Samen op trekken? Samenwerking tussen energiecoöperaties en lokale overheden

Transcriptie

1 Samen op trekken? Samenwerking tussen energiecoöperaties en lokale overheden Het is 3 december We zijn in Apeldoorn. Twee uur lang zitten de ruim twintig wethouders en bestuurders van energie-coöperaties op het puntje van hun stoel. In een zaal, afgezonderd van de bruisende workshops van de Community of Practice van lokale energie-coöperaties, gaat het vertrouwelijk gesprek over samenwerking tussen overheden en energie-coöperaties. De ruimte om elkaar de 'waarheid' te vertellen, de eigen vragen te formuleren en zo geen blad voor de mond te nemen, zorgt voor een goed gesprek. Er worden geen notulen gemaakt. Daarvoor in de plaats komt dit arikel, Het belang van de 'energieke samenleving' in de energietransitie Dat de energieke samenleving (1 ) een centrale rol speelt in de energie-transitie lijkt een open deur. Lastiger is het vast te stellen wat en wie die 'energie samenleving' nu is. Nóg lastiger wordt het als je helemaal niet zo'n 'energieke samenleving' ervaart! In onze gemeente ís geen energiecoöperatie en zijn geen installateurs of aannemers specifiek actief in het verduurzamen van onze gemeenschap, stelt één van de wethouders. Wat moet je dan?. Hij krijgt bijval van bijna de helft van de aanwezigen. De vraag gaat nog wat dieper. In hoeverre kan je de 'energieke samenleving' aanjagen of opbouwen als overheid? Dat lijkt een te gaan over de maakbaarheid van je samenleving. Want als je geen energie-coöperatie in je gemeente hebt ga je die dan als overheid oprichten?, zo vraagt een ander. Dat is precies wat we gedaan hebben!, reageert een wethouder. Waarop gevraagd wordt of dát nu wel de rol van een overheid is. Want wat héb je dan? Een burger-coöperatie of gewoon een initiatief van de overheid? Dus ís dat dan wel wat je bedoelt met de 'energieke samenleving'? Kortom: Het beláng van die zeer actieve partijen in het maatschappelijk middenveld, als energie-coöperaties en samenwerkende installateurs en aannemers in het verduurzamen van de gebouwde omgeving is duidelijk. Maar die partijen zijn er gewoon niet altijd, en dan is de verleiding groot het zelf te gaan doen als overheid. Dus zelf het vacuum van een ontbrekende energieke samenleving in te vullen. De vraag is of je dat moet doen. "De energieke samenleving is méér dan energiecoöperaties" Wie vormt die 'energieke samenleving'? De burger energie-cooöperaties zijn daar misschien de sterkste component van die 'energieke samenleving'. Ze zijn samenwerkingsvormen van burgers en bedrijven die met elkaar investeren in energiebesparing, collectieve inkoop van zonneenergie, windmolens, voorlichting en communicatie. Recent onderzoek (2) laat een explosieve groei in aantal, kwaliteit en capaciteit van deze initiatieven zien. Er zijn formeel 21 2 energiecoöperaties actief die gezamenlijk een vermogen van bijna 90 megawatt hebben gerealiseerd met zon- en windprojecten, een opbrengst die gelijk staat aan het stroomverbruik van bijna huishoudens. Dit vermogen wordt binnen korte tijd verdriedubbeld. Tienduizenden Nederlandse burgers investeerden sinds samen minstens 20 à 25 miljoen euro in deze lokale duurzame energie. Bij onze oosterburen is schone elektriciteit inmiddels een bloeiende bedrijfstak, goed voor honderdduizenden nieuwe arbeidsplaatsen. Burgers, ondernemers en boeren kopen gezamenlijk windmolens of zonnepanelen in, al dan niet met steun van lokale overheden. Die populariteit is onder andere te danken aan de gunstige vergoeding die er is voor het terugleveren van duurzaam opgewekte stroom aan het openbare net. Verreweg het grootste deel van het geinstalleerde vermogen van duurzame stroomopwekking op land is in Duitsland in coöperatieve handen. De 'energieke samenleving' is meer dan energie-cooöperaties. Samenwerkende installateurs en bouwers, huurdersverenigingen, verenigingen van eigenaren en wijkorganisaties kunnen een belangrijk deel van deze actieve samenleving vormen. In toenemende mate zien we die kracht ook groeien, oa doordat energiecoöperaties de verbinding leggen. Maar ook omdat bedrijven gezamenlijk kracht zoeken. De Alliander dochter HOOM (3) is door

