Fransje Hooimeijer. Jg. 42 / Nr. 1 / 2009 Het belang van bouwrijp maken

Transcriptie

1 P. 22 Fransje Hooimeijer Het belang van bouwrijp maken Boven: Hoogste Terp in Nederland te Hegebeintum Onder: Delft: Landschapsstructuur is stadsstructuur

2 P. 23 Sinds het integraal ophogen van bouwgrond in de jaren dertig populair werd, is het bouwrijp maken losgekoppeld van het stedenbouwkundig ontwerp. Ervan uitgaande dat het cultuurlandschap de karakteristieken van het watersysteem in zich draagt, zouden deze bij de herinrichting van een gebied ingezet moeten worden. Een aantal voorbeelden van de relatie tussen bouwrijp maken en het stedenbouwkundig ontwerp in Rotterdam zet aan tot het denken over de toekomst van het bouwrijp maken. Het advies van de Deltacommissie Samen werken met water dat op 3 september 2008 is gepresenteerd, bevat slechts één punt over de problematiek rondom regen- en grondwater. Namelijk het baseren van nieuwbouwplannen op fysisch ongunstige locaties, op kosten-baten afweging en de kosten van lokale besluiten niet afwentelen. Dit punt verwijst naar het toenemende risico op wateroverlast in de laaggelegen polders van Holland door frequentere, hevige regenbuien. Tegelijkertijd is in deze gebieden de vraag naar stedelijke functies het meest urgent. In de dichtbebouwde, verharde polders is maar weinig berging aanwezig en daardoor kans op flinke waterschade. Om berging te maken kan een bepaald percentage oppervlaktewater in een (te ontwikkelen) gebied worden aangebracht. De inrichting van de waterhuishouding wordt echter ook bepaald door de manier waarop de gronden bouwrijp worden gemaakt, bijvoorbeeld door integraal- of partieel ophogen of ophogen met lichtgewicht materiaal, woonplatvormen, grondwaterverlaging of zandbanen. Ook waterhuishoudkundige aspecten als de hoogte van het grondwaterpeil (standaard 1,20 m onder het maaiveld), de benodigde pompcapaciteit en de hoeveelheid berging in het percentage oppervlakte water worden door de methode van bouwrijp maken bepaald. Door de waterschappen en hoogheemraadschappen wordt echter alleen naar het percentage oppervlaktewater gekeken. Dat is jammer omdat een samenspel tussen deze elementen een nieuwe methode van bouwrijp maken en wellicht ook een nieuwe stadsvorm kan opleveren. Dit wordt waarschijnlijk mede veroorzaakt door het feit dat bouwrijp maken een van de meest onderbelichte technieken in de bouwwereld is. Als kennisopbouw en ontwikkeling van deze techniek ontbreekt, hoe moet in de toekomst dan ingespeeld worden op de veranderende omstandigheden? Vormen van bouwrijp maken Segeren en Hengeveld (1984) definiëren het bouwrijp maken van terreinen als volgt; de kunde van het afstemmen van de plaats van bestemmingen van stedelijke gebieden op de bodemgesteldheid en de waterhuishouding en de techniek van het geschikt maken van de bodem en de waterhuishouding voor deze stedelijke bestemmingen. In de tijd kunnen zeven methoden onderscheiden worden. De eerste vormen van bouwrijp maken zijn de simpele keuze om op natuurlijk hoger gelegen plaatsen te gaan wonen, het bouwen van terpen en veel later dijken. Dit levert de droge, hoge basis op van de in Holland gelegen historische steden zoals de terp-, geestgrond-, rivier-, kust-,

