Collectief Praktijk Onderzoek in het basisonderwijs

Transcriptie

1 Collectief Praktijk Onderzoek in het basisonderwijs Geschikt Ongeschikt Inleiding Collectief praktijkonderzoek (CPO) doen in het basisonderwijs, wat betekent dat precies en is het een succes? CPO kan heel waardevol zijn en kan zorgen voor meer diepgang in gesprekken, beslissingen en acties. Het ondersteunt het uitvoeren van een vernieuwing waar een school mee bezig is. Doordat de leerkrachten zelf het onderzoek uitvoeren en de data verzamelen uit de gegevens van de school sluit het onderzoek naadloos aan bij de wensen en mogelijkheden van de school. Cyclus `kantelende kennis CPO kan gedaan worden met behulp van de onderzoeks cyclus voor collectief leren. Deze is ontwikkeld door het lectoraat `kantelende kennis. Kantelende Kennis betekent de gecreëerde kennis, die de school doet kantelen. (Lectoraat kantelende kennis, 2002) CPO is een tijdrovend proces waar tijd voor vrijgemaakt moet worden. Dit is in het onderwijs een hele uitdaging. Het CPO dat is opgezet en uitgevoerd op basisschool De Drieslag te Amersfoort, ging over de vraag Hoe kunnen wij de kinderen begeleiden in het leren evalueren op hun werk tijdens het zelfstandig werken? Tijdens dit CPO heeft o.a. de factor tijd een belemmerende rol gespeeld Dit artikel gaat over de cyclus van het CPO zoals uitgevoerd op basisschool De Drieslag. Per fase wordt er een korte beschrijving van de fase gegeven en worden de stappen waar rekening mee gehouden dient te worden toegelicht met voorbeelden uit de praktijk. Bij sommige fase beschrijvingen wordt de problematiek die speelt tijdens de uitvoer van het CPO toegelicht. Cyclus voor Collectief Praktijk Onderzoek De onderzoeks cyclus bevat 6 fasen: ambitie ontwikkelen, informatie verzamelen, informatie interpreteren, consequenties verbinden, acties uitvoeren en product en proces evalueren. (Lectoraat kantelende kennis, 2002) CPO betekent ook daadwerkelijk collectief. Het is de bedoeling dat er in een team een onderzoeksgroep wordt samengesteld die de 6 fasen doorloopt.. Daarbij moet de onderzoeksgroep het team blijven informeren en mee blijven nemen in alle ontwikkelingen. Het samen onderzoek doen en daarbij goed contact houden met het team is boeiend maar niet altijd even gemakkelijk. Het is belangrijk om het team 1

2 betrokken te houden omdat de vernieuwing dan beter gewaarborgd wordt. Fase 1 ambitie ontwikkelen `Het formuleren van een gemeenschappelijke ambitie is de eerste stap in een collectief leerproces `Soms is de intrinsieke motivatie zo sterk dat je beter van passie kunt spreken. Een ambitie drijft een team voort. Zij daagt uit tot handelen, tot actie. Ambitie is iets waar het hoofd, hart en handen mee gemoeid zijn. (Lectoraat kantelende kennis, 2002) Dit was ook de eerste stap in het onderzoeksproces op basisschool De Drieslag. Het formuleren van de ambitie vond in maart 2010 plaats, het onderzoek ging in januari 2011 verder met de volgende fase. Doordat er bijna een jaar tussen de start en het vervolg zat bracht dit een negatief effect met zich mee: het bleek dat de noodzaak van de ontwikkelde ambitie was afgenomen. Een team kan alleen in beweging worden gebracht wanneer een team de noodzaak ziet en voelt. De onderzoeksgroep moest het team opnieuw enthousiast maken over de ambitie terwijl dit normaal meer dan vanzelfsprekend is. Daarnaast bleken andere zaken meer prioriteit te hebben gekregen; dit was van invloed op het gehele CPO. Houd er rekening mee dat de ambitiebepaling goed doorlopen moet worden om voor een vliegende start van het CPO te zorgen. Fase 2 informatie verzamelen ` er wordt gezocht naar de meest relevante informatie` (Lectoraat kantelende kennis, 2002) Deze informatie kan zowel kwalitatief als kwantitatief zijn. Deze fase is in het onderzoeksproces op basisschool De Drieslag gestart met een literatuurstudie over het onderwerp: reflecteren met kinderen op de basisschool. Al snel bleek dat reflecteren en jongen kinderen niet samen gaan. Er zijn enkele bronnen over reflecteren met kinderen op de basisschool maar deze zijn op één hand te tellen. Hoe komt dit? Volgens Vygotsky (Dietvorst & Velthoven, 1997) start het reflectief bewustzijn pas als kinderen het 14 e of 15 e levensjaar bereiken. Daarnaast noemt Kinkhorst in zijn artikel over didactische regels voor reflectieonderwijs het volgende. `Uit recent neurocognitief onderzoek (Jolles 2006) blijkt, dat de prefrontale cortex (nodig voor reflectie en cognitieve ontwikkeling) zich als controlecentrum functioneel ontwikkelt tussen ongeveer het 16 e en 25 e levensjaar. De ontwikkeling kent individuele verschillen in tempo en rijping en verloopt bij jongens gemiddeld trager dan bij meisjes. De omgeving heeft invloed op de effectiviteit en de efficiëntie van de ontwikkeling. (Kinkhorst, 2010) De onderzoeksgroep kon op dit moment concluderen dat reflecteren met kinderen in het basisonderwijs geen goede stap zou zijn. Maar wat dan wel? De ambitie was; bereiken dat kinderen meer gaan nadenken over hun handelen en dus leren evalueren. Op deze manier kan er een basis gelegd worden voor het reflecteren wat de kinderen later na de middelbare school wellicht nog verder gaan ontwikkelen. Door de nieuwe opgedane kennis veranderde de onderzoeksvraag. Maar niet alleen daardoor. Er is op basisschool De Drieslag een enquête gehouden om informatie te verzamelen onder de leerkrachten. Van de 18 leerkrachten hebben 15 leerkrachten de enquête ingevuld. Deze enquête gaf de onderzoeksgroep een interessante en onverwacht positieve reactie. Namelijk dat collega s wel degelijk het belang inzien van evalueren. Ze zouden het evalueren graag bij het merendeel van de vakken toe willen 2