2 een goed voorbeeld van. Ook het netwerkbedrijf Enexis investeert in programma's als Buurkracht (4), waarin partijen uit de samenleving hun krachten bundelen. Twee programma's die, samen met een lokale energiecooperatie, uitstekend hun krachten kunnen bundelen5, zoals in Breda met veel rendement wordt gedaan. Energieke samenleving en bedrijfsleven Wat is het verschil tussen een bedrijf dat voor ons een zonnepark aanlegt of met woningcorporaties op grote schaal zonnepanelen realiseert?, vraagt een van de wethouders. De bestuurders van de energie-coöperaties schuiven collectief op het puntje van hun stoel. We doen meer dan zonnepanelen leggen. We zorgen ook dat burgers en bedrijven echt betrokken raken. We garanderen dat de rendementen lokaal terecht komen én die rendementen gebruiken we om in vergelijkbare projecten óf in bijvoorbeeld energiebesparing te investeren, zegt één van de coöperatieve bestuurders. Een ander voegt toe: Wij zijn organisaties ván, vóór en dóór burgers. Dat betekent dat het feitelijke eigendom breed gedeeld wordt, mensen vanuit dat eigendom verantwoordelijk worden en je dus een brede beweging in je gemeente kan realiseren. Dat lukt je niet met een bedrijf dat alleen panelen neer legt. De wethouders laten zich niet makkelijk overtuigen. Het bedrijf dat wij willen in huren heeft mensen in dienst. Die moeten ook hun geld verdienen. We moeten toch werkelijke bedrijven ontwikkelen waar mensen hun zekerheid op werk krijgen. Ook dát is toch van wezenlijk belang? Het antwoord komt direct: Ja, dat vinden we ook en we betrekken er installateurs uit de regio. Die mensen verdienen hun boterham met ons werk, want door ons groeit hun markt sneller. Daarnaast nemen ook wij mensen in dienst. Ook wij zijn een onderneming. Alleen van een ander karakter, doordat het een onderneming van jullie lokale samenleving is. Daar vullen betaalde krachten én vrijwilligers elkaar aan. Rendement bij energie-coöperaties is geen taboe. Ook medewerkers betalen is één van de ambities van de coöperaties. We voelen ons in een vreemde positie gezet als de gemeente ons mee neemt in een project dat vast en zeker naar een externe en commerciele partij gaat. Wij kunnen datzelfde project óók uit voeren. Misschien iets langzamer, langs een ander model maar we kúnnen het wel. Nu moeten wij als vrijwilligers in commissies zitten met betaalde externen. We zien het geld van de overheid weg stromen naar die partijen die hetzelfde kunnen als wij. In plaats van investeren in je lokale capaciteit gaat de gemeente met eenzijdige businesscases aan het werk en wij mogen, als vrijwilligers, in die projecten zorgen voor verbreding en draagvlak. Dat voelt echt verkeerd!, vertelt éen van de voorzitters. Maar, zo kaatst een gemeentelijk bestuurder terug, Wij hebben een collectief van bedrijven dat uitstekend zonnevelden kan aanleggen. Op een kosteneffectieve wijze. Is dat dan plotseling verkeerd?. Weer schuiven de coöperatieven collectief naar voren. Natuurlijk niet. Dat is prachtig. Maar zorg dan wel dat rendementen lokaal worden geherinvesteerd en dat dit leidt tot structurele versterking van de betrokkenheid van je samenleving. Anders loop je het risico dat je te smal, of zelfs eenmalig, een mooie impuls hebt. Je moet met elkaar een visie hebben over hoe je gezamenlijk die hele uitdaging van de energietransitie vorm gaat geven. Dat is veel méér dan een zonnepark. Dan gaat het ook om coöperatieve wind-projecten, verduurzamen van de bestaande bouw, elektrische deelauto's. Het is een enorme opgave waarbij je alle handjes kan gebruiken en vooral een stevig professionaliserend maatschappelijk middenveld nodig hebt. Als jullie bedrijven dat collectief helpen aanjagen, dan is dat prachtig!. De identiteit van een energiecoöperatie Goed, ik zie dat wij in onze gemeente sterke behoefte hebben aan dergelijke initiatieven. Maar hoe weet ik nu of kwaliteit, visie en doel klopt? vraagt één van de wethouders. ODE-decentraal, de belangenvereniging van de Nederlandse energiecoöperaties, stelde een concept gedragscode op voor samenwerking gemeenten en energiecoöperaties (6). In die gedragscode wordt een definitie gegeven van de energie cooperatie: Groep burgers die tot doel heeft voor zichzelf en andere coöperaties energie op te wekken en die zich bezighoudt met de instandhouding van een zo