3 P. 24 burcht-, dijk- en damsteden. Het gebruik van de grond wordt volledig bepaald door de grondcondities en het watersysteem. Voorspoed en groei leiden al gauw tot een uitbreiding op de omliggende slappe veengrond, die eigenlijk niet geschikt is om te bebouwen. De tweede methode van bouwrijp maken is het ontwateren van grondgebied door het graven van grachten en het gewonnen land op te hogen langs de kades (de cunettenmethode). Met deze methode wordt de balans tussen grond en aarde feitelijk niet aangetast, alleen bruikbaar gemaakt. De derde methode ontstond met het uitvinden van de molen en het stoomgemaal, zodat een grondwaterpeilverlaging kon worden gerealiseerd. Ophogen tot boven het grondwaterpeil is daarbij niet meer nodig, alleen de wegen moeten met zand worden gestabiliseerd. Deze methode is heel ingrijpend omdat het veenpakket door de ontwatering inklinkt en er nog meer gepompt moet worden. Tot aan de twintigste eeuw vindt uitbreiding van steden plaats op natte, slappe gronden, op basis van kennis door ervaring en met een grote samenhang tussen techniek en ontwerp. Het bouwrijp maken wordt gedaan op basis van de landschapsstructuur die herkenbaar is in de stadsstructuur. In de twintigste eeuw ontstaat de systematische en wetenschappelijke kennisontwikkeling en de professionalisering van civiele ingenieurs en stedenbouwers. Water als ruimtelijk functioneel element wordt minder belangrijk en het oorspronkelijke landschap wordt onder een plak zand weggestopt. De vierde methode is het opspuiten van een laag zand (integraal ophogen). Dit wordt aan het begin van de twintigste eeuw ontwikkeld en gaat hand in hand met de grootschalige uitbreiding van de steden. De grote schaal van integraal ophogen past bij de nieuwe industriële bouwpraktijk. Bovendien wordt het bouwrijp maken een aangelegenheid voor technici en kunnen stedenbouwers hierop elk gewenst plan realiseren. De ontwerpen richten zich meer op infrastructuur dan op het oorspronkelijke landschap of watersysteem. Dit is technisch, financieel en ook voor de planning een stuk handiger. Een variant op het integraal ophogen wordt in de jaren zeventig ontwikkeld doordat ecologie een belangrijk aspect wordt van de ruimtelijke ordening. Voor deze vijfde methode (partieel ophogen) worden bestaande landschappelijke structuren gebruikt als basis voor de groenstructuren. In deze periode ontstaat ook het ophogen met lichtgewicht materialen zoals polystyreen (de zesde methode). Daarbij is op langere termijn geen last van zakkingen die bij het integraal en partieel ophogen wel optreden. Nadeel is alleen de hoge prijs. Ook de zevende methode, de gehele wijk op palen zetten met zogenaamde woonplatvormen is erg kostbaar. Deze ontwikkelingen binnen het bouwrijp maken, drijven op meerdere kennisvelden (drijfkracht, hydrologie, hydraulica, grondmechanica, fundering en drainage), een groot aantal activiteiten, betrokken partijen, tijd en geld. Echter door de verdeling over verschillende kennisvelden is geen sprake geweest van kennisopbouw. Nederlandse wetenschappers en technici vonden in het verleden hun taalgebied te klein en de kennis over het bouwen op natte gronden een vanzelfsprekende zaak. De enige officiële publicatie over bouwrijp maken is die van Segeren en Hengeveld (1984). Het voorbeeld Rotterdam Het is bijzonder dat een zo belangrijk aspect van ruimtelijke ordening in Nederland zo onderbelicht is gebleven. Alleen in Rotterdam, dat op het gebied van bouwrijp maken een mooi palet biedt, is bij Gemeentewerken een afdeling die zich richt op het ontwikkelen van deze kennis. In hetzelfde jaar dat Segeren en Hengeveld hun boek uitbrengen,

