de oosterpoort programma zondag 7 mei, uur jean-guihen queyras cello alexander melnikov piano

Transcriptie

1 de oosterpoort programma zondag 7 mei, uur jean-guihen queyras cello alexander melnikov piano

2

3 Programma R. Schumann ( ) Fünf Stücke im Volkston opus 102 Mit humor, in A minor, Vanitas vanitatum Langsam Nicht schnell, mit viel Ton zu spielen Nicht zu rasch Stark and markirt L. Van Beethoven ( ) Cellosonate nr. 3 in A, opus 69 Allegro ma non tanto Scherzo. Allegro molto Adagio cantabile Allegro vivace Pauze A. Webern ( ) Drei kleine Stücke voor piano en cello, opus 11 Mäßige Achtel Sehr Bewegt Äusserst Ruhig S. Rachmaninov ( ) Cellosonate in g, opus 19 Lento. Allegro moderato Allegro scherzando Andante Allegro mosso

4 Jean-Guihen Queyras Jean-Guihen Queyras staat bekend als een musicus van een uitzonderlijke veelzijdigheid en integriteit. Zijn muzikale horizon is quasi oneindig. Hij ontvangt uitnodigingen als solist van internationale orkesten en dirigenten, als kamermusicus en als solo-uitvoerder. Hij trad op met gerenommeerde orkesten als het Philharmonia Orchestra, Orchestre de Paris, NHK Symphony, Tokyo Symphony, Philadelphia Orchestra, Tonhalle Zürich, Gewandhausorchester Leipzig, Czech Philharmonic Orchestra, Budapest Festival Orchestra, Orchestre de la Suisse Romande, Amsterdam Sinfonietta, Rotterdams Philharmonisch Orkest, en het Nederlands Philharmonisch en Kamer Orkest onder leiding van dirigenten als Frans Brüggen, Günther Herbig, Ivan Fischer, Philippe Herreweghe, Jiri Belohlavek, Oliver Knussen en Sir Roger Norrington. Jean-Guihen Queyras is regelmatig te gast bij diverse barokensembles, zoals het Freiburger Barockorchester, de Akademie für Alte Musik Berlin en Concerto Köln met wie hij in maart 2004 zijn debuut in de Carnegie Hall van New York maakte. De cellist speelt naast het bekende repertoire uit het verleden ook graag hedendaagse muziek. Hij bracht nieuwe concerten van onder anderen Ivan Fedele, Michael Jarrell en Bruno Mantovani in première. Van 1990 tot 2001 was hij lid van het Ensemble Intercontemporain waar nieuwe muziek van componisten zoals Boulez, Stockhausen en Ligeti werd uitgevoerd onder leiding van de componisten zelf. Tegenwoordig opereert Queyras op alle kleine en grote wereldpodia als solist en kamermusicus in een repertoire waarin oud en nieuw wordt verbonden. Voor zijn talloze cd s nam hij bijvoorbeeld een Diapason d Or en een Choc du Monde de la Musique in ontvangst. Queyras was regelmatig in Nederland te horen, onder andere samen met Amsterdam Sinfonietta tijdens de Amsterdamse Cello Biënnale in het Muziekgebouw. Jean-Guihen Queyras bespeelt een cello van Gioffredo Cappa uit 1696, die hem sinds 2005 door het Mécénat Musical Société Générale ter beschikking wordt gesteld. Hij doceert aan de Musikhochschule Freiburg.

