Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties"

Transcriptie

1 Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties Introductievragen Voor je begint 1 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De tijd van vrijheid en slavernij. 2 Adam Smith, Belle van Zuylen, Immanuel Kant, John Locke, Marie Antoinette, Robespierre, Voltaire. 3 a Je eigen kolommen. De begrippen uit dit hoofdstuk zijn: verlichting, verlichte denken, rationalisme, driemachtenleer, ancien régime, verlicht absolutisme, democratische revoluties, grondwet, grondrechten, staatsburgerschap, transatlantische slavenhandel, plantages, abolitionisten. Wel in begrippenlijst, niet vetgedrukt in tekst: eenheidsstaat, rechtsstaat (beide in het kader Bataafse revolutie ), sociale verhoudingen (in de vetgedrukte inleiding van paragraaf 7.1). b Je eigen schema. Bijvoorbeeld: verlicht denken Verlichting - rationalisme democratische revoluties abolitionisme c rechtsstaat staatsburger - grondwet Je eigen antwoord. Instapverhaal: De bestorming van de Bastille 4 a Zij namen geen genoegen met de ene stem voor de hele derde stand in de Staten-Generaal. De burgerij zou het zo altijd afleggen tegen de bevoorrechte standen (adel en geestelijkheid), die samen twee stemmen hadden. b Geruchten dat het koning het leger Parijs in wilde sturen om de opstand neer te slaan. Als reactie daarop gingen Parijzenaars (die de Nationale Vergadering èn zichzelf wilden verdedigen) op zoek naar wapens en braken rellen uit. 5 a De verlichting reikte de revolutionaire ideeën aan over vrijheid en gelijkheid; in de Franse revoluties werd de daad bij het woord gevoegd. b De koning (het zittende règime) had geen oog voor de onvrede onder de bevolking; hij leefde zo afgeschermd van zijn onderdanen dat hij (en zijn raadgevers) zich niet realiseerde(n) hoe ernstig de revolutionaire stemming was. Het tijdvak 6 Tot de Nieuwe Tijd ( ). 7 In het eerste (verlicht denken) en het vierde kenmerkende aspect (democratische revoluties) gaat het om verandering. In de tweede (ancièn regime) en derde kenmerkende aspect (uitbouw Europese overheersing) gaat het om overwegend continuïteit. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 1

2 De wereld 8 a Groot-Brittannië. Dat bouwde in de 18e eeuw een groot koloniaal rijk op in Azië en Amerika. b Het verloor zijn Noord-Amerikaanse koloniën. Die kwamen in 1776 in opstand tegen de Britse heerschappij en verklaarden zich onafhankelijk. Europa 9 a Frankrijk, Engeland, Oostenrijk, Rusland en Pruisen. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Engeland was het sterkste land op zee, Frankrijk het machtigste land op het continent, maar daar werd het in toom gehouden door samenwerking tussen Engeland, Oostenrijk, Rusland en Pruisen (vaak in wisselende coalities). c Duitsland was geen nationale staat; Duitstaligen leefden verspreid over Pruisen, Oostenrijk, een hele reeks kleine vorstendommen en de rest van Midden-Europa. Duitsland bestond dus niet. Spanje beschikte wel over een groot gekoloniseerd gebied, maar speelde in de Europese machtsverhoudingen geen rol van betekenis meer. Italië was geen nationale staat, het grondgebied bestond uit kleine en middelgrote koninkrijkjes. Italië bestond dus niet. Nederland 10 De overeenkomsten. Net als in veel andere Europese staten trok de stadhouder (elders: koning) meer macht naar zich toe, maar kwamen burgers daar in het laatste deel van de eeuw tegen in opstand. Hun eerste opstand, in 1787, mislukte nog, maar in 1795 kwamen zij, met hulp van het Franse (revolutionaire) leger, aan de macht en werd Nederland een echte republiek, zonder erfelijk staatshoofd. Heden en verleden 11 a Een van de volgende argumenten: - De uitkomst van deze eeuw was dat in West-Europese landen een grondwet kwam waarin de rechten van burgers werden vastgelegd en een politieke systeem waarin burgers steeds meer invloed kregen het begin van de democratie zoals we die nu kennen. - De verlichte denkbeelden die in deze eeuw ontstonden, bepalen voor een groot deel hoe we nu tegen allerlei zaken aankijken: het recht op vrijheid, de vanzelfsprekendheid van gelijkheid voor de wet, een burgerlijk bestuur, vertrouwen in wetenschap, de kerk buiten de politiek houden enzovoort. - In deze eeuw zette de tot dan toe nog vrij onschuldige kolonisatie van de wereld door Europeanen (en Amerikanen, die de VS zelf nog grotendeels moesten koloniseren) door met de vestiging van plantages waar Afrikaanse slaven tewerk werden gesteld. Dit bracht een steeds groter deel van de wereld tot nadrukkelijker onderdeel van een wereldeconomie. Later zouden de Europeanen veel van deze gebieden onder hun bestuur stellen (modern imperialisme) en er een nog veel grotere economische en culturele invloed uitoefenen. Volgens sommigen vormt dit de basis van de huidige ongelijke verdeling van welvaart in de wereld. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: - In de tijd van pruiken en revoluties was er slavernij, nu is dat ondenkbaar. - in de tijd van pruiken en revoluties leefden een groot deel van de bevolking in armoede. Sinds de tweede helft van de 20 e eeuw (in het Westen) niet meer. Dát heeft met verlichting en revoluties weinig te maken, eerder met de industriële revolutie. 2 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

3 c - Andere gebeurtenissen zijn veel beeldbepalender geweest, zoals de industriële revolutie en de Europese oorlogen die uiteindelijk leidden tot Europese samenwerking. Je eigen antwoord. 7.1 De Verlichting Verwerkingsvragen Bevrijding van de mens 1 Je eigen antwoord. In een goed antwoord zitten in elk geval de begrippen rede of rationalisme en vrijheid verwerkt. Belangrijk is ook dat de verlichting optimistisch was: door de rede (het verstand) zou er meer licht in het leven komen. 2 De makers van de Encyclopedie probeerden alle beschikbare kennis bij elkaar te brengen. Dat zou de basis kunnen vormen voor verdere vooruitgang van de mensheid. De waarde die werd toegekend aan kennis (het verstand, de rede) en het vooruitgangsgeloof zijn kenmerken va de Verlichting. 3 De wetenschappelijke revolutie bracht groot optimisme teweeg over wat de rationeel denkende mens allemaal kon bereiken. In de verlichting werd dat denken toegepast op de hele samenleving (en niet alleen op de wetenschap). De wetenschappelijke revolutie vormde dus de basis van de verlichting, het fundament waar de verlichting op voortbouwde. Horlogemaker van het heelal 4 De meeste verlichte denkers waren niet antigodsdienstig; ze probeerden het bestaan van een God of hogere macht te rijmen met het bestaan van natuurwetten. Wel hadden ze een afkeer van godsdienstige fanatisme en onverdraagzaamheid 5 God, of een Godheid had de wereld gemaakt zoals zij was en oefende er verder geen invloed meer op uit. Het had dus geen zin je in God of godsdienst te verdiepen, maar wel in de werking van de wereld, inclusief morele zaken als goed en kwaad. 6 Mensen zijn van nature in staat goed van kwaad te onderscheiden. Helaas bleef het gewone voolk de praatjes van de kerk geloven; democratie was dus geen goed idee, beter kon een sterke vorst voor vrijheid van denken zorgen. Algemene wil 7 a Een regering bestuurt de samenleving volgens een ongeschreven afspraak dat ze de natuurlijke rechten van burgers garandeert. Schendt ze die afspraak, dan mag het volk de regering verjagen. b Voor een goed bestuur is een mengvorm nodig van monarchie, aristocratie en democratie, waarin uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht van elkaar gescheiden zijn om machtsmisbruik te voorkomen. Democratie alleen zou dus niet tot verstandig bestuur leiden. c De volksvergadering drukt de algemene wil van het volk uit; alleen een volksvergadering heeft daarom het recht om een land te besturen. Dat is een in essentie democratische gedachte. d Voltaire en Rousseau. Volgens Rousseau was het volk soeverein (het had dus het recht zichzelf te besturen, was aan iemand ondergeschikt). Volgens Voltaire moest de soevereiniteit bij een (absolute) vorst liggen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 3