4 P. 25 toepassing, pas zeven jaar na het opspuiten (1931) wordt het gerealiseerde plan goedgekeurd. Opspuiten van de in Blijdorp veroorzaakte verstuiving komt Gemeentewerken met het rapport Methoden van bouw- en woonrijp maken in de gemeente Rotterdam. Dit rapport geeft een mooi overzicht van de methoden die er zijn, waar ze zijn toegepast en wat de voor- en nadelen zijn. In Rotterdam is tot de Tweede Wereldoorlog voornamelijk gebruik gemaakt van de cunettenmethode (zandbanen), behalve bij de wijken Blijdorp en Hoboken, die door opspuiten van zand integraal zijn opgehoogd. Na de oorlog worden verschillende methoden gebruikt en na de jaren zestig komt het accent vooral te liggen op het integraal ophogen. Conclusie van het rapport is dat op basis van grondgebruik, woningdifferentiatie, investeringen, onderhoudskosten en fasering van de bouw het integraal ophogen nog steeds de voorkeur verdient. Het integraal ophogen door middel van opspuiten wordt toegepast op het moment dat de industriële werkwijze ook tot de praktijk van de stadsuitbreidingen doordringt. Blijdorp is hier een mooie illustratie van. Het grootste voordeel dat in het rapport wordt genoemd, is het feit dat het stedenbouwkundig plan door het opspuiten losgekoppeld wordt van het bouwrijp maken. In feite worden het dan twee afzonderlijke, opeenvolgende fasen, die geen wederzijdse beïnvloeding hebben. In Blijdorp is dit zeker van Deze ontkoppeling van het bouwrijp maken en het stedenbouwkundige plan betekent dat de karakteristieken van het grondgebied geen rol meer spelen in het stedenbouwkundig ontwerp. Dat is ook te zien aan het ontwerp van Blijdorp, dat als twee druppels water lijkt op het plan van H.P. Berlage voor Amsterdam Zuid. De infrastructuur als belangrijkste hoofdstructuur en het water en groen als een soort schaduwstructuur is echter wel afdoende geweest voor een werkzaam watersysteem. Het verwijderen van de zich professionaliserende disciplines van civiele techniek en stedenbouw is daarmee een feit dat ook zichtbaar is in het ontwerp en de constructie van poldersteden. Casus Park Zestienhoven Inmiddels is sprake van een comeback en loopt Rotterdam op kop door de techniek van het water opnieuw aan de stedenbouw te koppelen. Rotterdam Waterstad 2035 en het Waterplan 2 zijn pogingen om met de combinatie van techniek en ruimtelijke ontwikkelingen, een in de toekomst duurzame stad te maken. Hiermee keert dus wel het water terug in de stedelijke ontwerpen, maar wordt nog steeds het integraal ophogen gehanteerd als beste methode van bouwrijp maken. In de Rotterdamse stadsinbreiding Park Zestienhoven is de wateropgave in een vroeg stadium opgenomen in de plan-vorming. Voor het bouwrijp maken is besloten voor integraal ophogen van de nieuwe woonbuurten, maar met behoud van de grote groenstructuren eromheen. Volgens de regels van het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard is tien procent oppervlaktewater opgenomen. Rudimenten van de voormalige polderstructuur zijn opgenomen in het nieuwe open watersysteem, dat alternerend met ondergrondse verbindingen een grof grid vormt. Deze

5 P. 26 Proefverkaveling in park zestienhoven (september 2008) watergangen worden na het integraal ophogen weer uitgegraven. De keuze voor het integraal ophogen is ingegeven door de zeer slechte omstandigheden in het plangebied, het is er erg nat en slap, met een zeer hoge kwel. Ondanks pogingen het masterplan, met alle mogelijke invalshoeken op het gebied van water, zo duurzaam mogelijk te maken, komen in de huidige uitwerking van het plan toch problemen voor die de relatie tussen techniek en ontwerp markeren. De eis van het hoogheemraadschap van tien procent oppervlaktewater is deels aan de zuidrand van het plangebied gepland, in de vorm van een brede hoofdwatergang met rietzone langs de hoger gelegen boezemdijk van de polder, de zogenaamde steilrand. Deze watergang is door ontwerpers getekend, uitgaand van het benadrukken van de landschappelijke structuur van de steilrand en het hiermee realiseren van een nieuwe recreatieve en ecologische structuur. Bij de uitwerking van deze watergang blijkt echter dat de enorme kwel die het plangebied teistert het financieel onmogelijk maakt om een brede watergang te maken. Alleen een dure bodemverzwaring kan voorkomen dat de kwel de bodem zou openbreken en zout water het milieu in het gebied zou aantasten. Ondanks technisch en financieel onderzoek tijdens de planvorming komen deze problemen pas naar voren als technisch diepgaande berekeningen worden gemaakt in de uitvoeringsfase. Bovendien is de locatie van de watergang deels gekozen op basis van de ontwerpmotieven en niet alleen op basis van de techniek of grondcondities. Het masterplan is een concessie van wensen vanuit techniek, ontwerp en geld. Al in eerdere fasen van planvorming is het belangrijk dat al deze aspecten zoveel mogelijk in balans zijn. De brede watergang was dus technisch en financieel niet mogelijk en moet anders ontworpen worden. Op historische kaarten zagen ontwerpers in de zone van de gedachte