3 passen door middel van een evaluatie gesprek en/of formulier. Dit enthousiasme vanuit het team, gaf de onderzoeksgroep een enorme energie boost om in januari 2011 verder te gaan. Er waren natuurlijk ook nog genoeg vragen waar nog geen antwoord op was verkregen. Daarom is er ook gebruik gemaakt van een werkvorm genaamd `world café om verdere informatie te verzamelen. Deze werkvorm gaat uit van stellingen. Het team gaat in kleine groepen uiteen om over de stellingen te praten en noteert daarbij wat ze belangrijk vinden. Zo volgen er nog 1 of 2 rondes. Uit deze gesprekken bleek dat het team van basisschool De Drieslag graag 3 keer per jaar met hun leerlingen in gesprek zou willen gaan, misschien in aanwezigheid van de ouders. Daarnaast bleek dat het team graag een doorgaande lijn zou willen hebben op dit gebied. Het moet pedagogisch verantwoord zijn. En ze willen evalueren na een les over vooraf gestelde doelen. Maar toen gebeurde er tijdens het evalueren van het world café samen met het team iets heftigs. Andere prioriteiten waren een rol gaan spelen in de afgelopen periode. Hierdoor trad er weerstand op. De onderzoeksgroep had deze weerstand al enigszins aan voelen komen. Basisschool De Drieslag zit momenteel midden in een heftige verandering. Door een directiewisseling, bezuiniging van de stichting en formatiekorting hebben teamleden hun hoofd niet bij een innovatie. Dit had tot gevolg dat ze heel terecht tijdens de evaluatie van het world café zeiden `Het brainstormen werd bemoeilijkt door de wetenschap dat de realiteit beperkingen geeft: te weinig man/vrouwkracht om alles te kunnen realiseren (Meester, 2011) Daarnaast was er aanvullend de uitspraak: `we zitten met ons hoofd momenteel bij heel andere zaken. Het lectoraat, zoals al eerder beschreven, geeft aan dat de ambitie gemoeid is met het hoofd, het hart en de handen. Het hoofd van mensen is momenteel gevuld met andere zaken en het hart van menig collega ook. Niet alleen de informatie van collega s en theorie was tijdens het onderzoek interessant. Ook de leerlingen van basisschool De Drieslag kregen een stem. Het is verstandig om goed na te denken wie er allemaal met het onderzoek te maken hebben en waar de onderzoeksgroep informatie vandaan kan halen. Tijdens de gehouden interviews met de kinderen bleek dat de meeste leerlingen het woord evalueren nog niet kennen. Na het gesprek gaven ze aan de meerwaarde van evalueren in te zien. Sommige leerlingen gaven aan het al te doen maar het niet zo te noemen. Sommige leerlingen geven aan er baat bij te hebben om een evaluatie te noteren om er nog eens naar terug te kunnen kijken. Anderen geven aan het ook in hun hoofd te kunnen en daaraan terug te kunnen denken. Ieder kind heeft dus klaarblijkelijk zijn eigen voorkeur. Deze informatie is ook van invloed op het verdere onderzoek. Fase 3 informatie interpreteren In de alinea hierboven is al te merken dat het verzamelen van informatie direct gevolgd wordt door het interpreteren van de informatie. Dit zorgt direct voor meer vragen. Deze vragen hebben tot gevolg dat er een drang naar nieuwe informatie blijft. Bij het interpreteren van informatie gaat het om `het verlenen van betekenis aan de informatie door de data te interpreteren en te gebruiken. interpreteren geeft antwoord op de vragen: wat vinden we van / welke waarde kennen we toe aan / wat is de zin van de informatie die we hebben verzameld? (Lectoraat kantelende kennis, 2002) 3