4 8 Mensen zijn oorsprong (toen zij nog, als wilden leefden, in harmonie met de natuur als jagerverzamelaars dus) vriendelijk en eerlijk. Dat was verloren gegaan, maar er waren nog plekken op de wereld waar mensen zo leefden: als goede wilden. 9 Ieder mens wil zijn eigen economische situatie verbeteren (rijker worden). Als je die natuurlijke neiging zoveel mogelijk ruimte geeft, levert dat het beste resultaat voor iedereen op. Belle van Zuylen 10 a Belle van Zuylen las verlichtingsfilosofen als Voltaire en Rousseau en wisselde per brief van gedachten met (intellectueel) interessante mannen; ze verzette zich tegen de standensamenleving, bemoeienissen van de kerk en ongelijkheid. b Belle van Zuylen was een vrouw die actief deelnam aan het intellectuele debat, ondanks verzet van haar familie en stand. Dat was in de tijd van de Verlichting ongebruikelijk: vrouwen speelden daar geen vooraanstaande rol in (Gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen was voor de meeste mannelijke verlichters ook geen belangrijk onderwerp.) Oriëntatiekennis 11 Zij doen onderzoek naar de natuurwetten, ze zijn geïnteresseerd in wetenschap, op zoek naar kennis. Het genootschap was daar speciaal voor opgericht. 12 Frederik II was geïnteresseerd in de denkbeelden van de Verlichting; de Verlichting was een Europees verschijnsel waar vooral onder de elite actief aan deelnam; Frans was in de achttiende eeuw de taal van de Europese elite. Door beroemde filosofen te ontvangen, liet Frederik zien dat hij een moderne, vooruitstrevende vorst was. Door zich te laten ontvangen op het hof van een Europese vorst liet Voltaire zien dat hij een belangrijk en gewaardeerd filosoof was. Voltaire was geen democraat maar een voorstander van een streng regerend vorst. Dat verklaart zijn aanwezigheid aan het hof van een absolute vorst. 13 a godsdienst Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Pleiten voor godsdienstige verdraagzaamheid. b politiek Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Het standpunt verkondigen dat het volk soeverein is (zelf mag beslissen door wie het bestuurd wordt) c economie Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De werking van de economie op rationele manier onderzoeken. Of: Het standpunt dat de overheid mensen zoveel mogelijk vrij moet laten om hun eigen (materiële) ge;uk na te streven. d sociale verhoudingen Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Mensen hebben dezelfde natuurrechten, zoals het recht op vrijheid en zelfbeschikking. Of: mensen zijn in beginsel gelijk(waardig), niemand is boven de wet verheven, voorrechten zijn verkeerd. 14 Vrijheid was nodig om je verstand te kunnen en mogen gebruiken, wat een betere wereld zou opleveren. Onderwijs was nodig om kennis te verspreiden en mensen te bevrijden uit hun onwetendheid. Reflectie 13 Je eigen antwoord. De stelling is gedeeltelijk waar: veel ideeën over rechtvaardigheid ontstonden in de tijd van de verlichting, bijvoorbeeld de scheiding der machten, de rechten van de mens, gelijkheid voor de wet, enzovoort. Wel is de stelling erg stellig : vrijwel al onze huidige ideeën, staat er. Dat klinkt alsof er na 1800 geen belangrijke ideeën meer zijn bijgekomen, en dat is overdreven. 4 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

5 Samenvatting 14 Je eigen antwoorden. 7.2 Het ancien régime Verwerkingsvragen Adellijk parasitisme 1 Door de heerlijke rechten ging het grootste deel van de opbrengst van de landbouw naar de adel, die weinig tot niets deed om de landbouw te moderniseren terwijl die prikkel voor de boeren zelf ook ontbrak, aangezien eventuele winst toch vrijwel geheel ingeleverd moest worden. 2 Twee redenen: - Van de handelswinsten profiteerde bijna alleen de gegoede burgerij, die dat geld vooral uitgaven om zelf als een soort edelen te gaan leven. - Handel en nijverheid vormde maar een bescheiden deel van de economie. Tachtig procent van de Fransen werkte op het land. Verlicht absolutisme 3 a Verlichte absolute vorsten wilden hun land moderniseren en ook wel wat vrijheid wilden toestaan, maar vertrouwde de bevolking geen invloed op het bestuur toevertrouwden. Hun idealen waren dus verlicht, hun bestuur bleef absolutistisch. b Overeenkomst: beide hebben onbetwiste, absolute macht die zij niet delen met anderen. Verschil: Verlichte absolute vorsten wilden hun land moderniseren en voelden zich dienaren van de staat en hun bevolking. Absolute vorsten voelden zich helemaal geen dienaren, de staat was er juist om hen te dienen. Regentenkliek 4 Halverwege de achttiende eeuw stond de economie er slecht voor. De bevolking stoorde zich aan de regenten, die alleen aan hun eigen belang leken te denken. Daarom riepen velen om de terugkeer van een sterke man : een Oranje, die als een soort vorst de touwtjes in handen zou nemen. In Friesland, Groningen en Gelderland was de prins van Oranje steeds stadhouder gebleven; ook in de andere gewesten werd hij nu als (erfelijk0 standhouder benoemd. 5 Noch de regentenkliek, noch de stadhouder slaagden erin de economie uit het slop te halen of iets voor het gewone volk te doen. Ze leken alleen aan zichzelf te denken. Marie Antoinette 6 a Ze bekommerde zich niet om het lot van de bevolking en leefde zelf een uitbundig leven van zorgeloze overvloed. Dat ze een Oostenrijkse was, maakte haar er niet geliefder op. b Nee, zij had geen belangstelling voor (het moderniseren van) haar land of haar onderdanen en streefde niet naar (absolute) macht. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 5

6 Oriëntatiekennis 7 De sociale verhoudingen zijn in de afbeelding zo weergegeven:: - De adel en geestelijkheid zijn de baas, zij berijden de boer als een paard - De adel en geestelijkheid zijn rijk, zij dragen dure kleding; de boer niet. - De adel en geestelijkheid hoeven niet te werken / dragen niets bij; de boer zwicht onder hun gewicht en doordat hij hun moet dragen eten de vogels zijn zaaigoed en de hazen zijn gewassen op. De economische toestand is in de afbeelding zo weergegeven: - Het gaat slecht in Frankrijk. De boer moet werken, maar moet ook (de lasten) van de andere standen dragen en dat is teveel. Het gevolg: vogels eten het zaaigoed op, hazen vreten de gewassen aan. Met andere woorden: op deze manier zal er geen oogst zijn, Frankrijk gaat failliet. 8 a De sociale afstand tussen de Franse koning en de bevolking was groter dan die tussen de stadhouder en volk. De Franse koning liet zich met opzet afbeelden in het hofleven om zijn koningschap (verhevenheid) te benadrukken; de stadhouder moest het, in een burgerlijke samenleving, in dat opzucht niet te bont maken. b Voorbeelden van overeenkomsten: - Zij waren beide de laatste vorsten voor het uitbreken van een revolutie die hen beiden van hun macht zou beroven (Lodewijk XVI zelfs van zijn hoofd). - Beide regeerden als vorsten. - Beide hadden te maken met een groep (adel, regenten) die meer macht naar zich toe probeerde te trekken. - Beide voerden een geldverslindend bestuur en dreven de staatsschuld op. 9 a In de Verlichting waren vrijheid, mondigheid en rationalisme belangrijk. Absolutisme is vanuit de bevolking gezien juist het tegendeel van vrijheid, mondigheid en de rede (de absolute macht werd gerechtvaardigd met een beroep op goddelijk recht ). b Veel vorsten pasten zich aan de veranderende denkbeelden van de achttiende eeuw aan. Veel verlichte denkers volgden Locke in diens redenering dat de vorst er was om zijn volk te dienen. Daarin meegaan was deels een kwestie van lijfsbehoud, maar er waren ook vorsten die zich echt aangesproken voelden en echt een goed, modern bestuur met meer oog voor het geluk van hun onderdanen - wilden voeren. Het absolutisme was (kennelijk) sterk genoeg om samen te kunnen gaan met verlichte ideeën zonder dat in eerste instantie) de monarchie en de absoute macht zelf bedreigd werden. Reflectie 10 Niet onverdeeld positief. Locke zou nog wel waardering hebben kunnen tonen voor deze absolute vorsten, want zij probeerden de (materiële) belangen van het volk te behartigen en stonden ook wel enige vrijheid toe. Montesquieu was tegen een absoluut bestuur, alleen met scheiding der machten zou er een goed en rechtvaardig bestuur kunnen zijn. Rousseau zou oordelen dat absolute vorsten de volkssoevereiniteit schonden en dat afkeuren. Samenvatting 11 a Verschillen: in Frankrijk had de adel veel macht en rijkdom, in Nederland had ze weinig macht en (vergeleken met de regenten) bescheiden rijkdom. In Frankrijk leefde veel adel aan of rond het hof van de koning, in Nederland was dat niet zo. Overeenkomsten: (niet in het Handboek zelf bedenken:) in beide landen voerden edelen een adellijke titel, hadden ze een stuk(je) grond en behoorden ze ook als ze geen macht hadden tot de elite. 6 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