3 Paul Stolte en Hans Geerlink, LochemEnergie, collectief zon-pv dak gemeentehuis Lochem

4 efficiënt mogelijk, betaalbaar en betrouwbaar hernieuwbaar energiesysteem. Voorwaarde aan de groep is dat zij een organisatievorm heeft, bij voorkeur als rechtspersoon zijnde een coöperatie, zodat duidelijk is wie aanspreekbaar is. Een tweede voorwaarde is dat zij haar activiteiten openstelt voor andere burgers en zich democratisch organiseert. Deelname van of ondersteuning door (kleine) bedrijven is geen bezwaar mits de besluitvorming bij de betrokken burgers ligt. Een coöperatie voldoet aan de zeven coöperatieve ICA-principes. In deze definitie wordt verwezen naar de ICA principes. ICA staat voor International Co-operative Alliance (7), de internationale koepel van de coöperaties. Het gaat om een aantal heel concrete uitgangspunten: 1. Open en vrijwillig lidmaatschap: Coöperaties zijn gebaseerd op vrijwilligheid. Ze staan open voor iedereen die gebruik kan maken van hun diensten en die verantwoordelijkheid als lid wil opnemen zonder enige discriminatie op basis van gender, sociale afkomst, ras, politieke voorkeur of religie. 2. Democratische controle door de leden: Coöperaties zijn democratische organisaties die door hun leden worden gecontroleerd. De leden participeren actief in het uitstippelen van het beleid en in het nemen van beslissingen. Wie een verkozen mandaat krijgt, verantwoordt zich tegenover de leden. In coöperaties van het eerste niveau is er een gelijk stemrecht, volgens het principe: één lid, één stem. Ook coöperaties van andere niveaus zijn democratisch georganiseerd. 3. Economische participatie van de leden: Leden dragen op een billijke manier bij tot het kapitaal van hun coöperatie en ze hebben er democratische controle over. Gewoonlijk is ten minste een deel van het kapitaal de gemeenschappelijke eigendom van de coöperatie. Als de leden een compensatie ontvangen voor het kapitaal dat ze als lid inbrengen, dan is dit een bescheiden compensatie. De meerwaarde wordt toegewezen aan alle of een deel van de volgende doelen: de ontwikkeling van de coöperatie, bv. door de opbouw van reserves waarvan ten minste een deel ondeelbaar is; restorno s aan leden in verhouding tot hun transacties met hun coöperatie; het ondersteunen van andere activiteiten, goedgekeurd door de leden. 4. Autonomie en onafhankelijkheid: Coöperaties zijn autonome, zelfredzame organisaties onder toezicht van de leden. Als ze overeenkomsten aangaan met andere organisaties en/of met overheden, of als ze extern kapitaal aantrekken, doen ze dat op zo n manier dat de democratische controle van de leden en de autonomie van de coöperatie gewaarborgd is. 5. Onderwijs, vorming en informatieverstrekking: Coöperaties voorzien in onderwijs en vorming voor leden, bestuurders, directie en werknemers, zodat zij werkelijk kunnen bijdragen tot de ontwikkeling van hun coöperatie. Zij informeren het grote publiek vooral jonge mensen en opiniemakers over de aard en de voordelen van coöperatief ondernemen. 6. Samenwerking tussen coöperaties: Door samen te werken in lokale, regionale, nationale en internationale structuren, versterken coöperaties de coöperatieve beweging en bieden ze doeltreffende dienstverlening aan hun leden. 7. Engagement voor de gemeenschap: Coöperaties dragen bij tot de duurzame ontwikkeling van de samenleving in een kader dat gedragen is door hun leden. Deze criteria geven brede ruimte voor ontwikkeling, maar ook een goed toetsingskader voor partijen die met cooperaties werken én voor de coöperaties zélf. Bij de service organisatie HierOpgewekt is een kenniscluster 'governance' opgezet om voor deze zaken de 'borging' te ondersteunen. In een snel groeiende 'energieke samenleving' is die borging van groot belang. Het is goed in je eigen gemeente de coöperatie te houden aan deze principes, als ze het zelf blijkbaar niet doen, zegt één van de coöperatieve bestuurders. Daarnaast, als je zelf als overheid een coöperatief initiatief stimuleert, dan is het zinvol om deze principes er bij te pakken. Voordat je het weet bouw je aan iets wat zich te eenzijdig ontwikkelt, met op termijn een groot afbreukrisico. Level Playing Field Stel dat je als gemeente, samen met de energie-coöperatie echt op weg wilt. Welke belemmeringen kom je tegen? Welke kansen liggen er?

