6e herziene druk. Handboek Mediation. onder redactie van: Alex Brenninkmeijer Dick Bonenkamp Karen van Oyen Hugo Prein

Transcriptie

1 6e herziene druk Handboek Mediation onder redactie van: Alex Brenninkmeijer Dick Bonenkamp Karen van Oyen

2 Inhoud Over de auteurs 5 Woord vooraf 21 1 Mediation 25 Alex Brenninkmeijer 1.1 De opkomst van mediation in Nederland De geschiedenis van mediation in Nederland Grondslagen van mediation Wat is mediation? Meerwaarde van mediation voor betrokkenen en organisaties Mediation in een juridische en sociaalpsychologische context Mediation en ADR Bevorderen van het onderhandelingsproces Bovenpartijdige geschillenbeslechting Andere vormen van ADR Kenmerken van mediation Onderscheidende kenmerken Een vergelijking met andere methoden van conflictoplossing Verschillende paradigma s van rechtspraak en mediation Wanneer mediation wel en niet toepassen? Besluit Verbinding tussen de inhoud van dit boek en de opleidingseisen voor mediators 51 2 Context van mediation 55 Marc Simon Thomas 2.1 Inleiding Vroege, rechtsantropologische studies naar conflicten Op zoek naar de onderliggende regels Conflicten bezien als contextafhankelijk proces De invloed van macht Meer recente, rechtssociologische studies naar conflicten Het escalatiemodel van Glasl Naming, blaming, claiming Transformaties in een conflict De afloop van een conflict De Nederlandse situatie, van piramide naar delta Deltaonderzoeken naar geschilbeslechting Legal consciousness Forum shopping Samenvatting 70 11

3 INHOUD 3 Communicatie 75 Karen van Oyen 3.1 De waarde van het gesprek De kracht van luisteren De mediator als luisteraar De partijen als luisteraar Vier aspecten van communicatie Beschrijving van de aspecten Interveniëren bij misinterpretatie Taal Samenwerkingsbeginsel Het effect van directe en indirecte taal Drogredenen Reddersdriehoek Gedragsverandering Drie noodzakelijke stappen Veranderen van gedrag Een attitude wijzigen De betekenis voor mediation Besluit 92 4 Conflicten Wat is een conflict? Een definitie van conflict Positieve gevolgen van conflicten Twee soorten conflicten Zakelijke of taakinhoudelijke conflicten Sociaal-emotionele conflicten: de psychologische achtergrond van conflicten Het belang van het onderscheid voor de mediator Het belang van emoties in conflicten Wat zijn emoties? Verschillende soorten emoties Het in goede banen leiden van emoties Het conflict als proces: de dynamiek van conflicten Psychologische escalatiemechanismen Het escalatiemodel van Glasl De relevantie van het escalatiemodel voor mediation Onderhandelen 133 Alex Brenninkmeijer 5.1 Wat is onderhandelen? Tien manieren om onderhandelingen moeilijk te maken Onderhandelingsstijlen Vier onderhandelingsstijlen Combinaties van onderhandelingsstijlen Effectief onderhandelen: samenwerken Empathie en assertiviteit

4 Inhoud 5.4 Vormen van onderhandelen Distributief of positioneel onderhandelen Integratief of probleemoplossend onderhandelen Belangenverschillen en belangentegenstellingen Van distributie naar integratie en weer terug Hoofdregels van integratief onderhandelen Barrières voor integratief onderhandelen Het onderhandelingsproces Voorbereiden Exploratie (discussie) Suggesties doen Loven en bieden Wilsovereenstemming vastleggen Aandachtspunten voor de rol van mediator Regie Wie zit aan tafel? Het abc van onderhandelen Besluitvorming Inleiding Mediation gezien als een onderhandelingsproces Social exchange-theorieën bij onderhandelen Niet-gewilde afhankelijkheid en macht Rationele competitie als norm Mensbeeld: de mens als sociaal wezen Probleem oplossen en besluitvorming Is besluitvorming een rationeel proces? De rol van het onbewuste bij individuele besluitvorming Begrensde en onbegrensde problemen Prescriptieve rationele keuzemodellen Descriptieve niet-rationele besluitvormingsmodellen Besluitvorming als metafoor voor mediation Effectieve besluitvorming in groepen met optimale communicatie Barrières voor effectieve besluitvorming De taak van de mediator: het begeleiden van het besluitvormingsproces Het mediationproces 181 Dick Bonenkamp 7.1 Inleiding Voorbereidingsfase van het mediationproces Inleiding Een van de conflictpartners neemt contact op Een opdrachtgever neemt contact op De mediator neemt contact op Intakegesprekken Dossiers