5 Alexander Melnikov Alexander Melnikov, geboren in 1973 in Moskou, studeerde aan het Conservatorium van Moskou bij Lev Naumov. Van groot belang voor zijn muzikale vorming was een vroeg contact met Svjatoslav Richter, die hem vervolgens regelmatig uitnodigde op festivals in Ferankrijk en Rusland. Melnikov was prijswinnaar op belangrijke concoursen als het Robert-Schumann- Wettbewerb in Zwickau in 1989 en het Koningin Elisabeth Concours in Brussel (1991). Alexander Melnikov, die bekend staat om zijn onconventionele programma s, kreeg al vroeg belangstelling voor de historische uitvoeringspraktijk, waarbij hij vooral beïnvloed werd door Andreas Staier en Alexei Lubimov, met wie hij bij talrijke projecten samenwerkte. Hij werkt regelmatig samen met zulke vooraanstaande ensembles als Concerto Köln en Akademie für Alte Musik Berlin. Samen met Andreas Staier presenteerde hij een programma dat delen uit Bach Wohltemperierte Clavier (Andreas Staier, klavecimbel) in muzikale dialoog plaatst tegenover Preludes en Fuga s van Sjostakovitsj (Alexander Melnikov, piano). Kamermuziek in samenwerking met de cellisten Alexander Rudin en Jean- Guihen Queyras en de bariton Gregor Nigl vormen eveneens een belangrijk bestanddeel van zijn bezigheden. Als solist trad Alexander Melnikov op met orkesten als het Koninklijk Concertgebouw Orkest, Gewandhausorchester Leipzig, Philadelphia Orchestra, NDR Sinfonieorchester, HR-Sinfonieorchester, Russian National Orchestra, Münchner Philhamoniker, Rotterdams Philharmonisch Orkest, BBC Philharmonic en NHK Symphony onder dirigenten als Michail Pletnev, Teodor Currentzis, Charles Dutoit, Paavo Järvi, Phlippe Herreweghe en Valery Gergiev. In seizoen 2015/16 presenteerde Melnikov The Man with the Many Pianos, een solo recital waarin hij muziek uit verschillende stijlperiodes op drie verschillende piano s uitvoert. Verder speelt hij een over drie concerten verdeeld Sjostakovitsj programma met Cuarteto Casals. Ook zet hij zijn samenwerking voort met het Mahler Chamber Orchestra, Freiburger Barockorchester en, als artistiek partner, met de Tapiola Sinfonietta. Andere hoogtepunten zijn concerten met Camerata Salzburg, Seattle Symphony Orchestra en Vancouver Symphony Orchestra en verder optredens in de Wigmore Hall in Londen, Muziekgebouw aan het IJ in Amsterdam, De Singel in Antwerpen en Palau de la Musica Catalana in Barcelona.

6 Toelichting Schumann - Fünf Stücke im Volkston Veel Duitse romantici beschouwden de volkscultuur als een model van eenvoud en onschuld. In navolging van achttiendeeeuwse cultuurfilosoof Johann Gottfried Herder verdiepten onderzoekers en schrijvers zich in de volkspoëzie en de volksmuziek, op zoek naar de waardige zuiverheid die als nieuw artistiek ideaal moest dienen. Negentiendeeeuwse liedcomponisten plukten hier de vruchten van, met als bekendste voorbeeld Mahlers zettingen uit de poëziebundel Des Knaben wunderhorn. Ook in de instrumentale kamermuziek dook de volksgeest af en toe op, zoals in Schumanns Fünf Stücke im Volkston, opus 102 uit april Dit werk ontstond in Dresden vlak voor de republikeinse opstand, maar draagt geen sporen van de maatschappelijke en politieke onrust in de Saksische hoofdstad. De Fünf Stücke im Volkston bevatten, voor zover bekend, geen echte volksmelodieën, maar stralen een spontane eenvoud uit die de betekenis van de titel goed laat uitkomen. Het vrolijke eerste deel kenmerkt zich door dynamische contrasten en echo s. Pas daarna treedt de volksgeest, of de esthetische weergave daarvan, op de voorgrond. Het ingetogen tweede deel heeft iets weg van een wiegelied, terwijl het derde aan een droevig volkslied doet denken. In het vierde deel wisselen energieke en weemoedige momenten elkaar af. Het puntige slotdeel bevat dalende sprongen in de cello die het geluid van een ezel nabootst. Beethoven - Sonate voor cello en piano nr 3 in A, opus 69 (1808) Dat Beethoven twaalf jaar later zijn Derde Cellosonate weer opdroeg aan een adellijk persoon, heeft nu een heel andere reden. Hij had de steun van zijn mecenassen hard nodig en daarom droeg hij deze sonate op aan baron Ignaz von Gleichenstein, met wie hij bevriend was sinds hij zich in Wenen gevestigd had. Von Gleichenstein was een amateurcellist. Meer dan een weldoener, moet hij een zeer goede vriend van Beethoven geweest zijn, af te leiden uit de toon die de componist in zijn brieven aan de baron aansloeg. In een brief uit 1809 ging Beethoven de liederlijke toer op en vroeg de baron of hij in Freiburg, waar hij enige tijd verbleef, geen vrouw voor hem kon zoeken: Als je er een vindt in Freiburg die er goed uitziet - een die bij toeval een zucht over zou kunnen hebben voor mijn harmonieuze verschijning - dan mag je de kennismaking al voorbereiden. Maar ze moet mooi zijn: ik kan niet houden van iets dat niet mooi is, of ik zou van mijzelf moeten houden. In 1808, op het ogenblik van het ontstaan van de Derde Cellosonate was Beethoven veel ernstiger in zijn correspondentie met Ignaz von Gleichenstein. In een brief verweet hij de baron hem niet gesteund te hebben bij een benoeming: Vriendschap en dergelijke gevoelens kunnen mij enkel wonden bezorgen. Zo zij het dan! Voor jou, arme Beethoven, is er geen geluk buiten jezelf te vinden. Jij moet alles voor jezelf scheppen, binnen in jezelf, je zal nergens vrienden vinden behalve in de wereld van de idealen. Hij schreef verder dat hij in de diepste diepte gevallen was door wat gebeurd was en dat hij eiste dat zijn vriend hem de volledige waarheid

