farmaciemarkt ActiZ, CSO de koepel van ouderenorganisaties, GGD Nederland, GGZ Nederland, de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV), Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn (LVG), de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), de NVZ vereniging van ziekenhuizen, de Orde van Medisch Specialisten (OMS), Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) en Zorgverzekeraars Nederland (ZN). De Agenda van de Zorg Bert Leufkens (RIVM). Farmaceutische zorg in de toekomst: twee scenario s BMC. Whitepaper Zorg Dichtbij. Amersfoort, januari CBS. Levensverwachting met en zonder chronische aandoeningen. 6. Centraal Planbureau. Toekomst voor de zorg. Maart Dave Chase. Health systems ignore patients at their own peril. Forbes, 4 augustus De Eerstelijns. Van verzamelgebouw naar Saamhorige zorg (Alphen). Februari Fred Lee. Als Disney de baas was in uw ziekenhuis Guus Bannenberg. Drie adviezen aan de staatssecretaris. Skipr, 7 februari Inspectie voor de gezondheidszorg. Staat van de gezondheidszorg. Preventie in de curatieve en langdurige zorg: noodzaak voor kwetsbare groepen. Utrecht, november Jan van Es Instituut. Whitepaper Substitutie: van zorg binnen silo s naar patiëntgerichte zorg op maat. April Jane E. Brody. ehealth opportunities for seniors. NYT, 8 oktober Jeanine van de Grootevheen (Clearfields). Van project naar continue innovatie. Rapportage Innovatieve Apotheken December Joost Visser. Ouderengeneeskunde nieuwe stijl. Medisch Contact, 14 maart KNMG, NPCF, ZN. Nationale Implementatie Agenda ehealth. Juni KNMG. Kwaliteitskader medische zorg Staan voor kwaliteit. April KNMP. Handvest van de apotheker. November KNMP. Witboek Farmacie. 20. KNMP. Zorgmonitor Op weg naar beter. Den Haag, februari LHV & VWS. Convenant huisartsenzorg 2012/2013. Den Haag, 22 juni LHV. Position Paper Huisartsenzorg LHV. Toekomstvisie huisartsenzorg Utrecht, Lucienne Berenschot en Leo van der Geest (NYFER). Integrale zorg in de buurt. Meer gezondheidsresultaat per euro. April

26 25. LVG - Visie positionering wijkverpleegkundige zorg. November Marcel Levi. Wie is mijn dokter? Medisch Contact, 21 februari McKinsey & Company. Een visie op de Nederlandse zorg in Naar een duurzaam en kwalitatief hoogwaardig zorgsysteem. Maart NIVEL. Overzichtstudies. De eerste lijn NIVEL. Overzichtstudies. Zorg voor chronisch zieken NYFER. Integrale zorg in de buurt NVZA & NVPF. Blauwdruk specialistische farmacie. November Orde van Medisch Specialisten. Medisch specialisten schetsen toekomst van de zorg Paul van Bakel. Keuzes in zorgaanbod. Presentatie districtsledenbijeenkomst. Februari PinkRoccade Healthcare, PharmaPartners, Benthurst & Co (Gillis Jonk). Het stormt in de polder. Januari PWC. From vision to decision. Pharma Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. De nieuwe spreekkamer. November Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Eerstelijnszorg voor ouderen. Den Haag, Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Het belang van wederkerigheid. Solidariteit gaat niet vanzelf. Januari Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Leefstijl en de zorgverzekering. Den Haag, april Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Medisch Specialistische zorg 20/20. Dichtbij en ver weg (samenvatting). 41. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Perspectief op gezondheid 20/20. Den Haag, Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Regie aan de poort. De basiszorg als verbindende schakel tussen persoon, zorg en samenleving. Den Haag, december Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Van zz naar gg. Acht debatten, een sprekend verhaal. Den Haag, augustus Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Zorg voor de gezondheid! Den Haag, april Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. De participerende patiënt. Den Haag, juni Rabobank. Diagnose November Rinnooy Kan & Reibestein. Brief verkenners extramurale farmaceutische zorg. Februari Taskforce Beheersing Zorguitgaven. Naar beter betaalbare zorg. Juni V&VN. Expertisegebied wijkverpleegkundige. November Vektis. Zorgthermometer. Februari VWS. Gezamenlijke agenda: Van systemen naar mensen. 8 Februari VWS. Strategische kennisagenda Januari Wetenschappelijke verenigingen & de Orde van Medisch Specialisten. Visiedocument De Medisch Specialist Utrecht, oktober

27 54. ZonMw. Optimizing pharmacotherapy by redefining the role of the pharmacist. 55. ZonMw. Zorg en ondersteuning in de buurt (ppt) 56. Zorgverzekeraars Nederland. Visie op kwaliteit. Samenwerken voor de verzekerde. Juli

28 27

29 Colofon KNMP Alexanderstraat JL Den Haag T E bestuur@knmp.nl Coördinatie: Werkgroep KNMP Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020, toekomstvisie@knmp.nl Opmaak: Marketing, Communicatie en Publishing, KNMP juni 2014, Den Haag Aan de totstandkoming van deze uitgave is uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaardt de KNMP geen aansprakelijkheid. 28

30 De KNMP is de beroeps- en branche organisatie voor apothekers. Wij behartigen de belangen van leden, de branche en de farmacie in het algemeen.