4 Op het moment dat er betekenis is ontleend aan de verzamelde informatie is de stap naar het eraan verbinden van consequenties heel vanzelfsprekend. J. Geldens (o.a. Voorzitter Kempel onderzoekscentrum Hogeschool de Kempel) vertelde in een college dat fase 3, 4 en 5 in één bijeenkomst gepland kunnen worden mits er een goede tijdsplanning wordt gemaakt. Fase 4 consequenties verbinden Bij de fase consequenties verbinden spelen vooral de volgende vragen een rol; Wat betekenen de interpretaties nu voor onze ontwikkeling? Wat was ons idee, onze ambitie? Wat weten wij nu allemaal en hoe is dat van invloed op ons verdere plan? (Lectoraat kantelende kennis, 2002) Tijdens het proces van informatie verzamelen en interpreteren heeft men de neiging om daar continue consequenties aan te verbinden. Het is raadzaam om te wachten met het formuleren van consequenties tot alle informatie verzameld en geïnterpreteerd is. Deze vierde fase betekende voor het team van de Drieslag de volgende drie acties; Een evaluatieformulier ontwikkelen voor leerlingen om zichzelf te kunnen evalueren tijdens het zelfstandig werken; De leerkrachten zullen ongeveer 3 keer per jaar in evaluatie gesprek gaan voeren met hun leerlingen op individuele basis; Leerkrachten evalueren een les n.a.v. vooraf gestelde doelen. Deze drie acties zijn momenteel voor het team van basisschool De Drieslag en voor de laatste 7 weken van het schooljaar teveel gevraagd. Dit heeft tot gevolg dat er één actie opgepakt wordt door de leerkrachten uit de onderzoeksgroep. Deze actie is het evaluatie formulier ontwikkelen en toepassen in de praktijk. De onderzoeksgroep koppelt de bevindingen terug aan de rest van het team om hen op de hoogte te houden. Hiermee zorgt de onderzoeksgroep ervoor dat het team betrokken blijft bij het CPO. De doelstelling is dat het team van basisschool De Drieslag volgend schooljaar verder gaat met het uitvoeren van de geplande acties. De actie `evaluatiegesprekken` wordt volgend schooljaar in overleg met de interne begeleider gedaan. Dit gebeurt omdat er volgend schooljaar wordt gestart met handelingsgericht werken. Een onderdeel van handelings gericht werken is het evalueren met kinderen. Het zou zonde zijn als er zaken dubbel gedaan worden of op een andere manier moeten gebeuren. De derde actie, het evalueren van een les wordt al veel toegepast maar is nog niet formeel afgesproken. Dit krijgt al veel aandacht vanuit de werkgroep reken verbetertraject dat separaat aan ons onderzoek plaats vindt. Volgend schooljaar zal voor deze actie een doorgaande lijn ontwikkeld worden. Dit zal de onderzoeksgroep samen met de werkgroep reken verbetertraject moeten oppakken. Op deze manier kan er voorkomen worden dat er dubbel werk gedaan wordt. De acties die gepland worden dienen S.M.A.R.T. geformuleerd te worden, zodat het specifiek, meetbaar, acceptabel, relevant en tijdgebonden is. Daarnaast moet er een plan van aanpak gemaakt worden waarin voor iedereen helder is wat het doel is, wie wat doet, wanneer het klaar moet zijn en hoe we het resultaat gaan evalueren. Fase 5 acties uitvoeren In deze fase voert `het team het plan uit dat zij heeft opgesteld om de gezamenlijke ambitie 4