7 zou vertellen. Hij wilde ook weten of hij schuld had aan wat voorgevallen was. Het was effectief zo dat het tij begon te keren voor Beethoven: mislukkingen stapelden zich op, zoals bijvoorbeeld zijn gooi naar het directeurschap van het Theater An der Wien. Hij dacht deze betrekking probleemloos binnen te rijven aangezien zijn adellijke vrienden Lobkowitz, Esterhazy en Schwarzenberg in het nieuwe bestuur zaten. Maar hij kwam bedrogen uit. In een andere brief van dezelfde tijd was Beethoven zelfs diepzinnig pathetisch: Jij leeft in de kalme, niet vertroebelde zee of zelfs al in de veiligheid van de haven. Jij mist je vriend niet, die nog de storm trotseert - of je moet hem niet missen. Wat zullen ze van mij denken op de ster van Venus, Urania, hoe zullen ze over mij oordelen zonder mij te zien? Ik ben zo erg gekrenkt in mijn trots dat ik zelfs onuitgenodigd daarheen zou willen reizen met jou. Daarna maakte Beethoven een afspraak en sprak hij vanuit zijn typisch wantrouwen tegenover de medemens: Als je toch maar wat trouwer kon zijn! Ik ben er zeker van dat je iets verbergt voor mij, je wil mijn gevoelens sparen en door de onzekerheid die je schept doe je mij meer pijn dan moest je mij de meest fatale van alle zekerheden geven. Vaarwel! Denk en treed op voor mij! Op papier kan ik niet meer onthullen van wat in mijn binnenste omgaat. De aard van het contact met Ignaz von Gleichenstein is de perfecte weerspiegeling van hoe Beethoven zich in het eerste decennium van de negentiende eeuw voelde. De meest bekende getuigenis hiervan is de Vijfde Symfonie, gecreëerd in 1808, het jaar van compositie van de Derde Cellosonate. Zijn doofheid maakte dat hij onuitstaanbaar was, dat muzikanten niet meer met hem wilden werken. De uitvoering van zijn Vierde Pianoconcerto tijdens hetzelfde concert als de première van de Vijfde, was tegelijk de laatste keer dat Beethoven als solist met orkest kon optreden: hij was te doof geworden. De componist kroop in de rol van het slachtoffer, maar tegelijk in de rol van romantische held. Ondanks zijn doofheid en ondanks alle mislukkingen meende hij dat hij zich sociaal en open bleef opstellen. Hij zag niet in hoe onmogelijk hij aan het worden was voor zijn omgeving. Uit verschillende composities, zoals de Derde Symfonie Eroica, het oratorium Christus am Oelberge, de ouverture Coriolanus die alle kort vóór 1808 geschreven zijn, blijkt telkens weer hoe Beethoven zichzelf als een held ziet. Die romantische held is echter iemand die moet lijden, die geofferd wordt, die door de wereld niet begrepen wordt. Beethoven was zo romantisch ingesteld, dat het niet moeilijk is om nagenoeg alle composities uit de periode vanuit het heroïsche en de stervende held te verklaren. Niet alleen grote werken zoals de Vijfde Symfonie weerspiegelen deze houding. Ook minder bekende composities zoals de Derde Cellosonate zijn er de getuige van. Merkwaardig is de vormstructuur van de Derde Cellosonate. Na het eerste deel, Allegro ma non tanto, volgt het Scherzo, Allegro molto. Als derde deel komt de langzame beweging, Adagio cantabile, die echter maar enkele maten lang is en zonder stilstand overvloeit in de finale, Allegro vivace. Beethoven heeft dus geen tijd of geduld voor het verstilde of het lyrische. Net als in de Vijfde Symfonie