5 Landelijk stelden partners als ODE Decentraal en het ministerie van Economische Zaken vast dat er nog geen 'level playing field' is. Als de overheid vindt dat deze energieke samenleving snel moet ontwikkelen, dan zal ze in de markt een gelijk speelveld moeten realiseren. Wat betekent dat dan? Bijvoorbeeld als het gaat om aanbestedingsbeleid. Een gemeente wil een wind- of zonnepark gerealiseerd krijgen. Mág ze dan direct naar 'haar' energie-coöperatie toestappen en vragen om dat uit te gaan voeren? Of moet ze de open de markt op? Er zijn gemeenten die de markt op gingen en toen merkten dat investeerders snel over de energiecoöperaties heen rolden. Die jonge organisaties zijn in vele gevallen geen partij voor investeerders die het grote kapitaal achter zich hebben en eenvoudig risico's over meerdere projecten kunnen spreiden. Kán de gemeente eisen stellen die de lokale partners stevig in het voordeel zetten? Zoals het realiseren van lokaal eigendom, het deels financieren via crowdfunden, of het expliciet voorwaardelijk stellen van een lokaal aandeel van bijvoorbeeld méér dan 25% in het eigendom én het rendement van het project. We zien dat dit bij aanbestedingen waarin het social return on investment (sroi) wél gebeurt, maar dat in vele gevallen de milieu- of duurzaamheidsafdelingen weinig kennis hebben van de ruimte die wet- en regelgeving biedt voor innovatief aanbesteden. Er is véél meer ruimte dan de meeste gemeenten nu nemen. Ook als het om financiën gaat is er geen gelijk speelveld. De grote partijen beschikken over een investeringsruimte die de energie-coöperaties nauwelijks hebben. Energie-coöperaties zijn feitelijk 'start-ups' met veelal een minimale cash-flow en weinig geld op de bank. Gemeenten die dus projecten voorstellen die grote investeringen vergen kiezen op die manier voor de 'projectontwikkelaar'. Bij windprojecten (met een goed rendement en een netwerk aan energiecoöperaties die mee willen investeren) is daar eventueel nog wat aan te doen. Maar als een gemeente in een korte tijd een zonneveld wil ontwikkelen, dan dwingt ze de coöperatie in de handen van de projectontwikkelaar. Het kán dan een wijs besluit zijn voor een startende coöperatie om deze 'kans' dan maar even voorbij te laten gaan om zo te voorkomen dat ze als kleine speler structureel schulden aan gaat. Ook bij grote windprojecten zie je dat energiecoöperaties nog een stuk langer moeten zoeken naar kredieten en moeite kunnen hebben met de voorinvestering. Gemeenten moeten, voor een gelijk speelveld, ruimte bieden. Regelmatig zien we dat projectontwikkelaars al 'grondposities' hebben ingenomen, vóórdat de onderhandelingen überhaupt zijn begonnen. Die grondposities gebruiken ze om gunstige voorwaarden af te dwingen. Gemeenten zullen, zover binnen hun macht en kracht ligt, het nemen van dergelijke posities moeten ontmoedigen. Eenmaal een positie ingenomen, kan de gemeente alsnog de onderhandelingen open breken ten gunste van het lokale initiatief door te eisen dat de lokale coöperatie substantieel aandelen verwerft en klanten levert voor afname van de stroom. Een heel belangrijk deel van het ongelijke speelveld is dat veel bedrijven 'een product' bieden. Smal, concreet, snel en turn-key. U krijgt een zonnepark of een windpark, een energieloket of besparingsplan. Dat bieden projectontwikkelaars en bureau's! De businesscase van een energiecoöperatie is veel breder. Die ziet het zonnepark als 'deur' naar de huishoudens, via welke ze toegang krijgt tot verdere verduurzaming van de bestaande bouw, of draagvlak voor een windpark. Deze meervoudige waardecreatie is de gemeente vaak veel waard, maar komt niet terug in de enkelvoudige businesscase die in de markt worden gezet. Waardoor de ontwikkelaars regelmatig winnen. Voor de gemeente betekent dit een snel succes. Iets wat in haar politieke cultuur ook een prettig gegeven is. Immers, alleen ga je sneller, maar samen kom je verder. Dat betekent ook: samen ga je langzamer en dat je op een moment met elkaar veel beter kan versnellen dat valt buiten de tijdshorizon van menig democratisch gekozen bestuurder. En tenslotte veel energiecoöperaties zijn nog jong en niet erg professioneel. Dat ís niet erg het zijn start-ups met veel vrijwilligers. Ze komen om een subsidie, kennen de leef- en werkwereld van de bestuurder en gemeentelijke organisatie nauwelijks. Ze communiceren in idealen, vertegenwoordigen vaak een 'niche' en komen met een kwetsbare boodschap. De bestuurder van een gemeente ziet het niet als zijn of haar rol (en heeft vaak ook die ruimte niet) om een dergelijk initiatief te subsidieren.