5 INHOUD Informatie Datum en locatie Voorbereiden op het eerste gesprek Het einddoel van de voorbereidingsfase Mogelijke complicaties en valkuilen Plenaire mediation: de openingsfase Inleiding De kennismaking Toelichting op het mediationproces Het verifiëren betrokkenheid, vertrouwelijkheid en mandaten Het bieden van structuur, een vooruitblik op het mediationproces en de spelregels Plenaire mediation: de exploratiefase Inleiding Inhoudelijk en emotioneel gehoord weten De-escalatie en vermindering van spanning Van onnuttige naar nuttige informatie Van verleden naar toekomst Plenaire mediation: de draai- en categorisatiefase Inleiding Het perspectief Naar de essentie Complete onderhandelingsagenda Categoriseren van de belangen, vormen van belangenclusters en vaststellen van een onderhandelingsvolgorde Plenaire mediation: de onderhandelingsfase Inleiding Creativiteit stimuleren: eerst opties genereren, dan pas onderhandelen Werken met package-deals Parkeren bij impasses Het belang van objectieve criteria Plenaire mediation: de besluitvormingsfase Inleiding De tussenafrondingsfase Besluitvormingsfase De vervolgprocedure De afsluitingsfase Inleiding Vaststellingsovereenkomst Afsluitingsrituelen Taken en competenties van de mediator Een goede (professionele) werkrelatie opbouwen Respectvolle werkrelatie opbouwen Op professionele wijze Onpartijdig

6 Inhoud 8.2 Deelnemers motiveren voor mediation Stimuleren tot samenwerking Zelfbeschikking bevorderen Communicatie verbeteren Wederzijdse begrip kweken Productief laten omgaan met conflicten en emoties Het mediationproces reguleren (agenda en procedures) De conflictkwesties behandelen Conflictkwesties helder krijgen Onderliggende processen bespreekbaar maken Heldere oplossingen laten vinden en overeenstemming laten krijgen Assessment en kennistoets Betrokkenen 235 Karen van Oyen en Jacques de Waart 9.1 Deelnemers en niet-deelnemers Deelnemers Niet-deelnemers Keuze van de deelnemers Partijen Deelnemende partijen Definitie partij Geschiktheid partijen Vertegenwoordiging Kwaliteiten van de vertegenwoordiger Contact met de achterban Mediator Taken van de mediator Co-mediator Interne en externe mediator Derden Verwijzer Derde-opdrachtgever Adviseur Partijbegeleider Derde-belanghebbende en derde-betrokkene Mediation met groepen Vormen van groepsmediation Kenmerken Procesontwerp, analysemodellen en werkvormen Benaderingen Inleiding Werkstijl of model? Categorisering van mediationbenaderingen

7 INHOUD 10.2 Evaluatieve mediation Definitie en doel Werkwijze en technieken Risico s Faciliterende of probleemoplossende mediation Definitie en doel Werkwijze en technieken Voor- en nadelen Transformatieve mediation Definitie en doel Mensbeeld Visie op conflict Visie op mediation Rol van de mediator Werkwijze en technieken Voor- en nadelen 297 Chris Bos 10.5 Narratieve mediation Definitie en doel Theoretische en filosofische uitgangspunten Visie op conflict Discours Handelingsruimte Positionering Werkwijze en technieken Rol van de mediator Voor- en nadelen Overeenkomsten en verschillen Interventies Inleiding Wat is interveniëren? Focus op inhoud of op proces; metacommunicatie Gesprekstechnieken van de mediator Open en actief luisteren Spiegelen Parafraseren van de inhoud Gevoelsreflectie Samenvatten Positief heretiketteren: neutraliseren, normaliseren, gemeenschappelijk maken Vraagtechnieken voor een mediator Interventies in bijzondere situaties Omgaan met impasses en vastzittende situaties Omgaan met een onevenwichtige machtsbalans Het voeren van privégesprekken (caucus)

8 Inhoud Francine ten Hoedt Het herstellen van vertrouwen Interculturele sensitiviteit 355 Bela de Vries 12.1 Inleiding Cultuurpsychologische inzichten Theoretische basis Relevante begrippen Maslow en de ontwikkeling van de persoonlijkheid Bandura s sociaal-cognitieve leertheorie Rogers cliëntgerichte benadering Kims model van stress-adaptatie-groei-dynamiek Pollocks interculturele transformatie en derde cultuur Betekenis voor de praktijk van mediation Ui-diagram, symbolen en verborgen motieven Toepassing van het ui-diagram Interculturele structuren in de praktijk Mediationproces bij SAG en ui-diagram Enkele aandachtspunten Man-vrouwverschillen Bestaan er man-vrouwverschillen bij mediation? Achtergronden van man-vrouwverschillen Betekenis van man-vrouwverschillen voor mediation Juridische aspecten 397 Eva Schutte en Jacqueline Spierdijk 13.1 In hoeverre is mediation juridisch? De aanloop tot mediation De mediationovereenkomst De inhoud van de mediationovereenkomst De vorm van de mediationovereenkomst Partijen bij de mediationovereenkomst Vrijwilligheid Geheimhouding Het vastleggen van afspraken Verslagen en tussentijdse afspraken Welke rol heeft de mediator bij het vastleggen van de afspraken? Eindafspraken of vaststellingsovereenkomst? Afwijken van dwingend recht? De inhoud van de eindafspraken Als partijen het niet eens worden: het beëindigingsbericht en het beëindigingsdocument Aansprakelijkheid van de mediator Klacht- en tuchtrecht Conclusie