5 te realiseren. (Lectoraat kantelende kennis, 2002) Over deze fase zijn er nog geen concrete ervaringen die gedeeld kunnen worden doordat het onderzoek op basisschool De Drieslag nog niet zover gekomen is in dit schooljaar ( ). Het is voor een onderzoeksgroep van belang om tijdens deze fase de tussentijdse opbrengsten te verzamelen, te interpreteren en de actie eventueel bij te stellen zodat het beoogde doel bereikt wordt. Fase 6 product en proces evalueren Bij deze fase wordt er verwacht dat de processen en opbrengsten geëvalueerd worden. Dat er stil wordt gestaan bij wat er bereikt is en hoe. Daarnaast stelt het lectoraat dat deze stap toegepast wordt bij alle stappen en dus ook tussentijds plaats vindt. De ervaring leert dat dit automatisch gebeurt maar wel efficiënter gebeurt als er van te voren over nagedacht wordt. De onderzoeksgroep De onderzoeksgroep maakt tijdens het doen van CPO een ontwikkeling door. De onderzoeksgroep op basisschool De Drieslag is tegen een hoop factoren aangelopen zoals; parttimers, communicatie, taakverdeling, planning en gebrek aan tijd, tijd en nog eens tijd. Van sommige factoren hebben wij geleerd. Er is geleerd met elkaar te communiceren en creatief en flexibel te zijn over contact momenten gezien het feit dat de onderzoeksgroep bestaat uit parttimers. Er is geleerd op elkaar in te spelen. Het is belangrijk dat een onderzoeksgroep goed met elkaar overweg kan en genoeg tijd kan vinden om met elkaar in gesprek te gaan. Daarnaast heeft de onderzoeksgroep op basisschool De Drieslag te maken gehad met factoren waardoor de voortgang van het onderzoek stagneerde. Dit zijn de andere prioriteiten waar al eerder over gesproken is. Kortom, CPO kost veel tijd en veel flexibiliteit. Conclusie Is CPO nu geschikt of ongeschikt voor het basisonderwijs? Ik vind het Geschikt Ongeschikt Hoewel het onderzoek op basisschool De Drieslag nog niet klaar is, lijkt het tot nu toe wel haalbaar om het uiteindelijk goed af te ronden. Daarnaast is gebleken dat het doen van een CPO positieve effecten kan hebben op het team. Zo gaat het communiceren beter, is het team enthousiast en meer betrokken bij het onderwerp en de acties sluiten aan bij de wensen en mogelijkheden van de school en het team. De onderzoeks cyclus van kantelende kennis is goed te begrijpen en zorgt dat het doel bereikt kan worden. Daarnaast zorgt het ervoor dat het onderzoek collectief plaats vindt, iets wat soms lastig te bereiken was. Maar onderzoek doen in het basisonderwijs is afhankelijk van vele factoren zoals; tijd, parttimers, andere prioriteiten, taakbeleid, contact mogelijkheden, ervaringen met onderzoek, etc. Zo zal ieder team een gezonde balans moeten vinden en een manier moeten zoeken waardoor CPO aansluit bij hun specifieke situatie. De onderzoeksgroep op basisschool De Drieslag heeft een manier gevonden. De reden dat de onderzoeksgroep niet afgehaakt is, is omdat het boeiend is, omdat de onderzoeksgroep steeds enthousiaster wordt en omdat de 5

6 onderzoeksgroep er de meerwaarde voor het onderwijs van inziet. Geciteerde werken Dietvorst, C., & Velthoven, R. v. (1997). Begeleiden van ontwikkeling in theorie en onderwijspraktijk. Alphen aan den Rijn: Samsom H.D. Tjeenk Willink. J. Geldens, B. K. (2011, maart 24). Workshop 5 fasen van cyclus CPO (nadruk op fase 5, 6). Utrecht. Kinkhorst, G. F. (2010). Didactische ontwerpregels voor reflectieonderwijs. Onderwijsinnovatie, Lectoraat kantelende kennis. (2002). theorie van de volledige onderzoekscyclus. Opgeroepen op 06 01, 2010, van Interactum Lectoraat Kantelende Kennis: kennisbank.lectoraat.nl Meester, R. (2011, 04 12). notulen vergadering 12 april Amersfoort. Over de auteur Jacqueline van den Hoek Geerdink is leerkracht bij de Stichting voor Katholiek Primair onderwijs Amersfoort e.o. Zij heeft de Master Leren en Innoveren gevolgd van 2009 tot 2011 bij Interactum, Marnix Academie te Utrecht. 6