7 b c Verschillen: De vorst in Frankrijk had absolute macht, was onmetelijk rijk en kon grond en voorrechten uitdelen om mensen aan zich te binden. De stadhouder in Nederland kon dat allemaal niet. Overeenkomst: Zowel vorst als stadhouder hadden te maken met een bevoorrechte groep die haar eigen positie wilde versterken (adel, regenten), met een groep die van de politieke macht werd buitengesloten (gegoede burgerij, burgerij), liet de staatsschuld enorm oplopen. In Nederland. Daar was de burgerij zelf perioden lang ( en ) de baas zonder bemoeienis van een stadhouder (althans, in de belangrijkste gewesten), bezette een kleine groep (burgerlijke) regenten alle belangrijke functies en was de gegoede burgerij ook met afstand de meest welvarende groep in het land. In Frankrijk verdiende de burgerij ook wel goed, maar zij had geen politieke macht en nauwelijks politieke invloed. 7.3 De democratische revoluties Verwerkingsvragen Amerika 1 De Amerikaanse kolonisten wilden geen belastingen betalen zolang ze niet waren vertegenwoordigd in het Britse parlement. 2 In die verklaring werd gesproken over onvervreemdbare rechten, natuurrechten dus. En er werd gesteld dat het volk recht had zijn regering af te zetten (het volk is soeverein). Dat waren verlichte denkbeelden, terug te vinden bij onder andere Locke en Rousseau. 3 Twee bijzondere kenmerken van de grondwet: - In de grondwet was sprake van een scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. dat bestond nog nergens. - Aan de grondwet werd een bijlage toegevoegd met grondrechten (rechten waar iedere staatsburger aanspraak op kon maken). Ook dat bestond nog nergens. De Franse crisis 4 Hij kampte met grote financiële problemen en wilde de standenvergadering om (extra) belastingen vragen. 5 Het bijeenkomen van de Staten-Generaal was een bijzondere gebeurtenis, dat was sinds 1614 niet gebeurt. Door de Staten-Generaal bijeen te roepen liet de koning zien dat hij kwetsbaar was: hij had de standen nodig. Bovendien vestigde het verzoek om extra belastingen de aandacht op de bestaande misstanden: adel en geestelijkheid betaalden niets, terwijl ze het in de Staten-Generaal samen wel voor het zeggen hadden. Kortom: de geest was uit de fles en zou er niet meer in terug te krijgen zijn. Opstand 6 a De Parijse bevolking verwachtte dat de Nationale Vergadering eindelijk iets zou doen aan de uitbuiting door het ancién regime en pikte het niet dat zo leek het de koning dit met militair ingrijpen zou verhinderen. Uit angst voor zo n ingreep (rond Parijs waren tienduizenden soldaten samengetrokken) bestormden zij de Bastille om aan wapens te komen. b In de steden namen revolutionaire comités de macht over. Op het platteland werden honderden kastelen, kloosters en landhuizen in brand gestoken. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 7

8 7 Vier hervormingen: - Alle feodale rechten (voorrechten) werden afgeschaft. - De rechten van de mens werden afgekondigd: het volk was soeverein, de staat moest de grondrechten van de burgers beschermen. - Het bezit van de kerk werd verbeurd verklaard (afgepakt). - De macht van de koning werd aan banden gelegd, Frankrijk werd een constitutionele monarchie met scheiding der machten. 8 De rijke burgerij wilde de invloed van het gewone volk beperken. Het gepeupel mocht daarom geen kiesrecht krijgen. Vrijheid, gelijkheid, broederschap 9 Drie gebeurtenissen die de groeiende invloed van de radicale Jacobijnen verklaren: - De koning was (vergeefs) gevlucht. Er was angst dat hij hulp zocht voor een contrarevolutie. - De oorlog tegen Pruisen en Oostenrijk verliep slecht, wat bij adel, geestelijkheid en boeren tot verzet tegen de revolutie leidde (want die was de oorzaak van de oorlog). Bij de Parijse bevolking riep dat een tegenreactie op. - Pruisen dreigde iedereen te doden die zich tegen het herstel van de oude orde verzette. Dat leidde tot grote volkswoede, die de radicalen in de kaart speelde. 10 Vier hervormingen: - Frankrijk werd een republiek - De koning werd ter door veroordeeld. - Er werd een nieuwe jaartelling ingevoerd. - Alle titel werden afgeschaft, iedereen was voortaan citoyen (burger). Terreur 11 a Binnen en buiten het parlement werd gevraagd om directe democratie, dus minder macht voor de Nationale Vergadering en meer aan het volk zelf. In mei 1793 verdrong een menigte de gematigde leden uit het parlement. Dat maakte de weg vrij voor Robespierre, die meer democratie wilde en die ook kritiek had op de revoluti(onair)e(n). b Frankrijk moest democratischer worden bestuurd; de revolutie moest worden gezuiverd van onbetrouwbare en corrupte elementen, desnoods met het massaal veroordelen en executeren van deze elementen ( verraders ). 12 De meeste slachtoffers van de terreur kwamen niet uit de hoek van de echte vijand (adel, geestelijkheid, (te) rijke bourgeoisie) maar vielen juist onder de revolutionairen zelf. De revolutionairen raakten dus met elkaar in strijd. 13 De grondwetten die waren ingevoerd, bleven overal bestaan. En de idealen van de democratische revoluties (volkssoevereiniteit, scheiding der machten) verdwenen niet, die bleven verzet tegen de oude orde stimuleren. Bataafse revolutie 14 a In de eerste fase probeerden patriotten de oude regenten te verdrijven en de macht te grijpen; dat mislukte door ingrijpen van de koning van Pruisen (broer van de echtgenote van de stadhouder). In de tweede fase keerden de gevluchte patriotten naar Nederland terug met het Franse leger dat Nederland veroverde; zij kwamen aan de macht en riepen de Bataafse republiek uit. b Daarmee verwezen ze naar de geschiedenis van het Nederlandse volk, de tijd van de Bataven, die zichzelf nog op een democratische manier bestuurden. Zoiets als een (erfelijke) stadhouder was er toen ook niet geweest. 8 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

9 15 Nederland werd een eenheidsstaat en een rechtsstaat (grondwet); dat is sindsdien niet meer veranderd. Oriëntatiekennis 16 a De Amerikaanse revolutie (1776); de Franse revolutie (1789); de Bataafse revolutie (1795). b Een van deze overeenkomsten: - De oude machthebbers werden verdreven, er kwam een democratischer bestuur. - Er werd een grondwet afgekondigd, de grondrechten van de burgers werden vastgelegd. c Een van deze verschillen: - De Franse revolutie ging gepaard met veel geweld, ook, uiteindelijk, tussen revolutionairen onderling. In de andere revoluties was dat niet zo. - De Bataafse revolutie werd doorgevoerd met militaire steun van de Fransen. De Franse en Amerikaanse revolutie werden op eigen kracht doorgevoerd. 17 Twee van de volgende voorbeelden: - De Amerikaanse revolutie maakte overal in Europa diepe indruk en stimuleerde de onvrede met de monarchie (of stadhouder) en de misstanden in het bestuur. - De Franse revolutie maakte de weg vrij voor de Bataafse revolutie, want die werd doorgevoerd nadat het Franse leger Nederland was binnengetrokken. - De duizenden patriotten die in 1787 Nederland ontvluchtten, zorgden voor extra beroering in Frankrijk waar twee jaar later de revolutie zou uitbreken. 18 In de democratische revoluties stonden verlichte idealen als de onvervreemdbare rechten van alle mensen en het recht van het volk om de regering weg te sturen als die haar belangen niet goed behartigde, centraal. 19 a De bijeenkomst van de Staten-Generaal was de eerste fase van (of aanzet tot) de Franse revolutie: hier eiste de derde stand dat zij hun overwicht (er werd per stand gestemd) zouden afstaan (door voortaan per hoofd te stemmen, waardoor de derde stand minimaal evenveel stemmen zou hebben als adel en geestelijkheid samen). Dat werd geweigerd. b De onthoofding van de afgezette koning markeert het radicaliseren van de revolutie. Mede door de dreiging van Oostenrijk en Pruisen ging er een nieuwe golf van geweld door het land en werden er nieuwe verkiezingen uitgeschreven. De winnaars van die verkiezingen waren een stuk radicaler dan hun voorgangers en lieten de koning (wegens hoogverraad: hij zou hulp uit het buitenland hebben gevraagd) ter dood veroordelen. c In 1795 was het revolutionaire Franse leger Nederland binnengetrokken en had de patriotten aan de macht geholpen. Deze richtten naar Frans voorbeeld een Nationale Vergadering op. d Nee. Op afbeelding 7.11 zitten de drie standen nog bij elkaar in een ouderwetse standenvergadering. Dat is van vóór de revolutie. Op afbeelding 7.13 is de burgerij bijeen nadat de revolutie is uitgeroepen. 20 De grondrechten bleven overal bestaan; dat durfden de vorsten die hun troon terugkregen niet meer ongedaan te maken. Verder was met de democratische revoluties een drempel gepasseerd: de macht van de koning en adel was niet langer vanzelfsprekend, de verlichte idealen (en de herinnering aan de eerste poging die in praktijk te brengen) gingen niet meer weg het wachten was op een volgende gelegenheid om ze alsnog te realiseren, langs vreedzame weg of desnoods met een nieuwe revolutie. Reflectie 21 Je eigen antwoord. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 9

