Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen

Transcriptie

1 Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen In opdracht van het ministerie van Economische Zaken In opdracht van het ministerie van Economische Zaken

2 Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen

3 Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen

4 Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen Opdrachtgever Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Prinses Beatrixlaan AL Den Haag Contactpersoon: mevrouw L. Dijkshoorn Adviseur IF Technology bv Velperweg AP ARNHEM Contactpersoon: mevrouw S. de Boer Adviseur ECN Westerduinweg ZG PETTEN Contactpersoon: de heer A. Wemmers Colofon Auteurs: mevr. N. Heijnen (IF) dhr. A. Wemmers (ECN) dhr. G. Willemsen (IF) Versie: concept 3.0 Gecontroleerd door: mevr. S. de Boer Vrijgegeven door: de mevrouw S. de Boer Paraaf: SB 64191/SB/

5 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Aanleiding Doel Werkwijze Wens om te verduurzamen Nationaal energieakkoord Papierindustrie: Voedings- en genotmiddelen industrie Chemische industrie Industrie & diepe geothermie in het algemeen Potentieel Ondergrond Huidige stand van zaken ondergrondseconcepten Stand van zaken verschillende technieken Ondergronds potentieel Bovengronds potentieel Koppeling warmtevragers met ondergrond Selectie kansrijke gebieden Huidige belemmeringen Overzicht Bovengrondse vraag Ondergrond Organisatorisch Financiering Beleidsmatig / vergunningen Sociaal - maatschappelijk Exploitatie GAP analyse Oplossingsmogelijkheden Pilot project /SB/

6 5.3 Kennis uitwisseling Gezamenlijk projecten ontwikkelen Warmte afzet Communicatieplan Vervolgmogelijkheden Mogelijkheden vervolg Algemene stappen Conclusies Potentie Knelpunten Vervolg Referenties Bijlage 1 Bijlage 2 Deelnemerslijst klankbordgroep Schema GAP analyse 64191/SB/

7 Samenvatting De kansen voor de toepassing van diepe geothermie bij industriële processen in Nederland zijn aanzienlijk. Dat is de conclusie van het rapport Kansen voor diepe geothermie bij industriële processen dat voor u ligt. Medio 2014 heeft Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) haar wens geuit om de bestaande kennis rondom de toepassing van diepe geothermie bij elkaar te leggen, om op deze manier state of the art inzicht te krijgen in de mogelijkheden. En om daarnaast de diverse betrokken partijen bij elkaar de brengen tijdens de klankbordbijeenkomsten om over de toekomst na te denken. Deze wens vloeit voort uit de wetenschap dat diepe geothermie een belangrijke bron kan zijn voor de verduurzaming van industriële processen. Uit de in 2013 afgeronde BEWARE studie van ECN blijkt dat de toepassing van diepe geothermie, naast biomassa, noodzakelijk is om verduurzaming van de energievoorziening van de industrie in Nederland vorm te geven. Daarnaast blijkt ook uit de inventarisatie in het kader van voorliggende studie dat er binnen de industrie op diverse terreinen de wens is geuit om productieprocessen te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van gas. Deze studie laat zien dat er in Nederland veel potentiële afnemers zijn die gebruik zouden kunnen maken van diepe geothermie. Ruim 30% van de Nederlandse industriële warmtevraag zou gebruik kunnen maken van geothermie. Dit zijn afnemers met een benodigd temperatuurprofiel tussen de gr C. De ondergrond biedt daarnaast voldoende potentie om aan de benodigde warmtevraag te kunnen voldoen. Echter, om aan de gewenste temperaturen van 100 a 200 C te voldoen moeten zeer diepe putten gerealiseerd worden. De grote diepte maakt dat er grote investeringen mee zijn gemoeid. Tegelijkertijd is de onzekerheid op grotere diepte ook groter, omdat er minder data zijn, en omdat de doorlatendheid van het gesteente (nodig voor het aan- en afvoeren van water naar de putten) afneemt met toenemende diepte. In deze studie zijn verschillende belemmeringen die op dit moment spelen bij de realisatie van een diep geothermie project op een rij gezet. Uit de inventarisatie blijkt dat veel belemmeringen met elkaar in verband staan. De onzekerheid en onbekendheid van de ondergrond in combinatie met de relatief hoge investeringen werken door in de besluitvorming op financieel en organisatorisch niveau /SB/

8 De belangrijkste resultaten van dit project zijn de volgende: Een aanzienlijk deel van de warmtevraag bij de industrie in Nederland kan gedekt worden met diepe geothermie; deze route is van groot belang voor verduurzaming van de energievoorziening van de industrie De risico s van diepe geothermie (> 4 km diep) zijn op dit moment echter veelal dusdanig groot dat aanvullende ondersteuning vanuit de overheid nodig is; het huidige garantiefonds en SDE+ voldoen veelal niet om het risico voldoende te reduceren en marktpartijen lijken op dit moment niet in staat om deze risico s te nemen; als gevolg daarvan stagneert de markt. Een eerste pilot/demo project in NL is nodig om de technologie te demonstreren. Marktpartijen zijn van mening dat gezamenlijk opereren en risico s delen kan helpen om een eerste project van de grond te krijgen, maar Het blijkt niet eenvoudig om de spelers op deze markt ook daadwerkelijk samen te brengen omdat alle locaties anders zijn, en gegevens van het ene project niet direct vertaald kunnen worden naar het andere; Aanbevelingen Er lijken nu 3 routes open naar daadwerkelijke toepassing van geothermie ten behoeve van energievoorziening van industrie in Nederland: 1. Een spoor van gezamenlijkheid, waarbij de risico s, kosten en baten gedeeld worden door vragende en aanbiedende partijen in de markt, tezamen met de overheid. Een eerste stap zou kunnen bestaan uit een visie en lobby document dat gedragen wordt door de marktpartijen. Dit document zou kunnen helpen bij het vormen van beleid op dit gebied vanuit de overheid. 2. Een spoor waarbij er van uit wordt gegaan dat er meerdere projecten ontwikkeld zullen worden door meerdere aanbieders voor diverse vragers. Een optie zou dan kunnen zijn dat de overheid een specifiek instrument ontwikkeld om deze vorm van geothermie te stimuleren, waarbij diverse partijen kunnen inschrijven (bijvoorbeeld een instrument dat lijkt op het huidige garantiefonds; maar dan geschikt voor diepe geothermie) 3. Accepteren dat deze vorm van geothermie in de huidige markt en onder huidige technologie condities, vooralsnog te risicovol lijkt. In plaats daarvan zou dan gekeken kunnen worden of conventionele geothermie (tot ca 3 km diep) ingepast kan worden in 64191/SB/

9 industriële energievoorziening door toepassing van verbeterde verwarmingsprocessen en van hoge temperatuur warmtepompen. Lang niet alle industriële processen zullen zich hiervoor lenen, maar hiermee kunnen wel eerste stappen gezet worden die wellicht in de toekomst de deur open kunnen zetten voor meer risicovolle diepere projecten /SB/

10 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Nederland wil inzetten op een klimaat neutrale energievoorziening en de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen. Om deze transitie vorm te geven kunnen verschillende bronnen van duurzame energie worden ingezet. Een van de mogelijkheden is het gebruik van geothermische energie om in de warmtevraag te voorzien - kortweg geothermie of aardwarmte genoemd. Qua warmtevraag vormt de industriële warmtevoorziening een aparte tak van sport. In Nederland zijn een groot aantal industriële gebruikers die voor verwarming en productieprocessen temperaturen nodig hebben tussen C of zelfs boven de 240 C. De toepassing van geothermie bij dergelijke processen staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Uit onderzoek van ECN (BEWARE project 1 ) is duidelijk geworden dat geothermie, naast biomassa als laatste stap in een cascade, op dit moment de enige realistische optie is voor grootschalige verduurzaming van de warmtevoorziening van de industrie. In Nederland zijn nu 10 projecten met geothermie gerealiseerd, en er zijn ca 50 projecten in diverse stadia van voorbereiding (zie en De meeste projecten zitten in de glastuinbouw sector en een aantal richten zich op gebouwde omgeving. Daarnaast zijn een paar projecten gericht op elektriciteit productie en een beperkt aantal op industriële warmte. Haalbaarheidsstudies voor geothermische warmtelevering zijn gedaan voor een aantal papierfabrieken (o.a. Parenco en Smurfit Kappa) en voor industrie in de voedings- en genotmiddelen sector (o.a. FrieslandCampina, Heineken, COSUN). Uit deze haalbaarheidsstudies volgt een terugverdientijd tussen de 5 à 10 jaar, afhankelijk van de omstandigheden. Ondanks de positieve signalen uit het BEWARE project en de uitgevoerde haalbaarheidsstudies, stagneren de meeste voornemens tot realisatie van een project. Deze stagnatie heeft diverse oorzaken, waarvan forse voorinvesteringen in combinatie met onzekerheid over de opbrengst van een systeem er een van is. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (kortweg RVO) heeft de ambitie gesteld om de stagnatie te helpen doorbreken. RVO is zelf niet in staat om projecten te realiseren of te financieren. Zij heeft echter wel mogelijkheden om te faciliteren de markt weer in beweging te krijgen. 1 BEWARE project is vertrouwelijk, rapportnr ECN X /SB/