9 INHOUD 14 Ethiek 415 Karel Claassen en Edgar Karssing 14.1 Inleiding Beroepsethiek Morele basiswaarden van de behoorlijke mediator Soorten morele vraagstukken Omgaan met morele bedreigingen Onderhouden en bewaken beroepsmoraal Organisatie en professionalisering 433 Frederique van Zomeren 15.1 Inleiding Nederlands Mediation Instituut en Centraal Mediators Beraad Mediatorsfederatie Nederland Het MfN-register De Dienstenstichting Mediation Federatiepartners Nederlandse Mediatorsvereniging Vereniging van Familierecht Advocaten en Scheidingsmediators Nederlands Instituut van Psychologen, sectie mediation Nederlandse vereniging van Mediation Advocaten Vereniging van Mediators in het Notariaat Vereniging Mediators Overheid Overige mediatorsverenigingen Belangenbehartiging en promotie Mediationproviders Doorverwijzingsvoorzieningen: rechtspraak en gefinancierde rechtsbijstand 440 Herijking Rechtsbijstand Professionalisering Certificering en registratie van mediators De theorie- en vaardighedentoets 446 Frederique van Zomeren 15.9 Waarborgen Regels en procedures Modellen en protocollen Opleiding en onderwijs Europese wetgeving en een beoogd wettelijk register in Nederland Professioneel verwijzen naar mediation 461 Machteld Pel 16.1 Inleiding Wie kunnen verwijzen? Kennis, houding en vaardigheden van de verwijzer Het belang bij oplossing van een conflict Succesindicatoren Keuzemotieven van partijen Invloed van de verwijzer op de mediation

10 Inhoud Vergelijking van verschillende methoden van conflictbeëindiging Voorlichting over kenmerken en effecten van mediation Timing en keuze van de methode van verwijzen Besluit Het verwijzingsgesprek In gesprek met een of meer conflictpartijen De keus voor het type van conflictoplossing: zelf oplossen of laten beslissen Toetsen onderhandelingsbereidheid, onderhandelingsruimte en escalatiegraad Voorlichting over mediation Vragen en weerstanden Bespreken van de rol van adviseurs en achterban Indien mediation: de keus voor de mediator en de eerste afspraak Mediation vanuit internationaal perspectief 489 Gerd Junne 17.1 Internationale politieke conflicten Bekende voorbeelden Vijf voorbeelden Lessen voor mediation Mediation in breder perspectief Aandacht voor de achterban Omgaan met asymmetrie Een proactieve houding Timing is cruciaal Voldoende draagvlak Het belang van nazorg Besluit Toepassingen 501 Alex Brenninkmeijer 18.1 Inleiding 501 Brigitte Chin-A-Fat 18.2 Echtscheiding en omgang (Echt)scheiding Zorg en omgang 509 Aukje Nauta en Seth van den Bossche 18.3 Arbeid Conflicten en betrokkenen Kenmerken Mediators 527 Bente London 18.4 Buurtbemiddeling Conflicten en betrokkenen Methode Mediators Resultaten Tot slot

11 INHOUD 18.5 Onderwijs 534 Ellen van Domburg Mediation in de onderwijssector 535 Leo Pauw Leerlingbemiddeling 542 Dick Allewijn en Yvonne van der Vlugt 18.6 Overheid Conflicten tussen burger en overheid Kenmerken bij conflicten tussen burger en overheid Wat vinden burgers belangrijk? Naar een responsieve rechtsstaat Waarborgen: responsief met de waarborgen van autonoom recht Weerbarstige praktijk Mediation tussen burger en overheid 565 Jan Eijsbouts en Manon Schonewille 18.7 Zakelijke mediation Conflicten en betrokkenen Kenmerken Mediators 588 Kitty Duell 18.8 Online mediation Kenmerken Conflicten en betrokkenen Voor- en nadelen Samenvatting Praktijkvoorbeelden De toekomst 598 Jent Bijlsma en Janny Dierx 18.9 Mediation in strafzaken Strafrecht Herstelrecht De wettelijke basis van herstelrecht in Nederland Mediation in strafzaken De mediator in strafzaken 606 Literatuurlijst 615 Register