8 zijn de strijd en de weerstand tegen de doofheid en tegen de vereenzaming veel belangrijker dan de berusting. De held Beethoven lijdt inderdaad, maar vindt hier zelfs geen tijd om zijn eigen leed te beklagen. Anton Webern Samen met Arnold Schönberg en Alban Berg heeft Webern de basis gelegd voor een groot deel van de 20e-eeuwse muziek. Hij deed dat echter op een compleet eigen manier. Waar Berg nog een echte romanticus en Schönberg een echte expressionist was, ging Webern opvallend nieuwe wegen bewandelen. Natuurlijk was zijn muziek even atonaal als die van zijn vakgenoten, maar hij keerde zich op nog veel meer manieren af van de klassiek-romantische traditie. Zijn stukken zijn doorgaans kort, klein bezet en vooral erg leeg. Webern is dé man van de miniaturen geworden, en zijn Variaties voor piano op.27 zijn wellicht de beroemdste voorbeelden. In zijn rigide muziek is hij bovendien sterk beïnvloed door middeleeuwse muziek - iets waarin hij componisten als Arvo Pärt voorging. Maar Weberns muziek is niet zo warm als die van Pärt, maar een stuk koeler en afstandelijker. Webern creeërt een werkelijk eigen en nieuw muzikaal universum, waardoor zijn muziek ook nu nog steeds spannend klinkt. Rachmaninov - Cellosonate In deze sonate demonstreert Rachmaninov een grondige kennis van de expressieve mogelijkheden van de cello. Deze kennis deed hij ongetwijfeld op via zijn cellospelende vriend Bardukof aan wie het werk is opgedragen en die ook de eerste uitvoeringverzorgde. Het werk begint met drie lome vragen: de cello stelt ze en de piano antwoordt, nog wat onzeker. Daarna worden die vragen wat zelfverzekerder nog eens gesteld en worden ze eendrachtig opgelost en beantwoord. Het is een inleiding alsof de musici nog alle tijd in de wereld hebben en geeft een mooi beeld van de relatie tussen beiden. De piano is geen wonder bij Rachmaninov de dominante partner, maar hij ondersteunt, beschermt en koestert de cello. Geen wonder dat de piano de reikwijdte, de kleur en de dramatiek als ware het een verkapt pianoconcert bepaalt. Maar in wezen is het toch de cello die de cruciale, stuwende kracht is in dit nogal turbulente romantische werk, vooral in de korzelige furie van het Allegro scherzando en de uitgelaten, dartele finale met zijn typisch Russische triomfhymne. Het haast hypnotiserende Andante met zijn fascinerende overgang van majeur naar mineur is een van Rachmaninovs meest geïnspireerde Vocalises. Hier komen de liedschrijver en de meester van de pianoprelude samen met als resultaat een miniatuurmeesterwerk dat zo liefdevol is, dat het beroemde thema van het tweede Pianoconcert erbij verbleekt.