11 1.2 Doel Voorliggend rapport is het resultaat van de eerste stap om de markt in beweging te krijgen. Bij aanvang van het project zijn de volgende drie hoofddoelen geformuleerd: - inzicht krijgen in de belangrijkste knelpunten voor het realiseren van diepe geothermieprojecten op dit moment en bijbehorende oplossingsmogelijkheden; - inzicht krijgen in de kansrijkheid van projecten op basis van de ondergrond en de bovengrondse gebruikers. - de basis leggen om tot een gezamenlijk Horizon 2020 voorstel te komen. 1.3 Werkwijze Projectstructuur Figuur 1 laat zien dat het project zich richt op twee sporen: - bestaande kennis van alle betrokken partijen bundelen, beoordelen en categoriseren zodat inzicht in huidige belemmeringen wordt verkregen (blauwe acties); - organiseren van een klankbordbijeenkomst om aanwezige kennis te toetsen en inzicht in belemmeringen te vergroten (groene acties). Tijdens de klankbordbijeenkomst het beantwoorden van de vraag: wat heb je nodig om jou knelpunt op te lossen? Wat kun je eventueel bieden om het knelpunt van iemand anders op te lossen /SB/

12 Figuur 1 Plan van aanpak. Fase 1: Inventarisatie & rapportage Potentieel diepe geothermie Businesscases Aandachtspunten bij realisatie Klankbordbijeenkomst 1 10 september 2014 Resultaat inventarisatie welke knelpunten kom jij tegen bij realisatie van een project? wat kan jij eraan bijdragen Fase 2: Oplossingsmogelijkheden & focus naar de toekomst Resultaten klankbordbijeenk. 1 verwerken Knelpunten en oplossingen inzichtelijk Vervolgstappen definiëren (GAPanalyse) Klankbordbijeenkomst 2 13 oktober 2014 Draagvlak state of the art van Diepe Geothermie anno 2014 Stappenplan voor toekomst Eindrapport State of the art van Diepe Geothermie anno 2014 Rol Klankbordgroep De klankbordgroep bestaat uit diverse stakeholders die betrokken zijn bij diepe geothermie projecten waaronder aannemers/operators, beleidsmakers, industriële warmtegebruikers, vergunningverleners en financiers/subsidieverleners/garantieverstrekkers. Een deelnemerslijst is bijgevoegd in Bijlage 1. De klankbordgroep is tijdens de eerste bijeenkomst betrokken voor het in beeld brengen van de belemmeringen voor de ontwikkeling van een diep geothermie project. Tevens 64191/SB/

13 wordt in een workshop gekeken wat een stakeholder vanuit zijn/haar rol kan betekenen voor het wegnemen van (een van) de belemmeringen. Op basis van de eerste bijeenkomst is in kaart gebracht of voldoende draagvlak aanwezig is voor een gezamenlijk plan van aanpak om de belemmeringen weg te nemen. In de tweede workshop is de focus verlegd naar de toekomst. Welke acties/activiteiten zijn nodig om tot een eerste project te komen? Door het betrekken van de klankbordgroep gedurende het proces wordt verwacht dat de uiteindelijke resultaten breed gedragen zijn /SB/

14 2 Wens om te verduurzamen Wat is de drijfveer om in te zetten op diepe geothermie? Wordt dit bepaald door richtlijnen van de overheid of komt de wens om te verduurzamen vanuit de markt zelf? In dit hoofdstuk wordt kort beschreven waarom diverse partijen inzetten op de kansen voor diepe geothermie. Nationaal energieakkoord 2013 In het nationale energieakkoord (2013) worden de kansen voor geothermie een aantal keer benoemd: - kans voor verduurzaming glastuinbouw dit is echter niet direct relevant voor deze studie, want systemen voor de glastuinbouw bevinden zich meestal ondieper dan 3 km, en de benodigde temperaturen zijn lager dan bij de industrie; - in paragraaf 3.3.5: Betere benutting van de industriële warmtehuishouding let op het gebruik van restwarmte bij inzet van geothermie voor industriële processen; - in paragraaf 4.2.4: overige vormen van duurzame energieopwekking geothermie wordt als kans benoemd om op in te zetten bij duurzame verwarming. Dit kan een besparing opleveren van 186 PJ in In het SER akkoord wordt gewezen op de rol van de industrie en het MKB hierbij. Meer informatie hierover kan gevonden worden op: Papierindustrie: De papierindustrie wil 50% besparing halen in 2020: - Grotendeels ingezet op hergebruik en besparing van materialen; - Maar ook onafhankelijkheid creëren door niet meer afhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen. Meer informatie hierover kan gevonden worden op de volgende websites: Voedings- en genotmiddelen industrie Ook de voedingsindustrie wil graag verduurzamen. Hieronder worden een aantal voorbeelden gegeven van doelstellingen van verschillende bedrijven /SB/

15 FrieslandCampina FrieslandCampina heeft voor vier prioriteitsgebieden doelstellingen geformuleerd voor het jaar Binnen deze doelstellingen wordt ingezet op klimaatneutrale productieprocessen en het verduurzamen van de huisvesting. Voor meer informatie, zie: Unilever Unilever wil tegen 2020 de impact van broeikasgassen van hun producten gedurende hun hele levenscyclus halveren. Onderdeel van dit traject is ook het verduurzamen van het productieproces. Tegen 2020 wil Unilever het gebruik van hernieuwbare energie meer dan verdubbeld hebbent tot 40% van de totale energiebehoefte. Meer informatie kan gevonden worden op Heineken We hebben ambitieuze doelstellingen neergezet om de hoeveelheid energie die we gebruiken in ons brouw, koel en distributie proces, te verminderen. In toenemende mate gebruiken we hernieuwbare energie zoals zonne- en windenergie. We werken samen met onze leveranciers om emissies in zowel de verpakkingen alsook in de productie van verpakkingen te verminderen. Meer informatie over de doelstellingen van Heineken zijn te vinden op: Chemische industrie Uit het duurzaamheidrapport 2013 van de VNCI blijkt het volgende kader voor de chemische industrie: - Er zijn meerjarenafspraken gemaakt over efficiëntieverhoging van het energieverbruik en potentiële energiebesparingen door samenwerking in de keten; - Om in de periode een broeikasgasreductie te realiseren van 40% ten opzichte van 2005 is een Routekaart opgesteld met zes thema s waaronder de opwekking of inkoop van duurzame energie. Aardwarmte wordt in het VNCI duurzaamheidrapport genoemd als optie, maar is voor warmtelevering qua temperatuur momenteel nog van onvoldoende niveau. Voor meer informatie zie Diepe geothermie is ook opgenomen in de routekaart van de VNCI; zie daar wordt het volgende opgemerkt: 64191/SB/

16 Nederland is geschikt voor diepe geothermie, een vorm van duurzame energie. Er zit meer geothermie, ofwel aardwarmte, onder Nederland dan gas, olie en kolen. Geothermie kan dus in een behoorlijk deel van de Nederlandse warmtevraag voorzien, zonder hinder, met minimale CO2-emissies en onafhankelijk van de weersomstandigheden. Inhoud Geothermie is dan ook een veelbelovende vorm van duurzame energie. Er spelen op dit gebied alleen nog nieuwe projecten, dus zijn er nog geen concrete projecten bij bedrijven zelf te laten zien. Om de benodigde hoge temperaturen te bereiken, moet er enkele kilometers diep worden geboord. Dit is vergelijkbaar met de productie van nietconventioneel gas, zoals schaliegas. Er zijn dan ook technologische en organisatorische risico s verbonden aan deze vorm van duurzame energie. Industrie & diepe geothermie in het algemeen De vraag die nu voorligt is in hoeverre de diepere geothermische technologie binnen afzienbare termijn (enkele jaren) wel kansen kan bieden voor verduurzaming van industriële warmtevoorziening. En zo ja, hoe de ontwikkeling dan het beste tot stand kan worden gebracht. Het belang van aardwarmte voor de industrie is groot. Warmte vormt het grootste deel van de energievraag. Uiteraard is er veel te besparen door proces optimalisatie en energie efficiency verbetering. Maar uiteindelijk zal er een grote warmtebehoefte blijven. Er zijn feitelijk maar 3 reële opties om deze duurzaam in te vullen: zonthermisch; biomassa en aardwarmte. Biomassa is vooral nodig als grondstof (zie het duurzaamheidrapport van de VNCI), en zonthermisch is vooralsnog te duur en past qua aanbod slecht ( sterk fluctuerend en laag vermogen per m 2 in verhouding tot de stabiele en grote vraag). In theorie zou diepe aardwarmte een uitstekende optie zijn: grote vermogens zijn mogelijk bij hoge temperatuurniveaus /SB/

17 Voorbeeld project Rondom Munchen (bijvoorbeeld het project van Stadt Werke Munchen in Sauerlach) worden geothermie projecten gemaakt waarbij van o.a. 5 km diepte water van 140 ºC wordt opgepompt met een debiet van 500 m 3 /h. Hiermee wordt een vermogen van meer dan 30 MW t per puttenpaar geproduceerd, dat uur per jaar geleverd kan worden. Dergelijk geothermisch aanbod komt heel goed overeen met veel industriële warmtevragers. De vraag is of en hoe dit soort projecten ook in Nederland gemaakt kunnen worden /SB/