10 Samenvatting 22 Ingevuld schema: Wanneer vond de revolutie plaats? Wie verloren de macht? Wie kwamen er aan de macht? Was er sprake van veel geweld? Kwam er een grondwet? Kreeg het gewone volk veel invloed? Waren er (na 1800) blijvende gevolgen? Amerikaanse vrijheidsoorlog Franse revolutie Het Britse bestuur. De kolonisten zelf. Ja, er was een oorlog nodig om de Britten te verjagen. Koning, adel en geestelijkheid. De burgerij (eerst de gematigden, later de radicalen). Ja, het ancién regime werd met geweld verdreven en de radicale revolutionairen voerden een terreurpolitiek. Bataafse revolutie Stadhouder en oude regenten. De burgerij (patriotten) Nee. Ja. Ja. Ja. Nee. Nee. Nee. Ja: grondwet, volkssoevereiniteit. Ja, grondwet. Ja, grondwet. bijzonderheid: Je eigen antwoord. Je eigen antwoord. Je eigen antwoord. 7.4 Kolonialisme en slavernij Verwerkingsvragen Terugkeer van de slavernij 1 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Eerder een voorbeeld van verandering. Weliswaar was er in de tijd van Grieken en Romeinen ook slavernij geweest, maar de transatlantische slavenhandel was van een heel andere aard. 2 Drie redenen om juist zwarte Afrikanen op plantages en in mijnen in te zetten: - Afrikanen waren sterk en daarmee geschikt voor het zware werk op plantages en in mijnen - Europeanen zagen zwarte Afrikanen als minderwaardige wezens. Ze voelden dus geen morele bezwaren om hen als slaven te laten werken. - In Afrika was al slavenhandel, de Europeanen konden daar vrij eenvoudig aan gaan deelnemen. Driehoekshandel 3 In de driehoek: Van Europa naar Afrika: vuurwapens, kruit, messen, textiel, ijzer, brandewijn. Van Afrika naar Amerika: slaven. Van Amerika naar Europa: plantageproducten als tabak, suiker, koffie, katoen; indigo. 10 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

11 Protesten 4 Dingen die aantonen dat slaven als beesten behandeld werden: - Ze werden gebrandmerkt, net als vee dat een eigendomsteken kreeg ingebrand. - Families werden uit elkaar gehaald. - Ze kregen nauwelijks bewegingsvrijheid. - Ze kregen nauwelijks medische verzorging: aan zwakke slaven had men niets, die gingen gewoon dood. - Ze werden onredelijk en wreed gestraft; vrouwen werden vaak verkracht. - Ze kregen Europese namen, alsof hun eigen naam er niet toe deed. 5 a Verlichte denkers vonden slavernij in strijd met de natuurlijke gelijkheid van mensen. De verlichte denker Adam Smith vond slavenarbeid bovendien niet gunstig: loon prikkelt mensen meer dan dwang, stelde hij. b Alle mensen zijn geschapen naar Gods evenbeeld; mensen moeten dus niet behandeld worden als dieren of als bezit. Het christendom predikte mededogen met de armen en zwakken. Zo werden Afrikanen ook gezien: als mensen die geholpen moesten worden (om te beginnen door ze te kerstenen). 6 a Mensen die actie voeren om slavernij af te schaffen. (To abolish betekent afschaffen.) b Ze legden dossiers aan met bewijzen van misstanden; ze bespeelden de publieke opinie met pamfletten en lezingen; ze praatten in op parlementsleden; ze gebruikten een logo met een tekst die verwees naar de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring. c Successen van de abolitionisten aan het begin van de 19 e eeuw: - In 1807 werd het Britten verboden slavenhandel te voeren. - In 1833 werd slavernij afgeschaft in alle Britse koloniën Nederlands abolitionisme 7 a Factoren die bijdroegen aan afschaffing van slavernij: - Onder Britse was in 1814 al een verbod op slavenhandel ingevoerd (maar nog niet op bezit van slaven). - De in 1852 verschenen roman Uncle Tom s Cabin (De negerhut van oom Tom), waarin het trieste lot van slaven werd beschreven. b De slaveneigenaren kregen een schadevergoeding van driehonderd gulden per slaaf. Bovendien werden de slaven verplicht om nog tien jaar onder staatstoezicht in loondienst te werken, meestal bij hun vroegere eigenaar. Oriëntatiekennis 8 Drie historische feiten om te onderbouwen dat de transatlantische slavenhandel niet ui de lucht kwam vallen: - In de geschiedenis van Europa was langer wel slavernij dan geen slavernij (alleen in de Middeleeuwen niet en ook toen bestond er met de horigheid iets wat er wel overeenkomsten mee had) - In Afrika zelf bestond al een levendige slavenhandel; er was dus aanbod van slaven. Het nieuwe aan de transatlantische slavenhandel was dat er nu andere kopers en een andere bestemming bij kwamen. - Europeanen keken neer op de bevolking van de overzeese gebieden die zij beheersten. Dat zij Afrikanen als handelswaar zagen, is op zichzelf geen breuk met het verleden. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 11

12 9 Het kopen en verkopen van slaven en de inzet van slavenarbeid was onderdeel van een uitgebreid systeem van wereldhandel. De slaven werden gekocht met Europese (en soms koloniale) producten, ze werden voor geld verkocht aan plantage-eigenaren, en met dat geld werden de producten van die plantages gekocht en naar Europa gevoerd. 10 a Dat gebeurde stapsgewijs en op verschillende plaatsen in een andere tempo. In 1772 werd in Groot-Brittannië als eerste slavernij bij wet verboden. In Nederland gebeurde dat (onder Britse druk) in Slavernij in de Britse koloniën verdween in 1833, in Nederland in 1860 (Nederlands-Indië) en Tegen die tijd was slavernij wereldwijd uitgebannen, uitgezonderd in de Portugese koloniën. b De Verlichting zorgde voor protest tegen slavernij onder de blanke (Europese) bevolking. Volgens verlichte denkbeelden hadden alle mensen van nature dezelfde rechten, waaronder het recht op vrijheid. Reflectie 11 Je eigen antwoord. Het voortbestaan van slavernij is te verklaren door het superioriteitsgevoel van de blanke, christelijke bevolking, die dacht dat haar beschaving de enig juiste was en dat het niet verkeerd was maar juist goed om die beschaving aan anderen op te leggen. Een ander onderdeel van de verklaring is het economisch belang dat met slavernij gediend was: er werd veel geld mee verdiend; het leek in niemands belang (behalve dat van de Afrikanen zelf) om slavernij af te schaffen. Samenvatting 12 Je eigen antwoord. Kennisquiz 1 Let op: met goede onderbouwing zijn ook andere antwoorden mogelijk dan die hieronder. a Robespierre Was politiek actief in de Franse revolutie; de andere drie waren verlichtingsfilosofen. b Lodewijk XIV Hij had als enige niets te maken met de Verlichting; Frederik de Grote en Jozef II waren verlichte absolute vorsten, Napoleon in zekere zin ook (hij verspreidde in elk geval veel verlichte denkbeelden) c d Willem V Had als enige niets met de Verlichting; de andere drie waren daar onderdeel van. Robespierre De andere drie schreven belangrijke verlichte teksten (grondwet, pamflet, boeken). Robespierre was een man van de daad ; hij was ook de enige die zijn rol in de tijd van verlichting en revolutie met de dood moest bekopen. 2 De juiste volgorde, met jaartallen: G Locke schrijft over natuurrechten 1690 J stadhouderloos tijdperk K start van Encyclopedie 1751 B Amerikaanse vrijheidsoorlog 1776 (tot 1783) D invoering eerste grondwet ter wereld 1787 L Staten-Generaal in Frankrijk bijeen 1789 (mei) C Bestorming van de Bastille 1789 (juli) I Oostenrijk en Pruisen in oorlog met revolutionair 1792 H Onthoofding Lodewijk XVI 1793 E Invoering eerste Nederlandse grondwet 1798 F Afschaffing slavernij in Britse koloniën 1833 A Afschaffing slavernij in Nederlandse koloniën Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