6 Maar zal op dat moment vaak ook niet de dialoog aan gaan. Er is niet sprake van een gedeelde visie, strategie en ontwikkelpad. Het ís dan zoveel makkelijker om die smalle maar professionele organisatie te 'nemen' die in ieder geval een 'product' neerzet. Het kennisplatform van energie coöperaties HierOpgewekt heeft met koplopers van gemeenten én coöperaties samen gezeten om deze vraagstukken te verkennen. Daaruit kwam de brochure 'Samen wérkt' (8) voort, waarin een analyse wordt gemaakt van de typologién van gemeenten én coöperaties die met elkaar in gesprek zullen komen. Wát gebeurt er als een ambitieuze wethouder, met een kleine ambtelijke organisatie én een kleine en nog niet zo professionele energiecoöperatie gaat werken? De kans is groot dat dit lokale initiatief gepasseerd wordt, de projectontwikkelaars binnen komen en de ambitie van de wethouder resulteert in afnemende kansen voor de eigen 'energieke samenleving'. We zien ook gemeenten waarin zowel wethouder, ambtenaren áls energie coöperatie sterk zijn. De ambtenaren hebben zo hun eigen werkdomein. Het zijn vaak milieuambtenaren, met een technische en op concreet resultaat gerichte aanpak. De energie coöperatie is breed en visionair, gaat uit van de samenhang tussen de economische, ecologische en sociale dimensies van ontwikkeling. De ambtenaren zien het belang niet om die groep in de vaart der volkeren een stevige plek te geven. De wethouder ervaart een blokkade en komt er niet 'door'. Een lange periode van conflicten ontstaat. Conflicten van betrokken mensen die grotendeels hetzelfde willen. Ook hier bloeit die energieke samenleving niet, en hebben de ontwikkelaars vrij spel. Bij ons ís geen energie coöperatie Een aantal wethouders wordt wat onrustig. Het zijn mooie analyses, maar bij ons ís gewoon geen energiecoöperatie. Dus wat doen we dan? Een reeks van adviezen volgt. Breng mensen bij elkaar en vraag hun het initiatief te nemen. Faciliteer dat voorzichtig. Maar ga het niet zélf doen! is één van de adviezen. Ga eens langs bij een gemeente waar het al een aantal jaren heel goed gaat. Er zijn, ook in Gelderland, een aantal gemeenten die uiterst gelukkig zijn in de samenwerking overheid en energie-cooperatie. Daar kán je van leren. We zien ook dat in die situaties regelmatige afstemming plaats vindt, ook op het niveau van B&W met het bestuur van de cooperatie. Zelfs op het niveau van prestatieafspraken over en weer. Een boom gaat niet beter groeien door er aan te trekken. Vruchtbare grond, een stabiele omgeving en Voetnoten wat gezonde aandacht is het belangrijkste. Geduld is wezenlijk. Samen kom je verder maar je geeft elkaar tijd en ruimte. Dialoog is cruciaal, want je maakt onderling afspraken en die leg je vast. En het belangrijkste is de wederkerige erkenning én visie dat je elkaar nodig hebt. Nu misschien als zoekende partners, maar in de toekomst in een volwassen relatie van professionals. Thijs de la Court Algemeen secretaris Gelders Energieakkoord www. geldersenergieakkoord. nl t. nl (1 ) (2) (3) (4) (5) (6) 5).pdf (7) (8)