6 P. 27 watergang roze vlekken en overhoeken van niet bruikbare plekken. Deze structuur is toepasbaar door de oude watergang te laten liggen en er een nieuwe naast te leggen waardoor eilanden ontstaan met een geheel eigen milieu. De logica van deze vormgeving is gebaseerd op de regels van het water, de hydrologie, een constant gegeven dat net als de karakteristieken van het grondgebied als een soort tijdmachine de condities voor grondgebruik vormt. De toekomst Gezien de wateropgave in de nabije toekomst heeft het ontwikkelen van een nieuwe stad bij voorkeur zijn basis in hydrologische processen en het oorspronkelijke landschap. Ten aanzien van de keuze voor het bouwrijp maken en het ontwikkelen van nieuwe methoden van bouwrijp maken zal een denkslag gemaakt moeten worden. Hiervoor is kennisopbouw- en ontwikkeling nodig en zal de relatie tussen het bouwrijp maken en het stedenbouwkundig ontwerp opnieuw gedefinieerd moeten worden. Verandering in behoeften, inzichten en eisen op het gebied van stedelijke inrichting, milieubeheer, werkomstandigheden, kwaliteit van de bouw en klimaat vragen om andere oplossingen en ook om gedragsverandering in de bouw- en woonrijp sector. Wellicht zijn zelfs de oudste vormen van bouwrijp maken weer potentiële ontwikkelingsmodellen. Het terugbrengen van de relatie tussen het stedenbouwkundig ontwerp en het bouwrijp maken (dat met het integraal ophogen verloren is gegaan) betekent dat er andere keuzes gemaakt moeten worden. Sinds het integraal ophogen is de keuze van bouwrijp maken gebaseerd op het productieproces, geld en onderhoud en niet op landschapskarakteristieken, grondcondities of waterhuishouding. Een stedenbouwkundig ontwerp kan niet alleen op een willekeurig landschapstype worden gebaseerd, techniek is eveneens een cruciaal element van het ontwerp. Naast de dimensies hoogte, breedte en lengte moet ook de vierde dimensie, de techniek van het water worden toegevoegd. De wateropgave van regen- en grondwater en de grondcondities kan ook op andere manieren worden opgelost dan met integraal ophogen en het inplannen van tien procent wateroppervlakte. De hydrologische cyclus kan anders belast worden door bijvoorbeeld het aanbrengen van een gescheiden rioolsysteem, groene daken, het afkoppelen van regenpijpen van het riool, ter plaatse infiltreren of ouderwets opvangen in een regenton om de plantjes mee water te geven. Zonder de ontwikkeling van nieuwe technieken en het erkennen van oude technieken van bouwrijp maken hebben klimatologische en maatschappelijke verschuivingen geen weerslag in stedenbouwkundige plannen. Het onderkennen van de verschillende wijzen van bouwrijp maken, en de verschillende meerwaarden die deze met zich mee kunnen brengen, biedt kansen om de wateropgave op een grondige manier in het planproces mee te nemen. Fransje Hooimeijer is Kunst- en Cultuurwetenschapper en promoveert aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft op de relatie tussen het stedenbouwkundig ontwerp en waterhuishouding in Nederland. Literatuur Burke, G. L. (1956) The making of Dutch towns, Clever-Hume Press, Londen Deltacommissie (2008) Samen werken met water: bevindingen van de Deltacommissie 2008, Den Haag Gemeente Rotterdam, Waterschap Hollandse Delta, Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard & Hoogheemraadschap van Delftland (2007), Waterplan 2: Werken aan een aantrekkelijke stad, Gemeente Rotterdam, Rotterdam Gemeentewerken Rotterdam (1984) Methoden van bouw- en woonrijp maken in de gemeente Rotterdam, Rotterdam Greef, P. de (2005) Rotterdam Waterstad 2035, Episode, Rotterdam Segeren, W.A. & H. Hengeveld (1984) Bouwrijp maken van terreinen, Kluwer, Deventer