13 3 a De meeste verlichters hadden wel kritiek op godsdienstige onverdraagzaamheid, maar ze waren niet antigodsdienstig. Het bestaan van een God paste best in hun verlichte ideeën over de wereld. b Locke sprake van een ongeschreven contract tussen de bevolking en de regering en stelde dat een slechte regering mocht worden afgezet. Over het zelf kiezen van een regering zei hij niets. c De driemachtenleer gaat over het scheiden van de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht, niet over hoeveel macht de koning en het parlement ieder voor zich moeten hebben. d Frederik de Grote en Catharina de Grote wilden als verlichte absolute vorsten over hun bevolking regeren zoals zorgzame ouders over hun (onmondige) kinderen. Van een volksvertegenwoordiging kon wat hen betreft geen sprake zijn. e Engeland had (en heeft) geen grondwet. De koloniën kwamen in opstand tegen de belastingen die zij moesten betalen zonder dat daar politieke zeggenschap tegenover stond. f De Nationale Vergadering die op de kaatsbaan bijeenkwam, bestond uit leden van de derde stand: burgers. De edelen en geestelijken (met wie zij samen de Staten-Generaal vormden) weigerden zich aan te sluiten. g De revolutie ging door na de onthoofding van Lodewijk; er werden allerlei vernieuwingen doorgevoerd (zoals een nieuwe jaartelling), en radicale revolutionairen namen in mei de macht over van de relatief gematigden. h i j k Na de Bataafse revolutie maakten de patriotten van de Republiek juist een eenheidsstaat. Nederland vervoerde een half miljoen slaven. Dat is een enorm aantal, maar bij lange na niet de helft van de naar schatting in totaal twaalf miljoen Afrikanen die als slaaf werden verkocht. Slavernij werd in (heel) de VS verboden na de burgeroorlog van IN de grondwet van 1778 werd over slavernij niets gezegd. Niet de slaven kregen een schadeloosstelling, maar hun eigenaren, om het verlies van hun slaven te compenseren. (De slaven moesten zelf tien jaar doorwerken om die dure maatregel te kunnen bekostigen!) 4 Het woord is: optimisme a rationalisme (o) b plantages (p) c staatsburger (t) d Verlichting (i ) e driemachtenleer (m) f abolitionisme (i ) g absolutisme (s) h democratie (m) i eenheidsstaat (e) Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 13

14 Historisch denken 1 t/m 4 Je eigen antwoorden. Bijvoorbeeld: (1) (2) (3) De verlichting, met zijn rationele ideeën over politiek C P I Na de dood van de Zonnekoning kon de adel een deel van zijn privileges herstellen, zoals het recht op hogere rangen in het bestuur en het leger. Adel en geestelijkheid betaalden vrijwel geen belasting. Daar draaide de rest van de bevolking voor op. Het gewone volk in de steden verarmde en had soms honger. E I S P S E I I Boeren leden onder allerlei heerlijke rechten. S E I De bourgeoisie werd rijker, maar kon daarmee geen macht kopen. S P I De staatsschuld groeide door geldverslindende oorlogen. P E I De Amerikaanse revolutie. P C I In 1788 zag Lodewijk XVI nog maar één uitweg uit de financiële crisis: de Staten- Generaal bijeenroepen. Er barstte nu een heftige publieke discussie los. P C I E P I Eind juni trok hij militairen samen rond Parijs. P I Het dreigende ingrijpen bracht de spanningen in de stad tot een kookpunt. S P D 5 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: - De Nationale Vergadering onteigende het bezit van de kerk. - De onthoofding van Lodewijk XVI. 6 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: - De veroveringsoorlogen van Napoleon. - Na 1815 bleven grondwetten bestaan. 14 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

15 Toepassen 1 a Faith in The Age of Reason betekent: geloof in de tijd van de rede. Met die tijd wordt de eeuw van de verlichting bedoeld, de 18 e eeuw. Kenmerk van de Verlichting was het geloof in de rede: als die werd bevorderd (door onderwijs en wetenschap) en de ruimte kreeg (door vrijheid), zou de wereld er op vooruit gaan. De verlichting was een belangrijk kenmerk van de tijd van pruiken en revoluties. b Argumenten om de 18 e eeuw de tijd van pruiken en revoluties te noemen: - De democratische revoluties (vooral geïnspireerd op de verlichting) aan het einde van de 18 e eeuw hebben de wereld ingrijpend veranderd, dus het is juist om die in de naam van deze eeuw te stoppen. - Door naast revoluties te verwijzen naar pruiken, wordt niet alleen naar het nieuwe in deze eeuw gekeken maar ook naar het oude; de pruiken staan voor de macht van de adel en regenten waartegen de democratische revoluties zich keerden. 2 a De kernspreuk van de verlichting is: Sapere aude, durf je verstand te gebruiken. Om je eigen verstand te (durven) gebruiken, moet je niet gehoorzamen wat anderen je voorschrijven, je hebt vrijheid nodig: De verlichting eist niets anders dan vrijheid. b Gelijkheid in elk geval het verdwijnen van voorrechten voor bepaalde standen. Volgens Rousseau zijn mensen van nature gelijk; ongelijkheid is een menselijke uitvinding (die weer ongedaan gemaakt zou moeten worden, om weer volgens de wetten van de natuur te kunnen leven). c Beiden keren zich tegen de ongelijkheid; Kant omdat het mensen onmondig maakt, Rousseau omdat het tegen de wetten van de natuur ingaat. 3 Hij wilde de tijd waarin verlichte, revolutionaire ideeën onder meer in dit soort salons tot ontwikkeling kwamen in beeld brengen, met alle hoofdrolspelers tezamen, dus niet als één realistische momentopname, maar als samenvatting. 4 a Lodewijk XIV is een mens als alle anderen, hij is niet bijzonder. Het koningschap, met andere woorden, is een vorm van bedrog. b In (veel) mindere mate. Deze vorsten maakten veel minder gebruik van uiterlijk vertoon dan Lodewijk XIV. Kritiek op deze verlichte absolute vorsten was ook minder scherp omdat zij zoals verlichte denkbeelden dat voorschreven hun koningschap beschouwden als iets dat ze in dienst van de bevolking moesten stellen. 5 Volgens de bisschop is de koning er om het belang van de gemeenschap te dienen. Dat past bij het verlicht absolutisme. Tekstelementen die daarop wijzen: - De koningen moeten hun macht uitoefenen in eerbied en uitsluitend in het belang van de gemeenschap. - Vorsten moeten niet denken dat ze over de samenleving (gemeenschap) naar willekeur mogen regeren ( als heren : zoals heren over hun landgoed!). - Het is verkeerd als een koning het gezag misbruikt dat God hem heeft verleend. 6 a De prent gaat over de Franse revolutie. De volgende beeldelementen verwijzen daarnaar: Een (1) edelman (de adel) en (2) een geestelijke (de geestelijkheid) schrikken van (3) de gewone man die zich van zijn ketens bevrijd (niet langer de voorrechten van die twee standen accepteert) en (5) de wapens grijpt. Op de achtergrond is te zien hoe (6) de Bastille wordt afgebroken. b De tekenaar lijkt de gebeurtenissen toe te juichen: hij tekent de edele en geestelijke als watjes en de burger die zijn ketens losrukt als vastbesloten vent. Had de tekenaar er anders tegenaan gekeken, had hij de burger wel belachelijk gemaakt of gewezen op de gevaren/nadelen van deze gebeurtenissen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 15