18 3 Potentieel 3.1 Ondergrond In een eerdere studie is het potentieel van diepe geothermie reeds in beeld gebracht voor de verschillende lagen (IF WEP et al., 2011). Daarbij is echter geen rekening gehouden met de mogelijke techniek om de warmte te kunnen winnen. De potentiekaarten zijn nu geüpdatet aan de hand van de meest recente data. Voor de ondergrondse potentie van aardwarmte zijn twee factoren belangrijk: - de temperatuur van het water, - het debiet waarmee het water of stoom kan worden onttrokken. Hoe hoger de temperatuur en het debiet, hoe meer vermogen een geothermisch systeem kan leveren. De temperatuur wordt grotendeels bepaald door de diepteligging. Het debiet is afhankelijk is van de eigenschappen van de gesteente laag waaruit het water onttrokken wordt Huidige stand van zaken ondergrondseconcepten De eigenschappen van het gesteente nemen qua geschiktheid af met de diepte: de doorlatendheid wordt minder met de diepte doordat de poriën worden dicht gedrukt door het gewicht van het bovenliggende gesteente. Als gevolg hiervan is de capaciteit vaak onvoldoende om de hoge debieten te leveren die nodig zijn om diepe geothermie (>4.000 m) economisch interessant te maken. In deze paragraaf worden de huidige concepten die dit wel mogelijk maken kort beschreven. Concept 1 Conventioneel Bij dit concept worden de reeds bekende reservoirs gebruikt voor de winning van de warmte. Hieronder vallen de Slochteren Formatie en de Bontzandsteen uit het Trias. De eigenschappen zijn op grotere diepte mogelijk geschikt voor een voldoende hoge warmteproductie. Indien dit niet het geval is, kan gebruikt gemaakt worden van reservoir stimulatie om het debiet te verhogen. De schaal van deze vorm van stimulatie is beperkt, zie stand van zaken verschillende technieken. De voorwaarde om dit concept toe te kunnen passen is dat de lagen in de ondergrond enige natuurlijke primaire (= tussen de zandkorrels) doorlatendheid hebben. Concept 2 Gebruik van natuurlijke doorlatendheid In de diepere ondergrond is de primaire doorlatendheid van het gesteente beperkt. Echter, secundaire doorlatendheid kan resulteren in voldoende debiet. Deze doorlatendheid wordt 64191/SB/

19 gevormd door bijvoorbeeld breuksystemen of verkarstingen 2 in kalksteen. In Nederland is één geothermieproject gemaakt waarbij warm water geproduceerd wordt uit een laag van een verkarste kalksteen en een breukzone (Wijnen in Venlo). De diepte van dit project en daardoor de temperatuur is echter beperkt in verhouding tot de gewenste temperaturen voor industriële warmte. In (onder andere) Duitsland zijn wel projecten op grotere dieptes gemaakt waarbij gebruik gemaakt wordt van breukzones. Hiermee worden hoge debieten gehaald, in de orde van 400- tot 500 l/s op dieptes van 2 tot 5 km. De voorwaarde voor dit concept is de aanwezigheid van actieve breuksystemen en, in het geval van verkarsting, ook de aanwezigheid van kalksteen. Alleen indien de putten niet of onvoldoende in verbinding staan met de doorlatende delen is (zeer beperkte) reservoir stimulatie nodig. Concept 3 Het zelf creëren van secundaire doorlatendheid Een ander concept is het volledig zelf creëren van de secundaire doorlatendheid door reservoir stimulatie. Dit kan op verschillende manieren: - horizontale putten met meerdere frac & pack fracs; - hydroshearing (waterfraccen waarbij de schuifspanning in de ondergrond zorgt voor de opening en verplaatsing van de scheuren). De voorwaarden voor de eerste manier is dat het gesteente competent genoeg is om het te kunnen stimuleren. Daarnaast moet het gesteente ook competent genoeg zijn zodat de fracs enige tijd open blijven staan. Indien dit laatste niet het geval is, kan de proppant relatief snel in het gesteente worden opgenomen en zullen de fracs zich dus sluiten. De hoeveelheid stimulatie kan beperkt worden als gebruik gemaakt wordt van een natural fractured reservoir. Dit houdt in dat van nature al kleine scheurtjes in het gesteente aanwezig zijn die een hogere doorlatendheid hebben dan het omliggende gesteente. Hierdoor is het mogelijk dat het aantal benodigde fracs minder is (van Oversteeg et al., 2014). Een aanvullende voorwaarde voor het waterfraccen is dat het heersende stress veld aan bepaalde voorwaarden voldoet.. Er moet voldoende schuifspanning aanwezig zijn zodat de scheurvlakken ten opzichte van elkaar enkele millimeters verschuiven en zich niet weer volledig kunnen sluiten. De gebieden in Nederland waar voldoende schuifspanning aanwezig is, zijn waarschijnlijk beperkt. 2 Oplossingsholtes 64191/SB/

20 3.1.2 Stand van zaken verschillende technieken Hydraulische stimulatie De principes van hydraulische stimulatie zijn sinds de Diepe geothermie 2050 studie in 2011 niet veranderd. Echter, de technologie is verder ontwikkeld. Zo is bijvoorbeeld het inzicht gekomen dat multi-stage stimulatie ten opzichte van gewone stimulatie bij hydroshearing een hogere uiteindelijke productiviteit oplevert (Petty, 2013). Bij het toepassen van de multi-stage variant worden namelijk meerdere zones apart gestimuleerd waardoor meer scheuren zich kunnen openen. Schaliegas discussie In Nederland zijn vergunningen verleend voor het boren naar schaliegas in Noord-Brabant en de Noordoostpolder in Als gevolg daarvan en vanwege de ervaringen in de Verenigde Staten is een discussie ontstaan over de veiligheid van de winning van schaliegas. Hierbij maakt men zich o.a. zorgen over het gebruik van de chemicaliën in de frac-vloeistof en het risico op vervuiling van het grondwater. Het stimuleren van een geothermie reservoir gebeurt echter op een andere manier en op een andere schaalgrootte dan voor schaliegas. Zie voor de overeenkomsten en de verschillen Figuur 2. Dit figuur komt uit de volgende publicatie: /SB/

21 Figuur 2 Verschillen en overeenkomsten tussen hydraulische stimulatie in schaliegas en geothermie (EGEC, 2013). Geothermie en aardbevingen/seismiciteit Ervaringen met diepe geothermie projecten in Duitsland hebben laten zien dat dergelijke projecten onder bepaalde omstandigheden de oorzaak kunnen zijn van geïnduceerde seismiciteit. In geen enkel geval hebben deze bevingen geresulteerd in gevaren voor gebouwen, verkeer, infrastructuur of mensen. Desondanks hebben deze bevingen gezorgd voor publieke onrust en een afname in de acceptatie van dergelijke projecten. Vragen van het publiek en van de overheid kunnen zorgen voor een vertraging en kostentoename of zelfs van het stopzetten van geothermie projecten aldaar. Inmiddels is bekend welke omstandigheden tot de seismiciteit geleid hebben, en kan voor projecten in Nederland het 64191/SB/

22 risico op seismiciteit vooraf gekwantificeerd worden. Staatstoezicht op de Mijnen zal in de vergunningprocedure in het kader van de Mijnwet van aanvragers altijd inzicht eisen in deze risico s. Het is daarbij gewenst om vanaf begin af aan open en transparant te communiceren over de kansen en de risico s bij een project Ondergronds potentieel Gebruikte data Het potentieel van de ondergrond is afhankelijk van het concept dat men toe wil passen in de ondergrond. In deze studie is het potentieel daarom vastgesteld voor tweeconcepten. Uitleg van de concepten is te vinden in onderstaande paragrafen: - ligging van de conventionele reservoirs met temperaturen hoger dan 100 ºC (concept 1); - geschatte diepte ligging van het 200 ºC niveau met daarop de potentiële gebieden waar de kalksteen uit het Dinantien aanwezig is op een diepte groter dan het 200 ºC niveau (concept 2 en 3). Voor deze studie is gebruik gemaakt van de volgende kaarten: - diepte basis Onder-Germaanse Trias Groep (Duin et al., 2006); - dikte kaart Onder-Germaanse Trias Groep (Duin et al., 2006); - diepte basis Boven-Rotliegend Groep (Duin et al., 2006); - dikte kaart Boven-Rotliegend Groep (Duin et al., 2006); - geschatte diepteligging 200 ºC niveau (TNO, 2013). Deze gegevens zijn gebaseerd op regionale evaluaties. De informatie is niet geschikt voor gebruik op projectschaal en kan mogelijk afwijken van de resultaten uit gedetailleerdere lokale evaluaties. Concept 1 'conventioneel' Slechts twee lagen komen in aanmerking voor concept 1, namelijk: de Hoofd- Bontzandsteen Subgroep en de Slochteren Formatie. Voor het vaststellen van het potentieel van de Hoofd-Bontzandsteen is gebruik gemaakt van de diepteligging van de basis van het Trias. Echter, de basis van het Trias is niet de basis van de Hoofd- Bontzandsteen Subgroep maar van de Onder-Bontzandsteen. Om hiervoor te corrigeren is een gemiddelde dikte van 200 m aangehouden voor de Onder-Bontzandsteen. Een andere voorwaarde is dat de gemiddelde dikte van het totale pakket ten minste 25 m bedraagt. Vervolgens is de temperatuur berekend door middel van de diepte en de gemiddelde gradiënt van Nederland (3ºC/100m) /SB/

23 Voor de Slochteren Formatie is de kaart van de basis gebruikt voor de bepaling van de temperatuur. Ook voor deze laag is een minimale dikte van 25 m aangehouden. De potentie van het conventionele concept is te zien in figuur 5. Het potentieel is vervolgens afhankelijk van de ligging van beide gebieden: - laag: geen Hoofd-Bontzandsteen of Slochteren Formatie aanwezig; - middelhoog: een van beide lagen is aanwezig; - hoog: beide lagen aanwezig. Onderzoeken op projectniveau laten zien dat ook buiten deze potentiële gebieden wel degelijk temperaturen voor kunnen komen van 100ºC in een van beide lagen. Een voorbeeld hiervan is de omgeving van Leeuwarden. Daarnaast is in geen onderscheid gemaakt in de vermogens die kunnen worden onttrokken. Dergelijke kaarten zoals Figuur 6 dienen daarom niet voor een daadwerkelijk project gebruikt te worden. Concept 2 en 3 'primaire en secundaire doorlatendheid' Het potentieel is in dit geval bepaald worden aan de hand van de diepteligging van het 200 ºC niveau. De diepte ligging van dit niveau is in 2013 door TNO bepaald (TNO, 2013). Het potentieel is voor concept 2 afhankelijk van de diepteligging van het 200 ºC niveau als ook de ligging van de kalksteen uit het Dinantien. De gebieden waarbinnen de kans op het voorkomen van gesteenten met gunstigere eigenschappen (met het temperatuurbereik van 200 ºC of meer) zijn aangegeven in de potentiekaart. Voor concept 3 is de potentie alleen afhankelijk van de diepteligging. Hoe dieper het 200ºC niveau, hoe lager de potentie. de potentie van de breukzones is te zien in figuur 6. Ook bij deze kaart dient te worden opgemerkt dat het hierbij gaat om een regionale kartering. De lokale situatie kan afwijken van de potentiekaart en de kaart dient daarom ook niet voor een daadwerkelijk project gebruikt te worden /SB/

24 3.2 Bovengronds potentieel Het bruto bovengrondse potentieel qua warmtevraag geschikt voor geothermische warmte in de Nederlandse industrie bedraagt 182,5 PJ per jaar, de verdeling naar sectoren en temperatuurniveaus wordt in Tabel 1 weergegeven. De gegevens zijn afkomstig uit de CO2-emissie registratie database van RVO. Tabel 1 Warmtevraag industriële processen geschikt voor geothermie in Nederland. Industriële sector Voeding- en genotsmiddelen Papier Raffinage Chemie Totaal Warmtegebruik < 100ºC [PJ] 0,0 0,9 0,0 0,3 1,2 Warmtegebruik ºC [PJ] 37,3 20,6 25,7 97,6 181,3 Om deze hoeveelheid warmte in context te plaatsen: afgezet tegen het totale Industriële warmtegebruik van 584 PJ (CBS, 2009), gaat het om ruim 31% van de Nederlandse industriële warmtevraag. Wanneer deze warmte op de waarde van aardgas (circa 7 miljoen per PJ) wordt gewaardeerd gaat het om ruim 1,25 miljard per jaar. Toelichting Het industrieel warmtegebruik is op te splitsen naar temperatuurniveau. Hoge temperatuur warmte (boven 250 C) wordt gebruikt in conversieprocessen zoals het kraken, het aandrijven van reactoren en het stoken van ovens zoals bij de productie van staal, glas, keramiek, etc. Vanwege de hoge temperatuur en de eisen die het proces stelt, wordt hoge temperatuur warmte opgewerkt door directe stook van brandstoffen of reststromen. Lage temperatuur warmte (onder de 250 C) wordt gebruikt om scheidingsprocessen zoals indampen, drogen of destillatie aan te drijven. Deze processen worden meestal indirect door middel van stoom of soms heet water van warmte voorzien. Daarnaast is een aanzienlijke hoeveelheid warmte nodig om grond- en hulpstoffen op te warmen tot de temperatuur waarop het proces plaatsvindt. Vaak, maar lang niet altijd, wordt het opwarmen van grond- en hulpstoffen gedaan met door hergebruik van warmte. Warmte uit een geothermische bron is beschikbaar als enthalpie in water met een temperatuur van maximaal ongeveer 200 C. Deze temperatuur en het feit dat gebruik moet worden gemaakt van indirecte verwarming betekend dat geothermische warmte voornamelijk geschikt is voor toepassing in droog-, indamp- en scheidingsprocessen. Deze 64191/SB/

25 processen komen voor in de sectoren Chemie, Raffinage, Voedings- en Genotsmiddelen en Papierindustrie. 3.3 Koppeling warmtevragers met ondergrond Op de potentiekaarten van de ondergrond zijn de bovengrondse warmtevragers geprojecteerd naar type industrie en de warmtevraag in TJ/jaar. In Figuur 6 is de resulterende potentiekaart weergegeven voor het 100ºC niveau met daarop het aantal TJ/jaar van 100º en minder. De totale energievraag van deze industrieën die binnen dit temperatuur bereik valt is 1,2 PJ/jaar. Figuur 7 laat de potentie zien voor het 200 ºC niveau waarbij de warmtevraag tussen de ºC is geprojecteerd. De totale energievraag van de industrieën geplot in Figuur 7 bedraagt 181,3 PJ/jaar. Hieruit blijkt dat de meeste energiebesparing behaald kan worden met het toepassen van concepten 2 en 3. Voor de berekeningen is aangenomen is dat de ondergrond per project de volledige warmtevraag kan leveren, en dat er ondergronds geen beperkingen zijn qua warmtehoeveelheid. Voor de Maasvlakte is geverifieerd of de aanname reëel is: in dit gebied, waar veel warmtevragers dicht bij elkaar zitten, is het ondergrondse aanbod hoger is dan de totale warmtevraag, er van uit gaande dat de aanwezige warmte in 30 jaar gewonnen kan worden. Dit zal mogelijk in de praktijk niet opgaan als naar projectniveau gekeken wordt, omdat projecten dermate dicht bij elkaar kunnen liggen dat er ondergronds ruimtegebrek kan ontstaan. Het overgrote deel van industriële processen wordt met stoom aangedreven terwijl de warmte uit geothermische bronnen als voelbare warmte in water beschikbaar is. Daarnaast bevat het water uit de geothermische bronnen mineralen in hoeveelheden die het ongeschikt maken voor directe toepassing in (bestaande) proces apparatuur. Om deze twee redenen is een conversie tussen geothermische warmte en proceswarmte nodig. De conversie wordt schematisch weergegeven in Figuur /SB/

26 Figuur 3 Conversie van geothermische warmte naar proceswarmte. Ketelhuis Stoom Condensaat Proces Conversie van geonaar proceswarmte Aardoppervlak Geothermische bron Maximale benutting van de geothermische bron Figuur 4 geeft een voorbeeld van de relatie tussen de beschikbare warmte uit de geothermische bron en de benodigde warmte voor het proces. De rode lijn geeft de beschikbare warmte uit de geothermische bron weer met als belangrijk kenmerk dat de temperatuur van het water daalt zodra er warmte aan wordt onttrokken. De blauwe lijn geeft de warmte nodig voor het proces weer met als belangrijk kenmerk dat de temperatuur constant blijft als gevolg van de faseovergang van stoom naar water. De temperatuur van de geothermische moet hoger zijn dan die van de processtoom om de warmte te kunnen overdragen. Dit resulteert in een beperkte overlap van geothermische warmte en proceswarmte met als gevolgen: - een substantieel deel van de geothermische warmte kan niet in het proces worden benut; - er een aanzienlijke deel van de proceswarmte moet nog steeds uit een andere bron (het ketelhuis), worden gehaald /SB/

27 Figuur 4 Geothermische- en proceswarmte. 0 C Temperatuur 200 C Onbenut geothermie Geothermie Uit andere bron Beschikbaar uit geothermie Nodig voor het proces 0 MW Enthalpie Beide gevolgen tasten de rentabiliteit van geothermie aan. Enerzijds omdat wel alle investeringen voor het aanleggen van de bronnen moeten worden gedaan terwijl de opbrengsten afnemen en tegelijkertijd de operationele kosten door gasgebruik hoog blijven. De rentabiliteit van de geothermische bronnen kan aanzienlijk worden verbetert door toepassing van warmtepomp technologie, schematisch weergegeven in Figuur 5. Figuur 5 Betere benutting van bronnen door toepassing van warmtepomptechnolo gie. 0 C Temperatuur 200 C Geothermie Compressie warmtepomp technologie op basis van bestaande, op de markt verkrijgbare componenten Beschikbaar uit geothermie Nodig voor het proces 0 MW Enthalpie 64191/SB/

28 De warmtepomp technologie verhoogt de temperatuur van de warmte uit de geothermische bron en maakt de warmte als stoom beschikbaar. Hierdoor kan geothermie als een utility systeem naast de ketels worden geplaatst zoals geschetst in Figuur 3. De schaalgrootte die sowieso nodig is om geothermische warmte rendabel te maken, brengt een hele nieuwe categorie warmtepompen binnen bereik die kunnen worden gebouwd met bestaande, in de markt verkrijgbare, componenten. Het beperkte exergie verschil tussen geothermische warmte en de processtoom zorgt voor een zeer hoog rendement van de warmtepomp. De verhouding tussen de geleverde warmte (in de vorm van stoom) en de benodigde elektriciteit (de Coefficient Of Performance, COP) bedraagt tussen 8 en 12 in de tot nu toe doorgerekende gevallen. Voorwaarde is wel dat de stoomtemperatuur gelijk of lager is dan de hoogste temperatuur van de geothermische bron. De warmtepomp technologie maakt het mogelijk om proces en geothermie als volledig gescheiden te beschouwen waardoor het mogelijk wordt in generieke termen uitspraken te doen over het potentieel van geothermische warmte voor industriële toepassing. Het is echter te verwachten dat het nauwkeurig in kaart brengen van de integratie mogelijkheden tussen geothermische warmte en individuele processen betere benutting van de geothermische warmte dan hier beschreven mogelijk maken. Economie van het warmtepomp systeem Om een eerste indruk te krijgen van de economie van het warmtepompsysteem is een specifieke casus door ECN verder uitgewerkt. De kenmerken van de casus: 1. Geothermisch water van 160 C met een debiet van 160 kg/s; 2. Processtoom van 4 bar, 70 ton per uur; 3. Prijs van elektriciteit 65/MWh. De COP van het conversiesysteem is 14,6 waarmee de elektriciteit kosten 3,30 per ton stoom bedragen. Van het conversiesysteem is een Proces Flow Diagram gemaakt en zijn de warmtewisselaars en compressoren gedimensioneerd. Op basis hiervan zijn budgetprijzen opgevraagd bij Bronswerk Heat Transfer (warmtewisselaars) en Siemens (compressoren). Met deze budgetprijzen en een toeslag van 10% voor assemblage wordt de kostprijs van het conversiesysteem 4,1 miljoen /SB/

29 Uit deze casus is duidelijk geworden dat: 1. het mogelijk is om geothermie en proces aan elkaar te koppelen zonder dat het proces ingrijpend hoeft te worden aangepast, met andere woorden: er zijn bovengronds op voorhand geen grote technologische belemmeringen; 2. de integratie tussen geothermie en proces kan worden gedaan met een systeem op basis van bestaande componenten die op de markt te verkrijgen zijn; 3. de kosten van integratie bedragen tussen enkele %-punten tot 15% punten van de totale projectkosten /SB/

30 Figuur 6 Bruto potentiekaart concept 1 met de bovengrondse warmtevraag tot 100ºC in TJ/jaar. Hierbij is geen rekening gehouden met de reservoireigenschappen. De totale warmtevraag bedraagd1,2 PJ/jaar /SB/

31 Figuur 7 Potentiekaart voor concept 2 en 3 met de bovengrondse warmtevraag tussen de 100 en 200 ºC in TJ/jaar. De totale warmtevraag bedraagt 181,3 PJ/jaar. Carboniferous > 200 geeft gebieden aan waar binnen dit temperatuurbereik de kans op het voorkomen van gesteenten met gunstigere eigenschappen t.a.v. aardwarmtewinning groter wordt geacht (TNO 2013) /SB/

32 3.4 Selectie kansrijke gebieden Bij de selectie van kansrijke gebieden is ten eerste gekeken naar de technische aspecten. Daaruit blijkt dat het bruto potentieel 182,5 PJ per jaar is. Op voorhand zijn er geen technische belemmeringen die het aandrijven van industriële processen met geothermische warmte onmogelijk maken. Vanuit het technisch perspectief is de ondergrond van heel Nederland kansrijk en zijn de bedrijven uit de sectoren Chemie, Voeding- en genotsmiddelen en Papierproductie het kansrijkst. Gebieden waar olie- en gasvelden aanwezig zijn in ondiepere lagen behoeven extra aandacht bij de planning van een diep geothermie project, zie Figuur 8. Bij de tweede selectie is nagegaan aan welke voorwaarden de business case moet voldoen om verdere ontwikkeling van projecten te overwegen. Hierbij wordt uitgegaan van de redenering dat de hoge investering, nodig voor een geothermisch project, zich moet terugverdienen door de lage operationele kosten ten opzichte van het alternatief (de alternatieven) tijdens de exploitatie. De schaalgrootte is hierbij van doorslaggevend belang. De investeringen liggen binnen zekere grenzen vast. Daarna geldt hoe hoger de opbrengsten, hoe sneller die investering is terugverdiend. Door keuzes te maken in investeringen, terugverdientijden en opbrengsten kan de minimale schaalgrootte van een project worden geschat. Vervolgens geldt: de ondergrond moet de gevraagde capaciteit kunnen leveren en bovengronds moet de vraag voldoende groot zijn. Om een eerste beeld te vormen wordt de minimale capaciteit berekend op basis van schattingen van investeringen en opbrengsten /SB/

33 Figuur 8 Aandachtsgebieden: bestaande olie- en gasvelden /SB/

34 Minimale capaciteit <100ºC De minimale capaciteit is berekend op basis van onderstaande schattingen voor investeringen, simpele terugverdientijden en opbrengsten: - de investeringskosten liggen tussen 10 miljoen en 25 miljoen; - de simpele terugverdientijd ligt tussen 3 en 7 jaar; - de opbrengst (vermeden gasgebruik, SDE subsidie, verminderd met het elektriciteit verbruik) ligt tussen 5 miljoen per PJ/a en 9 miljoen per PJ/a. De minimale capaciteit ligt hiermee tussen 0,16 PJ/a ofwel 5,5 MW t bij 8000 h/a draaiuren (lage investering, lage opbrengst, lange terugverdientijd) en 0,4 PJ/a ofwel 14 MW t bij 8000 h/a. (hoge investering, hoge opbrengst, korte terugverdientijd). Hiermee zijn bedrijven met een warmtegebruik van meer dan 160TJ/a rond 100 C kansrijk. Wel moet worden opgemerkt dat situaties waarin de temperatuurbehoefte van het proces maar weinig hoger is dan 100 C ook als kansrijk moeten worden gezien terwijl deze niet als zodanig uit de data voren komen. Brouwerijen zijn een voorbeeld. Minimale capaciteit 100ºC tot 200ºC De minimale capaciteit is berekend op basis van onderstaande schattingen voor investeringen, simpele terugverdientijden en opbrengsten: - de investeringskosten liggen tussen 25 miljoen en 60 miljoen; - de simpele terugverdientijd ligt tussen 3 en 7 jaar; - de opbrengst (vermeden gasgebruik, SDE subsidie, verminderd met het elektriciteit verbruik) ligt tussen 5 miljoen per PJ/a en 9 miljoen per PJ/a. De minimale capaciteit ligt hiermee tussen 0,4PJ/a ofwel 14 MW t bij h/a (lage investering, lage opbrengst, lange terugverdientijd) en 4 PJ/a ofwel 140 MW t bij h/a. (hoge investering, hoge opbrengst korte terugverdientijd). Hiermee zijn bedrijven met een warmtegebruik van meer dan 400TJ/a tot ongeveer 200 C kansrijk /SB/

35 4 Huidige belemmeringen Uit voorgaande hoofdstukken blijkt dat er in Nederland goede toepassingsmogelijkheden zijn voor het gebruik van diepe geothermie. Echter, vanuit de praktijk blijkt dat het realiseren van een dergelijk project een complexe aangelegenheid is. Hierbij spelen onzekerheid rondom financiering,de organisatie van een project en de onbekendheid van de ondergrond een grote rol. Om een zo goed mogelijk inzicht te krijgen in de belemmeringen die op dit moment spelen zijn er twee klankbordbijeenkomsten georganiseerd. Tijdens de eerste klankbord bijeenkomst is de aanwezigen gevraagd de door hen geziene belemmeringen en/of oplossingen voor verschillende thema s aan te geven. De resultaten hiervan zijn door IF verzameld en zo goed mogelijk in de doorlooptijd van een geothermieproject weergegeven (zie Figuur 9). 4.1 Overzicht Figuur 9 geeft een overzicht van de belemmeringen en de impact op de ontwikkeling van diepe geothermie (bij industriële toepassingen) ten opzichte van de doorlooptijd van een project. Hierbij dient te worden opgemerkt dat dit waarschijnlijk niet alle knelpunten in een project zijn, maar die zoals ze momenteel gezien worden door de aanwezigen van de klankbordbijeenkomst. Op basis van de ervaring met gewone geothermie is het daarnaast aannemelijk dat tijdens de uitvoering nieuwe knelpunten naar voren komen. In het schema zijn ook de onderlinge verbanden tussen de knelpunten zoveel mogelijk aangegeven. Hierdoor is goed te zien dat de verschillende fasen (met bijbehorende knelpunten) aan elkaar gerelateerd zijn. Zo is het bijvoorbeeld lastig om de financiering op orde te krijgen, als gevolg van de risico s die de onbekendheid van de ondergrond met zich meebrengen. Andersom geldt dat de beperkte financiering van invloed is op de onbekendheid van de ondergrond. 'Even' een proefboring uitvoeren is te kostbaar. In de volgende paragrafen staan de belemmeringen naar thema in meer detail beschreven /SB/

36 Figuur 9. Overzicht benoemde knelpunten door de tijd. Benoemde knelpunten door de tijd Project doorlooptijd Start Einde project Afsluiten putten Exploitatie Realisatie Financiering Vergunningen Sociaal maatschappelijk Projectorganisatie Ondergrond Bovengrondse vraag Corrosie Scaling Verstopping Seismiciteit Perceptie boren Perceptie stimulatie Not In My Back Yard (NIMBY) Seismiciteit Niet bewezen technologie Lastig business case sluitend te krijgen Budget voor exploitatiefase onduidelijk Huidige subsidie- en garantieregelingen voldoen niet Afdekken van het risico moeilijk Onvoldoende overzicht compleet project Ervaring ontbreekt Onbekendheid ondergrond Data kwaliteit beperkt Onbekendheid seismiciteit in tektonisch actieve gebieden Afname garantie Meerdere afnemers maakt complex 64191/SB/

37 4.2 Bovengrondse vraag Afname zekerheid Een diep geothermie project kan enkele tientallen jaren lang warmte leveren. De vraag is of een dergelijk project al die jaren alle warmte kwijt kan. Afnemers kunnen hun locatie verplaatsen, vestigingen kunnen sluiten en bedrijven kunnen failliet gaan. Dit risico is deels te mitigeren door meerdere afnemers aan te sluiten, maar de aanwezigheid van meerdere afnemers maken het project ook complexer. 4.3 Ondergrond Data kwaliteit De kennis over de diepe ondergrond is relatief beperkt. Dit komt door het beperkt aantal diepe boringen dat beschikbaar is voor de ondergrond dieper > 4 km in Nederland. Slechts een beperkt aantal boringen zijn dieper geboord dan de diepte waarop het moedergesteente voor de olie en gas zich veelal bevindt (ca 4 km). De seismische data die in Nederland beschikbaar is, is in 99% van de gevallen geschoten voor het dieptebereik wat voor olie en gas interessant is (2 tot 3 km diepte). Als gevolg hiervan is de resolutie van de seismiek in de diepere ondergrond gering en daardoor minder betrouwbaar. Het gebrek aan data levert daarnaast ook onvoldoende inzicht op in de leveringszekerheid van een diep geothermiesysteem. Dit is een belangrijk aandachtpunt voor de eindgebruikers/afnemers. Want hoe bepaal je of een put een voldoende lange levensduur heeft? Seismiciteit Geothermieprojecten in Duitsland hebben laten zien dat seismiciteit op kan treden bij diepe geothermie als gevolg van injectie van water onder hoge druk. Het is mogelijk het risico kwalitatief in te schatten (hoog, midden, laag, zeer laag). De kennis is nog ontoereikend om dit verder te kwantificeren. De kans op het optreden van seismiciteit is een belangrijk aandachtspunt bij vervolgstappen van diepe geothermie. 4.4 Organisatorisch Onvoldoende overzicht project In de Nederlandse markt is onvoldoende kennis en overzicht aanwezig over de organisatorische aspecten van een diep geothermie project: Wat zijn de specifieke aandachtspunten waar je op moet letten bij organisatie van dergelijk complex systeem? Dit hangt ook samen met het ontbreken van concrete ervaring /SB/

38 Ervaring ontbreekt Ondiep (tot ca 2,5 km) zijn diverse geothermiesystemen gerealiseerd in Nederland. Binnen Nederland is op dit moment slechts 1 project gerealiseerd in een verkarste kalksteen waarbij ook breuken gebruikt worden. Dit komt overeen met 'concept 2. Echter, dit project bevindt zich veel ondieper dan voor de industrie interessant is. De ervaring kan wel goed gebruik worden, maar is niet 100% representatief. 4.5 Financiering Niet bewezen technologie Het is moeilijk om financiering van diepe geothermie projecten rond te krijgen omdat het een nog niet bewezen technologie is. Voor de reguliere banken en verzekeraars zijn hierdoor de onzekerheden en risico s te groot om een project te financieren. Huidige subsidie- en garantieregelingen voldoen niet De SDE subsidie is op dit moment beperkend omdat een maximale capaciteit van 20 MW gehanteerd wordt, dit verandert per Om op dit moment een diep project te kunnen ontwikkelen is eerder orde grootte 60 MW nodig. Daarnaast is de SDE een subsidie die ver in het proces pas aangevraagd kan worden terwijl het geld aan het begin nodig is. Om deze reden voldoet de SDE subsidie niet voor een eerste project. Op dit moment is geen goede regeling aanwezig voor het geval dat een boring tegenvalt. De huidige garantieregeling dekt de risico s onvoldoende, omdat het lang niet altijd mogelijk zal zijn een economisch interessante debiet statistisch aan te tonen met 90% waarschijnlijkheid, zoals geëist in het garantiefonds. Het eerste project dient daarom bij voorkeur buiten de bestaande regelingen om verzekerd/gegarandeerd te worden. 4.6 Beleidsmatig / vergunningen Tijdens de workshop zijn geen knelpunten naar boven gekomen met betrekking tot de vergunning verlening. Verwacht wordt dat deze zich zullen openbaren op moment dat een project in een verder stadium komt dan de huidige projecten. Wel heeft het ministerie aangegeven in gesprek te willen blijven met eventuele initiatiefnemers om een zo soepel mogelijk proces te waarborgen. 4.7 Sociaal - maatschappelijk NIMBY 64191/SB/

39 Bij een duurzame techniek hoort ook een duurzame omgang met de ondergrond. De ervaring met ondiepe geothermieprojecten laten zien dat de toepassing van geothermie goed mogelijk is. Zelf in het stedelijk gebied van Den Haag is een geothermie doublet gerealiseerd. Echter, zeer diepe geothermie boringen zijn nog niet eerder uitgevoerd en kunnen daarom op weerstand stuiten van bezorgde omwonenden in een gebied, Bijna vanzelfsprekend zijn zij ongerust en bezorgd over het gebruik van de ondergrond. Het is daarom gewenst om open en transparant te communiceren over eventuele risico s bij realisatie van een project. Een ander aspect wat we hier graag willen benoemen zijn de lusten en de lasten. Waarom bewoners niet laten participeren aan een project om te compenseren voor eventuele overlast tijdens de realisatie?. Uiteraard dient veiligheid te allen tijde voorrang te krijgen. Dit laatste wordt ook onderbouwd door Staatstoezicht op de Mijnen die controles gedurende voorbereiding, de uitvoering en exploitatie verzorgt. De maatschappelijke opinie is ook als bron van zorg benoemd tijdens de klankbordbijeenkomst. Geen van de eindgebruikers wil zijn naam verbinden aan diepe geothermie als de techniek niet voldoende doordacht en veilig is. Perceptie boren & stimulatie Het boren naar schaliegas is het laatste jaar veel in het nieuws geweest. Gezien de diepte waarop schaliegas in Nederland gewonnen zou kunnen worden (en de discussie hierover) is het makkelijk om schaliegas en diepe geothermie op één hoop te gooien. Zoals in paragraaf aangegeven verschillen de technieken echter aanzienlijk en zijn de bijbehorende risico s voor bodem en water ook verschillend. Een duidelijke, transparante en open communicatie is gewenst om eventuele verwarring te voorkomen. Seismiciteit Zoals al eerder genoemd is seismiciteit momenteel een belangrijk onderwerp in de noordelijke provincies als gevolg van de gaswinning. Deze seismiciteit is het gevolg van relatieve onderdruk door de gaswinning gecombineerd met de locale geologische situatie. Bij geothermie is de mogelijke seismiciteit een gevolg van korte overdruk bij de injectieput. Onderdruk komt in principe niet voor aangezien de hoeveelheid water wat onttrokken wordt, ook weer in het reservoir geïnjecteerd wordt; er treedt nagenoeg geen volume verandering op. De discussie in Noord Nederland laat zien dat het belangrijk is om eventuele seismiciteit in vroeg stadium te onderzoeken en het risico op seismiciteit zorgvuldig te kwantificeren /SB/

40 Indien het onderzoek uitwijst dat er een (gering) risico op seismiciteit is, dan zal dit ook in de communicatie moeten worden meegenomen. 4.8 Exploitatie Corrosie Als gevolg van corrosie kan de putintegriteit worden aangetast. Dit kan mogelijk aanleiding geven tot bijvoorbeeld lekkage van zoutwater in andere (zoet)waterhoudende pakketten, opbarsting, verontreiniging, inloop van zand in de put en roestvorming welke voor verstopping van de installatie of injectieput kan zorgen. Corrosie is bij alle putten die in staal worden uitgevoerd een aandachtspunt., Voor olie-/gas putten en conventionele geothermie putten zijn inmiddels goede standaarden ontwikkeld voor het zorgvuldig ontwerpen en exploiteren van putten zodanig dat dit risico goed beheersbaar is. Deze standaarden dienen ook toegepast te worden voor diepe geothermie. Wellicht is nog een aanpassing nodig vanwege de andere watersamenstelling en de hogere drukken en temperaturen. Scaling Het neerslaan van mineralen uit het onttrokken water kan zorgen voor neerslag en verstopping van de installatie met als gevolg afname van de productie. Indien deze neerslag radioactief is, kan dit voor een bijkomende belemmering zorgen. Er is al veel ervaring opgedaan met het werken met radioactieve scale bij olie-/gas putten en bij conventionele geothermie. "Handling" zal kostenverhogend werken, maar is technisch gezien veilig en milieutechnisch verantwoord. Seismiciteit Geïnduceerde seismiciteit kan onder bepaalde condities ook voorkomen tijdens de exploitatie fase. De kans dat dit optreedt is van te voren te kwantificeren, als de ondergrond situatie voldoende nauwkeurig in beeld is. Het is gewenst om door de markt gedragen protocol samen te stellen over het omgaan met door de geothermie veroorzaakte seismiciteit /SB/

41 5 GAP analyse 5.1 Oplossingsmogelijkheden Tijdens de eerste klankbordbijeenkomst zijn ook oplossingen aangedragen voor de in hoofdstuk 4 beschreven knelpunten. De oplossingen zijn uitgewerkt in een schema, zie Figuur 10. Dit figuur is ook op A3 formaat bijgevoegd in bijlage 2. In Figuur 10 zijn de oplossingen gecategoriseerd per knelpunt. Het is ook mogelijk om ze anders te categoriseren: te weten: pilot project; kennisuitwisseling; gezamenlijk project(en) ontwikkelen; warmte afzet; en een communicatieplan. De bovenstaande oplossingen worden in de volgende paragrafen besproken. Uiteraard is dit niet volledig, maar het geeft wel een eerste indruk van de mogelijkheden die er zijn. 5.2 Pilot project Het uitvoeren van een pilot (of demo) project is noodzakelijk om een aantal kennisvragen op te lossen en om te bewijzen dat het concept werkt. (of het een pilot project of een demo project is hangt af van de gekozen technologie). Het pilot/demo project heeft als doel om de grootste geologische en technische knelpunten te toetsen, en indien mogelijk op te lossen. In basis worden hiermee ook een aantal financiële belemmeringen opgelost omdat deze ook voort komen uit onzekerheid over de ondergrond. Tijdens de pilot wordt kennis en ervaring opgedaan met niet alleen de diepe ondergrond, maar ook andere knelpunten die zich verhouden tot realisatie en aanleg van geothermieproject op een bestaand warmte- of stoomnet. Met deze kennis kan in volgende projecten worden geanticipeerd op verwachte knelpunten. Het uitvoeren van een succesvolle pilot/demo draagt bij aan het bewijzen van dat het diepe geothermie concept. Hierdoor kan de financiering van toekomstige projecten enigszins makkelijker verlopen. Er is namelijk een referentieproject waarop men de businesscase kan baseren. Het uitvoeren van een pilot project betekent niet dat direct alle belemmeringen uit figuur 7 zijn opgelost. Maar een dergelijk project geeft wel een hele belangrijke boost aan de kennisontwikkeling rondom de realisatie en toepassing van diepe geothermie in Nederland. Het pilot/demo project kan niet binnen de bestaande subsidieregelingen en garantieregelingen gefinancierd worden, aangezien de huidige regelingen niet passen zoals besproken in paragraaf 4.5. Daarom dient onderzocht te worden hoe een pilot/demo het 64191/SB/

42 beste tot stand kan worden gebracht. Gedacht kan worden aan een aanvullende eenmalige garantstelling zoals in het kader van een green deal is gegeven aan het project Trias Westland /SB/

43 Figuur 10 Benoemde knelpunten en oplossingen. Benoemde knelpunten door de tijd Project doorlooptijd Start Einde project Afsluiten putten Exploitatie Realisatie Financiering Vergunningen Sociaal maatschappelijk Projectorganisatie Ondergrond Bovengrondse vraag Corrosie Scaling Verstopping Seismiciteit Perceptie boren Perceptie stimulatie Not In My Back Yard (NIMBY) Seismiciteit Niet bewezen technologie Lastig business case sluitend te krijgen Budget voor exploitatiefase onduidelijk Huidige subsidie- /garantieregelingen voldoen niet Afdekken van het risico moeilijk Onvoldoende overzicht compleet project Ervaring ontbreekt Onbekendheid ondergrond Data kwaliteit beperkt. Onbekendheid seismiciteit in tektonisch actieve gebieden Afname garantie Meerdere afnemers maakt complex Kennis buitenland Kennis Olie/gas industrie In ontwerpfase ondergrondse kritieke aspecten meenemen Ook exploitatiefase in Base of Design Creëer politiek draagvlak Leer van buitenland en andere projecten (bijv. Barendrecht) Deelname omwonenden in project Open communicatie Omwonenden vroeg in project meenemen Bepalen wat acceptabel is voor belanghebbenden qua seismiciteit Regeling opstellen indien onbedoelde schade optreedt Hanteren industriestandaard tijdens stimulatie Gezamenlijk projecten ontwikkelen Meerdere projecten samendoen i.v.m. risico-spreiding Kennis uitwisseling vastleggen. Doorontwikkelen van veld na 1e boring Project- en assetmanagement Alle parameters en hun onzekerheden identificeren Pilot project voor inperking operationele, geologische en technische onzekerheden Beste locatie kiezen voor pilot project Data reprocessen Verplicht kennis delen indien (deels) door overheid gefinancierd wordt Betrekken kennis buitenland Opstellen industriestandaard m.b.t. seismiciteit Onderzoek impact/risico seismiciteit Geschikte partner kiezen voor beperking afzetrisico Heldere structuur afnemers noodzakelijk Afnemers clusteren Cascadering toepassen Alternatieven zoeken voor warmtelevering Geschikte partner voor beperking afzetrisico Partners uit olie/gas industrie meenemen Gezamenlijk meerdere projecten ontwikkelen Upside mogelijkheden meenemen Centraal startfonds geothermie NL Overheidsfinanciering demoproject nodig Overzicht krijgen volledig project Separaat garantiefonds na proof of concept 64191/SB/

44 5.3 Kennis uitwisseling Gezien de beperkte kennis van de diepe ondergrond is het van belang om de aanwezige bestaande kennis te delen. Hierbij wordt gedacht aan: - kennis afkomstig van bestaande projecten in het buitenland. Voorbeelden hiervan zijn de projecten in Frankrijk, het zuiden van Duitsland of de projecten die op dit moment opgestart worden in Engeland. Op welke manier is de realisatie van deze projecten tot stand gekomen? Welke knelpunten hebben die projecten tijdens de realisatie (en indien mogelijk tijdens exploratie) ondervonden? Hoe zijn deze opgelost? Opgemerkt moet worden dat de ondergrond in het buitenland niet direct vergelijkbaar is. Maar dat we vooral qua oplossingsmethodiek en projectdoorloop veel kunnen leren. - kennis afkomstig uit olie/gas industrie. Zij hebben ervaring met hoe de Nederlandse (diepere) ondergrond eruit ziet en welke problemen op kunnen treden. Daarnaast is het belangrijk de kennisuitwisseling vast te leggen. Het is wenselijk dat niet alleen de 'harde data zoals putgegevens worden gedeeld. maar juist ook dat meer procesmatige kennis. 5.4 Gezamenlijk projecten ontwikkelen Door met meerdere partijen / initiatiefnemers gezamenlijk meerdere projecten te ontwikkelen wordt het financiële risico per project gespreid.. Wanneer er onder de paraplu van een consortium meerdere projecten ontwikkeld worden heeft dit bovendien als voordeel dat de leerpunten van een eerste project makkelijk worden meegenomen naar volgende project. Tijdens de twee bijeenkomsten bleek dat het vooralsnog moeilijk is om tot een consortium te komen van partijen die gezamenlijk meerdere projecten zouden willen realiseren, en wel om de volgende redenen: De ondergrond is anders op verschillende locaties bij verschillende projecten; het voordeel van het samendoen wordt daardoor niet als heel groot ervaren Verschillende aanbiedende partijen hanteren verschillende concepten als het meest kansrijk (natuurlijke doorlatendheid of gecreëerde doorlatendheid) De complexe organisatie van zo n consortium wordt als nadeel gezien 64191/SB/

45 5.5 Warmte afzet Naast de onbekendheid van de ondergrond speelt er een ander algemeen probleem: de organisatie en opzet van een warmtenet. Hoe kan het net zodanig worden ingericht dat er een voldoende grote afzetmarkt is? En in hoeverre kan men de lage temperatuur restwarmte die de industrie zelf niet kan gebruiken binnen het net kwijt? Het is belangrijk om de afzet van (rest)warmte goed in te richten. Hierbij is cascadering, wel of niet een partner inschakelen voor de afzet en een heldere structuur belangrijk. Andere mogelijkheden zoals elektriciteitsproductie in periodes met lage/geen warmtevraag moeten verder onderzocht worden. Dit knelpunt is ook benoemd tijdens de 2de klankbordbijeenkomst als punt van zorg door de 'eindgebruikers / afnemers'. Het inrichten van de warmte afzet is iets waar andere duurzame energiebronnen en restwarmte levering ook mee kampen. De oplossing voor dit vraagstuk komt dus de gehele warmtemarkt ten goede. Het is op basis van de onderhavige studie niet hoe dit vraagstuk het beste op te lossen is. 5.6 Communicatieplan Het sociaal-maatschappelijk knelpunt is iets wat in de ontwikkeling van een pilot project al naar voren komt. Het is daarom belangrijk om een communicatieplan op te stellen voor men aan een dergelijk project begint. Hierbij dient ook te worden overwogen of de bewoners kunnen deelnemen aan het project waardoor de kans op publieke acceptatie vergroot wordt. Onderdeel hiervan is ook het opstellen van een industrie standaard voor geïnduceerde seismiciteit die gedragen wordt door de markt /SB/

46 6 Vervolgmogelijkheden 6.1 Mogelijkheden vervolg Door het projectteam zijn een drietal vormen uitgewerkt om een vervolgstap te kunnen maken naar een eerste projet voor diepe geothermie in de industrie. Deze zijn tijdens de tweede klankbord bijeenkomst op 13 oktober besproken. De drie besproken vormen zijn: - huidige voortzetting - revolverend fonds (revolving fund) - (inter)nationaal consortium De verschillende mogelijkheden worden hieronder toegelicht. Er wordt aangegeven wat de reactie was van de klankbordgroep op de verschillende mogelijkheden. Een vierde mogelijkheid die is aangedragen tijdens de bijeenkomst is het gezamenlijk opzetten van Aardwarmte NL BV. Huidige voortzetting "Individuele bedrijven en industrieën gaan op zoek naar de beste locaties in Nederland om diepe geothermie projecten te maken. Naar verwachting zullen partijen elkaar hierbij opzoeken om samen zaken te doen, maar dat zal gebeuren op projectbasis." Tijdens de bijeenkomst is aangegeven door alle belanghebbenden dat de markt niet zelf de belangrijkste knelpunten kan oplossen. Dit wordt veroorzaakt door het hoge risico wat met de investering gepaard gaat. Als geld vanuit de overheid beschikbaar is, ter ondersteuning of achtervang voor dit soort projecten, dan zou dit in dit scenario toegewezen kunnen worden door bijvoorbeeld een tender en het beste project te ondersteunen. Mogelijkerwijs kan hierdoor concurrentie tussen projecten ontstaan. De voor en nadelen van de huidige voortzetting staan in Tabel 2. Tabel 2 Voor- en nadelen huidige voortzetting. Voordelen Qua organisatie eenvoudig uit te voeren Concurrentie tussen partijen laat mogelijk beste projecten naar boven komen Nadelen? Huidige stagnatie van markt laat zien dat deze weg moeizaam is Kennisdeling komt niet/slecht op gang; leercurve is vlak Cofinanciering is nog steeds risicodragend, en dus moeilijk rond te krijgen 64191/SB/

47 Revolverend fonds (Revolving fund) "Een fonds dat opgericht wordt ter besteding (of invulling?) aan een diep geothermie project(en) met een vastgelegde hoeveelheid kapitaal. Een voorbeeld hiervan is het bestaande garantiefonds voor gewone geothermie. Het kenmerk van het revolverend fonds is dat het potje zichzelf steeds weer moet aanvullen. Het fonds kan een bijdrage leveren aan een nieuw project door bijvoorbeeld een investeringsbijdrage of door garant te staan." Tijdens de klankbord bijeenkomst is aangegeven dat de kans zeer klein geacht wordt dat een dergelijk fonds door de nationale overheid zal worden opgezet. Mogelijk dat een dergelijk fonds wel Europees geregeld kan worden. Voordat een dergelijk fonds gecreëerd kan worden is een pilot project misschien wel noodzakelijk. Vanuit de groep 'Afnemers/Eindgebruikers' is aangegeven dat deze organisatievorm wellicht een kans van slagen heeft, mits er voldoende projecten bij aangesloten worden (10 a 12) om het risico te dragen. Tabel 3 geeft kort de voor en nadelen van een revolverend fonds. Tabel 3 Voor- en nadelen renouvellerend fonds. Voordelen Mogelijk als uitbreiding van bestaande garantiefonds Past in huidige markt Nadelen Hoe bepalen we een kans op succes? Omvang van fonds in relatie tot aantal gewenste projecten? Mogelijk slechts een project te garanderen? Hoe wordt eventuele overheidssteun verdeeld? Weinig kennisoverdracht, vlakke leercurve (Inter)nationaal consortium "In dit toekomstscenario wordt een consortium opgericht bestaande uit meerdere partijen. De toevoeging van internationale partijen kan zorgen voor Europese subsidie mogelijkheden en de mogelijke invoer van kennis en ervaring. Een joint operating agreement is een beproefd concept in de olie en gas industrie om kosten, risico s en baten van een ontwikkeling te delen met partners. Met gezamenlijk opgebracht geld gaat het consortium op een locatie (nabij een van de initiatiefnemers) een eerste project bouwen. Als het project slaagt en de bron kan worden aangesloten, dan betaalt deze initiatiefnemer 64191/SB/

48 de vooraf afgesproken succes-fee. Daarna kan de rest van het consortium met de inkomsten aan de slag om op een volgende locatie een nieuw project te bouwen. Tijdens de bijeenkomst is aangegeven dat deze organisatie vorm op dit moment misschien wel een van de kanshebbers is omdat hier het kennisontwikkelen een belangrijk onderdeel van is (kan zijn). Dit betekend dat bij voldoende financiering de businesscase nog niet toereikend hoeft te zijn om toch een pilot op te starten. En dan middels deze pilot meer kennis op te doen. Tabel 4 geeft een kort overzicht van de voor- en nadelen van een (inter)nationaal consortium. Tabel 4 Voor- en nadelen (inter)nationaal consortium. Voordelen Investeringsbudget per partij gering; risico s worden gedeeld Veel kennisvragen kunnen in het 1 ste project worden opgelost Goed project levert geld op om op volgende locatie verder te boren; baten worden ook gedeeld Optimale kennisdeling tussen partijen Indien internationaal, grotere kans op Europese gelden. Nadelen? Hoe bepaal je de eerste locatie? Is vertaling naar andere locaties goed mogelijk? Complexe organisatiestructuur Wie bewaakt/behoudt de opgebouwde kennis voor later gebruik? In z'n algemeenheid kan gesteld worden dat geen van de huidige betrokken partijen (in de klankbordgroep) warmtelevering als kernactiviteit heeft. Hierdoor worden misschien andere keuzes gemaakt dan wanneer warmtelevering wel tot hun primaire taak behoorden. Op deze manier kunnen de huidige betrokken partijen misschien ook andere partijen die wel aan warmtelevering doen, vertragen. Conclusie Alhoewel alle betrokken partijen tijdens de 2de bijeenkomst onderschijven dat samenwerken cruciaal is voor de ontwikkeling van diepe geothermie, zijn er geen concrete afspraken gemaakt. Uit de inventarisatie tijdens de 2de klankbordbijeenkomst is gebleken dat op dit moment geen van de drie scenario's de voorkeur heeft. Iedere doelgroep weet zijn eigen voor- en nadelen van de scenario's te benoemen /SB/

49 De volgende conclusies zijn gezamenlijk getrokken: Tijdens de bijeenkomst is aangegeven dat er wat 'lijntjes' zijn gelegd en dat men daarnaast in de toekomst elkaar zal weten te vinden. De markt gaat (voorlopig) zelf geen pilot starten, als er geen aanvullende subsidies of garanties zijn die het risico ondervangen. Lobby is nodig om financiële middelen en/of garanties te krijgen voor een pilot met diepe geothermie. Het opstellen van een lobby document door de betrokken marktpartijen zou een goede eerste stap kunnen zijn. 6.2 Algemene stappen Tijdens de tweede klankbordbijeenkomst zijn geen concrete vervolgacties gedefinieerd. Dit heeft te maken met de verschillende inzichten die nu (nog) binnen de groep aanwezig zijn. Om de techniek in z'n algemeenheid een stap verder te brengen, kunnen wel een aantal vervolgstappen worden gedefinieerd. Deze stappen zorgen voor kennisontwikkeling, ongeacht de vorm waarin verder gegaan wordt /SB/

50 7 Conclusies 7.1 Potentie Geothermie is een van de weinige opties om de warmtelevering in de industrie te verduurzamen. De verschillende industrieën die betrokken zijn bij dit project zijn dan ook zeer geïnteresseerd in het gebruik van diepe geothermie. Geothermische warmte is voornamelijk geschikt voor toepassing in droog-, indamp- en scheidingsprocessen. Deze processen komen voor in de sectoren Chemie, Raffinage, Voedings- en Genotsmiddelen en Papierindustrie. In het verleden zijn al diverse studies uitgevoerd en ook vergunningen aangevraagd. Uit de analyse volgt dat het mogelijk is om geothermie en proces aan elkaar te koppelen zonder dat het proces ingrijpend hoeft te worden aangepast. De componenten die hiervoor nodig zijn, zijn reeds op de markt beschikbaar. De kosten van integratie zijn beperkt ten opzichte van de totale projectkosten. Een inventarisatie van de ondergrond en bovengrond laat zien dat er een industriële warmte vraag is ter grootte van ca 180 PJ per jaar die door middel van diepe geothermie ingevuld zou kunnen worden. Het uiteindelijke ondergrondse potentieel is afhankelijk van de ondergrondse technieken/concepten die toegepast worden en daarmee samenhangend de locatie van een project. Uit deze inventarisatie blijkt dat gezien de beperkte warmtevraag met temperaturen <100 ºC, de reeds bekende geothermie lagen slechts zeer beperkt bijdragen aan de verduurzaming van de industriële warmtevraag. Bij het gebruik van de dieper liggende lagen kan de huidige industriële warmtevraag aanzienlijk worden verduurzaamd, tot zelfs wel 30%. De kennis en ervaring van deze dieper liggende lagen is echter beperkt, hetgeen diverse knelpunten met zich meebrengt. 7.2 Knelpunten Het grootste probleem dat momenteel door de verschillende partijen gezien wordt, is de hoge investeringen tegenover een hoog risicoprofiel. De huidige kennis van de ondergrond is te beperkt om de daarmee gepaard gaande risico s goed te kunnen inschatten en dus ook af te kunnen dekken. Als gevolg hiervan zal de markt zelf geen pilot gaan starten, als er geen regelingen zijn die die risico s kunnen beperken. Andere knelpunten die gezien worden door de verschillende partijen hebben te maken met: - afname zekerheid; - financiering van dergelijke projecten; - onvoldoende overzicht/ervaring dergelijke projecten; - sociaal / maatschappelijke acceptatie; 64191/SB/

51 - borging problemen tijdens exploitatie. Partijen zouden met een interessant project ondersteuning kunnen aanvragen bij het Ministerie van Economische Zaken. Dit is ook gebeurd bij de eerste gewone geothermie projecten en bij het project FloraHolland in Naaldwijk. 7.3 Vervolg Uit de klankbord bijeenkomsten blijkt dat er bij alle partijen een positieve houding aanwezig is om diepe geothermie een stap verder te brengen. Concrete stappen moeten echter nog gezet gaan worden. De vraag is of partijen dit individueel gaan doen of dat iemand de regie op zich gaat nemen om dit gezamenlijk te gaan doen. Een aantal partijen hebben aangegeven bij te willen dragen in de vorm van lobby, faciliteren, subsidieaanvragen en dergelijke /SB/

52 8 Referenties Duin, E.J.T., Doornenbal, J.C., Rijkers, R.H.B., Verbeek, J.W., Wong, T.E., Subsurface structure of the Netherlands - results of recent onshore and offshore mapping. Neth. J. Geosci. 85, EGEC, 2013, IF WEP, Ecofys, TNO, Diepe geothermie een visie voor 20% duurzame energie voor Nederland (No /109143/GW). IF Technology, Arnhem. Petty, S., Adding value to geothermal energy projects through EGS Technology. TNO, Structuurvisie Ondergrond - kaart 2B.3 Geschatte diepteligging 200 o C niveau. Van Oversteeg, K., Lipsey, L., Pluymaekers, M., Van Wees, J.., Fokker, P.A., Spiers, C.J., Fracture permeability assessment in deeply buried carbonates and implications for enhanced geothermal systems - Inferences from a detailed well study at Luttelgeest-01, the Netherlands, in: PROCEEDINGS,. Presented at the Thirty-Eight Workshop on Geothermal Reservoir Engineering, Stanford University, Stanford, California, February 24-26, 2014, p /SB/

53 Bijlage 1 Deelnemerslijst klankbordgroep Contactpersoon Aarssen, van M. Blanson Henkemans, M Boer, de S. Bosma, A. Butterman, G. Dijkshoorn, L. Eck can der Sluijs, van M Fijter, de N. Gankema, M. Gerrits, R. Groenenberg, R. Hees, G. Heijnen, N. Hoogeveen, A. Jolink, R. Jongerius, P. Jonkers, P. Kal, H. Kuyper, A. Lambregts, C. Marnette, K. Mijnlieff, H. Oldenziel, J. Rosingh, J.W. Slot, P. Weijden, van der A. Wemmers, A. Willemsen, G. Wold, W. Organisatie IF Technology Ministerie Economische Zaken IF Technology Programma bureau warmte-/koude Zuid Holland Marsh Nederland RVO SodM Rabobank Ballast Nedam VNCI Akzo Nobel Smurfit Kappa IF Technology Strukton Parenco Ministerie Economische Zaken Heineken Ministerie Economische Zaken namens AWARE VNP Transmark TNO-AGE Air Liquide Energiefonds Friesland Ballast Nedam RVO ECN IF Technology Friesland Campina 64191/SN/

54 Bijlage 2 Schema GAP analyse 64191/SN/

55 64191/SN/ december