16 c Volgens verlichte denkbeelden hebben alle mensen van nature gelijke rechten. Het bestaan van afzonderlijke standen met erfelijke voorrechten is daarmee in strijd. Verzet tegen het ancién regime komt dus voort uit de verlichting. 7 a De revolutie richtte zich in eerste instantie vooral op (tegen) de voorrechten van adel en geestelijkheid, vooral hun vrijstelling van belastingen en hun onevenredige politieke invloed. Wel werd in de grondwet de macht van de koning aan banden gelegd. Deze hield echter de uitvoerende macht dus de revolutionairen wilden het koningsschap niet afschaffen. Ook na de mislukte vluchtpoging van Lodewijk XVI in 1791 werd het koningschap niet afgeschaft. Dat gebeurde pas onder druk van de volkswoede die in de tweede helft van 1792 losbarstte. b Hij stond terecht op de beschuldiging van landverraad, omdat hij geprobeerd had buitenlandse legers te hulp te roepen om de revolutionairen te verjagen. Door een proces te voeren tegen de koning, kon iedereen zien dat nu alle mensen gelijk voor de wet waren, dat zelfs een koning niet aan de rechter zou ontkomen, dat de revolutionairen de macht stevig in handen hadden (om dit aan te durven), enzovoort. c Lodewijk werd schuldig verklaard en kreeg de doodstraf. Deze werd begin 1793 voltrokken. d Het proces was het beste bewijs dat voor de wet alle mensen gelijk waren. Zelfs de koning ontsnapte niet aan het oordeel van de rechter. e De gematigden vonden het uitspreken en uitvoeren van de doodstraf voor de koning onverstandig; het zou nu vrijwel onmogelijk worden om met tegenstanders in binnen- en buitenland tot compromissen te komen (om de goede dingen van de revolutie te redden). 8 a De Franse revolutionaire legers waren Nederland binnengetrokken. Willem V vreesde eenzelfde lot als de koning in Frankrijk. Door op tijd naar Engeland te vluchten kon hij misschien vanuit daar strijd tegen de Fransen en de patriotten (die door de Fransen aan de macht geholpen werden) voeren. b De gevangenneming en terechtstelling van de Franse koning bracht het revolutionaire Frankrijk in oorlog met Oostenrijk en Pruisen, die wilden voorkomen dat de revolutionaire ideeën zich buiten Frankrijk zouden verspreiden. Eenmaal in oorlog besloten de Fransen om revolutionairen in de landen om hen heen te steunen; dat zou uiteindelijk ook voor henzelf het meest veilig zijn. Dit bracht het Franse leger onder meer naar Nederland, en leidde tot de vlucht van stadhouder Willem V. 9 a Ja. De schepen die de tot slaaf gemaakte Afrikanen naar Amerika vervoerden, werden zo vol mogelijk geladen. De sterfte aan boord was hoog. b Kenmerken die niet in andere tijdvakken voorkwamen: - De tot slaaf gemaakte Afrikanen werden naar de andere kant van de wereld vervoerd om op plantages te werken. daar werden zij slecht behandeld; de sterfte was groot. - Er was protest en verzet tegen slavenhandel en slavernij. Dat kwam voort uit verlichte ideeën over natuurrechten die voor alle mensen golden, ook voor wilden uit andere beschavingen. c Tewerkstelling op plantages kwam ook al voor in de tijd van regenten en vorsten; de handel in Afrikaanse (krijgs)gevangenen bestond al eeuwen. d Volgens verlichte denkbeelden hadden alle mensen onvervreemdbare natuurrecht om te beginnen het recht op vrijheid. Hoewel veel mensen de tot slaaf gemaakte Afrikanen niet als volwaardige mensen zagen, was het niet vreemd dat het denken over natuurrechten botste met het voortbestaan van slavenhandel en slavernij. 16 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

17 Verdieping Napoleon 1 a Caesar werd gezien als een van de grootste veldheren uit de geschiedenis. Zo wilde Napoleon ook gezien worden. Door propaganda te maken met zijn militaire successen, hoopte hij de weg naar de macht te plaveiden (net als Caesar dat gedaan had). b Overeenkomsten tussen Napoleon en Caesar: - Beiden kwamen door een staatsgreep aan de macht. - Beiden regeerden als alleenheerser. - Beiden hadden uitzonderlijke militaire successen. - Beiden verloren onvrijwillig de macht (Caesar werd vermoord, Napoleon verslagen en verbannen) 2 a Ook Hannibal slaagde erin om over de Alpen te trekken (de natuurlijke grens tussen Frankrijk en Italië) en boekte in het Romeinse rijk grote militaire successen; Hannibal werd wereldberoemd om zijn kundige, strategisch militair optreden. Daar wilde Napoleon graag mee vergeleken worden. b De losse militaire overwinningen van Hannibal hadden niet in blijvende veroveringen of politieke successen geleid. In die zin was de beroemde veldtocht van Hannibal eigenlijk een mislukking. Caesar deed blijvende veroveringen. 3 Frankrijk was met een hele reeks Europese landen in oorlog; Napoleon was een uitermate succesvol militair leider, dus een geschikte kandidaat om Frankrijk te leiden. Bovendien waren veel Fransen na jaren van revolutie, terreur en oorlogen toe aan een sterk leider die voor zekerheid en eensgezindheid kon zorgen. 4 Overmoed. Hij beheerste al een groot deel van het Europese continent, maar besloot toch Rusland aan te vallen. Dat was een brug te ver. Zijn verlies daar was het begin van het einde voor Frankrijks suprematie en Napoleons keizerschap. 5 Napoleon zorgde voor verbreiding van de denkbeelden van de verlichting en de Franse revolutie; overal waar hij kwam, werd een grondwet ingevoerd en het bestuur gemoderniseerd (gecentraliseerd, einde gemaakt aan de voorrechten). De welvaart der volkeren 6 a Mensen die vrij waren om hun eigen belang na te streven (zelf veel geld te verdienen bijvoorbeeld), leverden daarmee onbedoeld een bijdrage aan de hele samenleving: van hun successen zouden anderen ook de vruchten plukken. b Een ondernemer investeert tienduizenden euro s in zijn bedrijf, omdat hij hoopt zo meer winst te kunnen maken. Dat lukt; de omzet stijgt, het bedrijf moet meer mensen in dienst nemen om al het werk aan te kunnen. Daarmee neemt de rijkdom van de samenleving als geheel toe: minder werklozen, grotere productie, hogere belastingopbrengsten, enzovoort terwijl het de ondernemers alleen om zijn eigen portemonnee te doen was. 7 a Ure is voorstander van arbeidsdeling. b Voor arbeidsdeling is niet nodig om onderscheid te maken tussen geschoolde en ongeschoolde arbeid. Uiteindelijk kan elke vorm van arbeid vervangen worden door machines, of zo eenvoudig worden gemaakt dat laaggeschoolden (Ure noemt kinderen en vrouwen) dat werk kunnen doen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 17

18 8 De ideeën van Smith zijn nog actueel: ze vormen de kern van het liberalisme, dat verkondigt dat mensen zo vrij mogelijk moeten zijn om hun eigen succes te organiseren en de staat zich zo min mogelijk met de economie moet bemoeien. Andere politieke stromingen hebben minder vertrouwen in de heilzame werking van de onzichtbare hand ; de markt heeft geen moraal en houdt geen rekening met individuen, zeggen zij, dus moet de staat (overheid) hier en daar ingrijpen om al te nadelige gevolgen te voorkomen of te beperken. Keuzeopdrachten Je eigen uitwerkingen. Laat je antwoorden bekijken door je docent. 18 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 7 Wolters-Noordhoff bv

Slaaf krijgt vrijheid (vanaf nu: ex-slaaf) en wordt loonarbeider bij zijn baas (vanaf nu: ex-slavenhouder)

Slaaf krijgt vrijheid (vanaf nu: ex-slaaf) en wordt loonarbeider bij zijn baas (vanaf nu: ex-slavenhouder) Samenvatting door M. 1033 woorden 15 juni 2015 6,7 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 7.1 De verlichting Verlichting is het gevolg van de wetenschappelijke revolutie uit hoofdstuk/tijdvak

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties

Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties Introductievragen Voor je begint 1 Je eigen antwoord. 2 Adam Smith, Belle van Zuylen, Immanuel Kant, John Locke, Marie Antoinette, Robespierre, Voltaire. 3

Nadere informatie

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting door Y. 1162 woorden 6 september 2012 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 2.1 In Frankrijk regeerde absolute vorsten. Rond

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk De samenleving moest op dezelfde manier worden onderzocht

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1669 woorden 17 januari 2005 5,6 10 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 3: de Franse Revolutie. Paragraaf 1: het oude Koninkrijk.

Nadere informatie

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES Hoofdstuk 4 PARAGRAAF 4.1 Pruikentijd Standenmaatschappij De verlichting VERVAL EN RIJKDOM In de 17 e eeuw was Nederland het rijkste land ter wereld Van stilstand komt achteruitgang

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Op welke gebieden wilden de Verlichtingsfilosofen de bestaande maatschappij veranderen? Rationalisme = het gebruiken van gezond verstand (rede/ratio) waarbij kennis gaat boven tradities

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Hoe probeerde men tijdens de Franse Revolutie enkele Verlichtingsidealen in praktijk te brengen? Kenmerkende aspect: De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies

Nadere informatie

Samenvatting door een scholier 2007 woorden 29 januari keer beoordeeld. Geschiedenis Sprekend verleden

Samenvatting door een scholier 2007 woorden 29 januari keer beoordeeld. Geschiedenis Sprekend verleden Samenvatting door een scholier 2007 woorden 29 januari 2005 7 334 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1 Wat is een revolutie? Een grote verandering in de samenleving in een korte

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen Tijdvak 7 Toetsvragen 1 In de Tijd van Pruiken en Revoluties hielden kooplieden uit de Republiek zich bezig met de zogenaamde driehoekshandel. Tussen welke gebieden vond deze driehoekshandel plaats? A

Nadere informatie

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Voor het Congres van Wenen a. Rond 1750: het Ancien Regime komt ten einde => Enkele kenmerken van het Ancien

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Hoe probeerde men tijdens de Franse Revolutie enkele Verlichtingsidealen in praktijk te brengen? Kenmerkende aspect: De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Franse Revolutie

Samenvatting Geschiedenis Franse Revolutie Samenvatting Geschiedenis Franse Revolutie Samenvatting door een scholier 1898 woorden 7 december 2005 6,5 179 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Revolutie: Revolutie = een grote

Nadere informatie

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting Samenvatting door een scholier 1776 woorden 11 december 2007 7,2 240 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Geschiedenis samenvatting Hoofdstuk 2; Wetenschappelijke revolutie, verlichting

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5: Durf te denken! / de Verlichting

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5: Durf te denken! / de Verlichting Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5: Durf te denken! / de Verlichting Samenvatting door F. 2067 woorden 9 mei 2012 7,2 332 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Intro-paragraaf 1700-1800 (de

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis H8 Verlichting en revoluties

Samenvatting Geschiedenis H8 Verlichting en revoluties Samenvatting Geschiedenis H8 Verlichting en revoluties Samenvatting door Eva 1814 woorden 12 november 2016 7,2 9 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 8, Verlichting en revoluties 1 De

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7 Samenvatting door S. 2195 woorden 19 februari 2013 7,9 6 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 1 De Verlichting rationeel optimisme en verlicht denken

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 Samenvatting door een scholier 1659 woorden 4 maart 2002 5,4 22 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De drie fasen van een revolutie: 1.De bestaande regering wordt verdreven

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2, Wetenschappelijke revolutie, Verlichting en Franse Revolutie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2, Wetenschappelijke revolutie, Verlichting en Franse Revolutie Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2, Wetenschappelijke revolutie, Verlichting en Franse Revolutie Samenvatting door een scholier 2275 woorden 11 september 2010 6,3 151 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis

Nadere informatie

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marco Harmsen 13 oktober 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/67292 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Tijdvak 7

Samenvatting Geschiedenis Tijdvak 7 Samenvatting Geschiedenis Tijdvak 7 Samenvatting door een scholier 1761 woorden 13 december 2011 5,3 16 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 7 Kenmerkende aspecten : 1. het rationeel

Nadere informatie

De Verlichting. De Verlichting

De Verlichting. De Verlichting De Verlichting =18 de eeuwse filosofische stroming die de nadruk legt op rationaliteit (zelf nadenken), vrijheid en gelijkheid en dit toepast in alle maatschappelijke velden (politiek, economie, religie

Nadere informatie

Opdracht Geschiedenis De Franse Revolutie

Opdracht Geschiedenis De Franse Revolutie Opdracht Geschiedenis De Franse Revolutie Opdracht door een scholier 3168 woorden 21 februari 2003 6 706 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding Wij hebben voor het vak geschiedenis het hoofdstuk de

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie

Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie Werkstuk door een scholier 1848 woorden 19 april 005 5,1 79 keer beoordeeld Vak Geschiedenis DE FRANSE REVOLUTIE 1. Wat is een revolutie?. Wat waren de oorzaken

Nadere informatie

7,8. Samenvatting door A woorden 22 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Start: De vlucht van de koning.

7,8. Samenvatting door A woorden 22 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Start: De vlucht van de koning. Samenvatting door A. 2378 woorden 22 juni 2014 7,8 317 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Start: De vlucht van de koning. Lodewijk XVI en Marie-Antoinette wilde uit Parijs vluchten. Ze

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door een scholier 1948 woorden 27 mei 2009 6,9 216 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 2 1

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis 4.1

Samenvatting Geschiedenis 4.1 Samenvatting Geschiedenis 4.1 Samenvatting door I. 2014 woorden 18 juni 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 4.1 de pruikentijd A De standenmaatschappij Nederland in verval 17 e eeuw= Nederland rijkste

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

Antwoorden Geschiedenis Standensamenleving 1789 Frankrijk

Antwoorden Geschiedenis Standensamenleving 1789 Frankrijk Antwoorden Geschiedenis Standensamenleving 1789 Frankrijk Antwoorden door een scholier 927 woorden 22 april 2005 5,5 118 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Gechiedenis, par. 1 Vraag 1: Wat voor samenleving

Nadere informatie

Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor

Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Terugkijken: Bij de ene revolutie ontstaat een nieuw en onafhankelijk land. Vrijheid is voor de inwoners

Nadere informatie

Schoolonderzoek II Geschiedenis Staat en Natie Tijdvak I 2014-2015

Schoolonderzoek II Geschiedenis Staat en Natie Tijdvak I 2014-2015 Schoolonderzoek II Geschiedenis Staat en Natie Tijdvak I 2014-2015 Dit schoolexamen bestaat uit 33 vragen. In totaal kun je hiervoor 54 punten halen. Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

De vele nieuwe ontdekkingen in de wetenschap in de nieuwe tijd heet de wetenschappelijke revolutie. Er was een nieuwe manier van onderzoeken:

De vele nieuwe ontdekkingen in de wetenschap in de nieuwe tijd heet de wetenschappelijke revolutie. Er was een nieuwe manier van onderzoeken: Samenvatting door Sven 1783 woorden 18 februari 2018 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Paragraaf 1: De vele nieuwe ontdekkingen in de wetenschap in de nieuwe tijd heet de

Nadere informatie

Boekverslag door F woorden 30 september keer beoordeeld. Geschiedenis. Paragraaf 5.5: Een verlichte toekomst?

Boekverslag door F woorden 30 september keer beoordeeld. Geschiedenis. Paragraaf 5.5: Een verlichte toekomst? Boekverslag door F. 3840 woorden 30 september 2012 7 165 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Paragraaf 5.5: Een verlichte toekomst? Ook in Nederland kregen de ideeën van de Verlichting aanhang.

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting door Marieke 1467 woorden 30 april 2015 7,4 34 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1: Het

Nadere informatie

Historische context. Verlich/ngsideeën en de democra/sche revolu/es

Historische context. Verlich/ngsideeën en de democra/sche revolu/es Historische context Verlich/ngsideeën en de democra/sche revolu/es 1650 1848 Kenmerkende aspecten 23. Het streven van vorsten naar absolute macht 26. Wetenschappelijke revolu/e 27. Ra/oneel op/misme en

Nadere informatie

Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie

Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie Instructie onderdeel kennis: Hieronder staan 22 vragen over tijdvak 6 en 7. Probeer de vragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Omcirkel met

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 1830 1870: Javaanse boer werkt voor Nederlandse staat: - cultuurstelsel - Herendiensten van verliespost naar wingewest Vanaf 1870: modern imperialisme particuliere bedrijven

Nadere informatie

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren Geschiedenis kwartet jagers en boeren jagers en boeren jagers en boeren Reusachtige stenen die door mensen op elkaar gelegd zijn. Zo maakten ze een begraafplaats. * Hunebedden * Drenthe * Trechterbekers

Nadere informatie

Samenvatting door D woorden 15 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 7 Bepoederde pruiken en bruisende ideeën

Samenvatting door D woorden 15 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 7 Bepoederde pruiken en bruisende ideeën Samenvatting door D. 1740 woorden 15 maart 2016 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 7 Bepoederde pruiken en bruisende ideeën Tijd: van Pruiken en Revoluties Periode: Vroegmoderne

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting door M. 804 woorden 17 juni 2013 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Bronnen Samenvatting geschiedenis Hoofdstuk 6 Burgers en stoommachines,

Nadere informatie

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c.

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. De Tien Tijdvakken Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. KA1: De levenswijze van jagersverzamelaars KA2: Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen KA3: Het ontstaan van de eerste stedelijke

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Definitie Kant: De bevrijding van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is.

Definitie Kant: De bevrijding van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Samenvatting door F. 1790 woorden 27 februari 2015 4.4 9 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Historische context: De verlichting 4.1 De verlichting (1650-1789) Definitie Kant: De bevrijding

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

Tijdvakken en kenmerkende aspecten.

Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvak 1: Tijd van Jagers en Boeren. Periode: Prehistorie 1 De levenswijze van jagers-verzamelaars (Hoe zag deze samenleving eruit?) 2 Het ontstaan van landbouw en

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties: kern, perspectief en kenmerkende aspecten

Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties: kern, perspectief en kenmerkende aspecten Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties: kern, perspectief en kenmerkende aspecten Samenvatting door Lotte 2250 woorden 19 juni 2017 5,5 3 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks

Nadere informatie

2 De oprichting van de VOC en de WIC zorgde ervoor dat overal op de wereld Zeeuwse en Hollandse schepen voeren.

2 De oprichting van de VOC en de WIC zorgde ervoor dat overal op de wereld Zeeuwse en Hollandse schepen voeren. Tijdvak 6 Toetsvragen 1 In de Tijd van Vorsten en Regenten werden in ook in de Nederlanden de eerste handelstochten naar Azië georganiseerd. Hoe werden deze tochten gefinancierd? A De Nederlandse overheid

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis H7 de wereld op zijn kop

Samenvatting Geschiedenis H7 de wereld op zijn kop Samenvatting Geschiedenis H7 de wereld op zijn kop Samenvatting door een scholier 1647 woorden 5 november 2012 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Op weg naar mensenrechten en guillotine Thomas Paine (1737-1809

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken

Nadere informatie

De franse revolutie vmbo12

De franse revolutie vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 10 july 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/62187 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

7,7. Samenvatting door een scholier 2647 woorden 6 maart keer beoordeeld. Geschiedenis 3.2 HET ANCIEN RÉGIME

7,7. Samenvatting door een scholier 2647 woorden 6 maart keer beoordeeld. Geschiedenis 3.2 HET ANCIEN RÉGIME Samenvatting door een scholier 2647 woorden 6 maart 2018 7,7 6 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 3.2 HET ANCIEN RÉGIME Frankrijk in de 18e eeuw werd gekenmerkt door: Absolutisme De macht van

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties + Tijd van burgers en stoommachines

Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties + Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting Geschiedenis Tijd van pruiken en revoluties + Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door A. 2949 woorden 16 juni 2015 6,6 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk

Nadere informatie

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7: De tijd van pruiken en revoluties.

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7: De tijd van pruiken en revoluties. Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 7: De tijd van pruiken en revoluties. Samenvatting door een scholier 2760 woorden 5 juli 2017 8,2 1 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats H7. De wereld

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis examenkatern De Verlichting

Samenvatting Geschiedenis examenkatern De Verlichting Samenvatting Geschiedenis examenkatern De V Samenvatting door L. 2225 woorden 18 mei 2017 5,7 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo De V 6vwo 1. De V In de 17 e eeuw vond de wetenschappelijke

Nadere informatie

GESCHIEDENIS SO3 TV

GESCHIEDENIS SO3 TV GESCHIEDENIS SO3 TV 2 2014-2015 Dit schoolexamen bestaat uit 42 vragen. Bij meerkeuze vragen antwoorden met hoofdletter schrijven. Geef niet meer antwoorden dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld

Nadere informatie

Het nieuwe eindexamen geschiedenis

Het nieuwe eindexamen geschiedenis Het nieuwe eindexamen geschiedenis Stephan Klein Rotterdam, 4 oktober 2013 Gesprek in de klas (2013) Docent: Wie kan uitleggen wat standplaatsgebondenheid inhoudt? (stilte van enkele seconden) Leerling

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie

Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie Werkstuk Geschiedenis De Franse revolutie Werkstuk door een scholier 2843 woorden 6 juni 2001 5,7 703 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. We moesten voor geschiedenis een scriptie maken over het

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Verlichting en revoluties

Samenvatting Geschiedenis Verlichting en revoluties Samenvatting Geschiedenis Verlichting en revol Samenvatting door een scholier 2699 woorden 15 oktober 2016 6,7 6 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 4 verlichting en revol (1650-1848) 4.1 De verlichting

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting door een scholier 990 woorden 24 februari 2018 4,2 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 3 + kenmerkende

Nadere informatie

Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen?

Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk door een scholier 2435 woorden 22 januari 2005 6 108 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud: Hoofdvragen: 1: Wat veranderde er in de 19e Eeuw met

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door Larissa 665 woorden 18 januari 2016 5,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 8: Tijd van

Nadere informatie

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen Tijdvak 8 Toetsvragen 1 In Nederland was de eerste belangrijke politieke stroming het liberalisme. Welke politieke doelen wilden liberalen bereiken? A Zij wilden een eenheidsstaat met een grondwet en vrijheid

Nadere informatie

Samenvatting door een scholier 1691 woorden 20 juni keer beoordeeld. Geschiedenis

Samenvatting door een scholier 1691 woorden 20 juni keer beoordeeld. Geschiedenis Samenvatting door een scholier 1691 woorden 20 juni 2010 8 13 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 7: De wereld op zijn kop. (Tijd van pruiken en revoluties: 1700-1800) 7.1: Op weg naar

Nadere informatie

Klas 2: Revoluties en Slavernij

Klas 2: Revoluties en Slavernij Auteurs Laatst gewijzigd Licentie Webadres Joyce Landman ; Hielke ter Veld; Jonne Lubbi; Joyce Landman 09 september 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62754 Dit lesmateriaal

Nadere informatie

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Kasteel van Versailles Koning van Frankrijk Co-vorst van Andorra Periode : 1814-1824 Voorganger: Napoleon

Nadere informatie

Geschiedenis Tijdvak CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/101047

Geschiedenis Tijdvak CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/101047 Geschiedenis Tijdvak 02 01 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 10 mei 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/101047 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs

Nadere informatie

2.Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek en sociale verhoudingen.

2.Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek en sociale verhoudingen. Samenvatting door L. 2436 woorden 23 juni 2015 6,2 29 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Kenmerkende Aspecten: 1.Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.2 Het moderne imperialisme

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.2 Het moderne imperialisme Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 1839 woorden 11 oktober 2011 6,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1 Nieuwe Tijd = tijd van ±1500 tot ±1800

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting door P. 1534 woorden 14 maart 2015 7 82 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks 4.1 Hoe onstond het absolutisme? Feodale samenleving Standensameleving

Nadere informatie

Klas 2: Revoluties en Slavernij

Klas 2: Revoluties en Slavernij Auteurs Laatst gewijzigd Licentie Webadres Joyce Landman ; ; 09 September 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62754 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20 Burgers en Stoommachines Tot 1:20 Wat gaan we leren? 1. Welke gevolgen de technische uitvindingen hadden. 2. Wat er in de grondwet van 1848 stond. 3. Welke groepen minder rechten hadden dan andere groepen.

Nadere informatie

NEDERLAND IN DE 16e EEUW

NEDERLAND IN DE 16e EEUW NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis havo

Examenprogramma geschiedenis havo Examenprogramma geschiedenis havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Domein B Domein C Domein

Nadere informatie

S.O. 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2014-2015

S.O. 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2014-2015 S.O. 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2014-2015 Dit S.O. bestaat uit 41 vragen. Je schrijft met een blauwe of zwarte pen. Schrijf netjes en duidelijk. Indien bij een vraag een verklaring wordt gevraagd en de verklaring

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt)

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting door S. 850 woorden 25 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 01 De levenswijze van jagers-verzamelaars Het

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie 1848-53 gelijkheid voor iedereen Samenvatting door een scholier 2412 woorden 8 mei 2010 6,4 20 keer beoordeeld Vak Geschiedenis

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel Geschiedenis van Suriname 1502-1808: de slavenhandel 1502: het begin van de Europese slavenhandel Na de ontdekking van Amerika werden er door de Spanjaarden en Portugezen al snel plantages aangelegd. Op

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

De patriotten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

De patriotten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61319 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Hoofdstuk 3 Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Waarom NL? Nederland was een neutraal land. Bleef in NL tot aan zijn dood. Vrede van Versailles Vs, Eng, Fra winnaars. Duitsland als enige schuldig

Nadere informatie

Praktische opdracht Geschiedenis Afrika

Praktische opdracht Geschiedenis Afrika Praktische opdracht Geschiedenis Afrika Praktische-opdracht door een scholier 2206 woorden 11 januari 2007 6,3 74 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo HOOFDVRAAG Wat is mythe en wat is werkelijkheid

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 1 t/m 10

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 1 t/m 10 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 1 t/m 1 Samenvatting door een scholier 282 woorden 18 januari 29 7,2 21 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1 Wetenschappelijke Revolutie Door

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties (eeuw van de Verlichting) 1700 1800 n. Chr. Vroegmoderne Tijd

Tijd van pruiken en revoluties (eeuw van de Verlichting) 1700 1800 n. Chr. Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Rationeel optimisme en verlicht denken werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Kenmerkend aspect uitleggen aan de

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Driehoekshandel hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61315

Driehoekshandel hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61315 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 december 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/61315 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie