Gebruik van opioïden bij kankerpijn

Transcriptie

1 Gebruik van opioïden bij kankerpijn informatie voor patiënten

2 INLEIDING 3 WAT ZIJN OPIOÏDEN? 4 WANNEER MOGEN OPIOÏDEN TOEGEDIEND WORDEN? 4 Bij acute of chronische pijn Bij nociceptieve (waarschuwingspijn) of neuropatische pijn (zenuwpijn) INDELING VAN DE PIJNMEDICATIE 5 WELKE DOSIS OPIOÏDEN MAG INGENOMEN WORDEN? 6 HEBBEN OPIOÏDEN NEVENWERKINGEN? 8 WEETJES OVER OPIOÏDEN 9 ALLES OP EEN RIJTJE 10 PIJNKAART - DAGELIJKSE OPVOLGING 12 2

3 Inleiding Pijn is een onaangename ervaring. Pijn beïnvloedt de kwaliteit van uw leven. Het vraagt veel energie en is vermoeiend. Daarom is het belangrijk dat u de meest gepaste pijnmedicatie inneemt. De behandelende arts heeft een specifi ek soort pijnstillers voorgeschreven. Deze pijnstillers heten opioïden. In deze brochure vindt u hier meer informatie over. Hebt u na het lezen van deze brochure nog vragen? Aarzel dan zeker niet ze te stellen. De artsen of verpleegkundigen geven u graag meer uitleg. Het palliatief supportteam, de werkgroep postoperatieve pijn en het Leuvens algologisch centrum Gebruik van opioïden bij kankerpijn 3

4 WAT ZIJN OPIOÏDEN? Opioïden zijn morfine-achtige stoffen. Het zijn krachtige pijnstillers die afgeleid zijn van opiumextracten (vandaar de naam opioïd) of volledig synthetisch gemaakt worden. Ernstige pijn kan het dagelijkse leven erg hinderen. Om de levenskwaliteit te verbeteren, is het belangrijk pijn efficiënt aan te pakken. Hiervoor heeft uw arts een opioïd voorgeschreven. Soms worden opioïden gecombineerd met andere medicijnen die een aanvullend pijnstillend effect hebben. Er bestaan verschillende opioïden, zoals morfine (bijvoorbeeld MS Contin ), hydromorfone (bijvoorbeeld Palladone ), fentanyl (bijvoorbeeld Durogesic ), oxycodone (Oxycontin ), buprenorfine (Transtec ) en methadon. WANNEER MOGEN OPIOÏDEN TOEGEDIEND WORDEN? Bij acute of chronische pijn: Opioïden mogen zowel bij acute als bij chronische pijn toegediend worden. Acute pijn treedt plots op en vermindert naarmate het beschadigde weefsel heelt. Acute pijn heeft in de meeste gevallen een zinvolle betekenis omdat het ons lichaam waarschuwt voor aanwezige of dreigende weefselbeschadiging. Chronische pijn heeft deze waarschuwingsfunctie echter niet, hierbij gaat het om lichamelijk en psychisch lijden. Wanneer pijn langer dan drie tot zes maanden aanhoudt, spreken we van chronische pijn. 4

5 Bij nociceptieve (waarschuwingspijn) of neuropatische pijn (zenuwpijn): Nociceptieve pijn, ook wel waarschuwingspijn genoemd, wordt veroorzaakt door weefselbeschadiging, bijvoorbeeld door een operatie, een trauma of tumoruitzaaiingen in het bot. Neuropatische pijn of zenuwpijn wordt veroorzaakt door zenuwbeschadiging, bijvoorbeeld door een operatie, fantoompijn na een amputatie, beschadiging in de hersenen (cerebrovasculair accident (CVA) of beroerte) of door ingroei of druk van een tumor. Zenuwpijnen worden best behandeld met bepaalde antidepressiva en antiepileptica, al dan niet in combinatie met opioïden. INDELING VAN DE PIJNMEDICATIE Er bestaan verschillende soorten pijnmedicatie. De Wereldgezondheidsorganisatie klasseert de pijnmedicatie volgens drie trappen. De eerste trap bevat pijnmedicatie voor lichte pijn. Dit zijn onder andere acetylsalicylzuur (bijvoorbeeld Aspirine ), paracetamol (bijvoorbeeld Dafalgan of Perdolan ) en ontstekingsremmers (bijvoorbeeld Ibuprofen ). De tweede trap bevat de medicatie voor lichte tot matige pijn. Dit zijn de zogenaamde lichte opioïden. Een voorbeeld hiervan is tramadol (Contramal ) en een combinatieproduct met paracetamol (Zaldiar ). Een ander voorbeeld is codeïne dat meestal in combinatie met paracetamol (Dafalgan Codeïne ) gegeven wordt. Gebruik van opioïden bij kankerpijn 5

6 Wanneer de pijn aanhoudt of toeneemt, gaat men over naar medicatie van de derde trap. Dit zijn de opioïden voor hevige pijn, bijvoorbeeld morfine (magistrale oplossing, inspuitbare ampule, MS Direct, MS Contin, Oramorph ), oxycodone (Oxycontin, Oxynorm Instant ), hydromorfone (Palladone IR en SR ), fentanyl (Durogesic ), methadone (Mephenon ) en buprenorfine (Transtec ). Afhankelijk van het type pijn (vooral bij zenuwpijn) kan de arts u nog bijkomende pijnstillende medicatie voorschrijven die u op het eerste zicht niet kent als pijnstiller. Vaak gaat het om bepaalde antidepressiva (Redomex, Nortrilen, Cymbalta ) en middelen tegen epilepsie (Neurontin, Lyrica ). In de meeste gevallen zullen combinaties van verschillende types pijnstillers gebruikt worden om uw pijn zo goed mogelijk onder controle te krijgen. WELKE DOSIS OPIOÏDEN MAG INGENOMEN WORDEN? Het is belangrijk dat ernstige chronische pijn zoveel mogelijk voorkomen in plaats van behandeld wordt. Niet alle chronische pijnproblemen zijn echter gevoelig voor opioïden, zoals bijvoorbeeld fibromyalgie. De informatie in deze brochure richt zich voornamelijk op chronische pijnproblemen door kanker. De dosis van de opioïden wordt individueel bepaald. Om de juiste dosis te kunnen vastleggen, schrijft de arts eerst kortwerkende opioïden voor die op regelmatige tijdstippen ingenomen worden. 6

7 Als de pijn onder controle is, wordt dezelfde dagdosis in een langwerkend opioïd voorgeschreven, deze geeft geleidelijk aan medicijn af. Dit kunnen tabletten zijn met een werking van 12 uur, bijvoorbeeld MS Contin, capsules, bijvoorbeeld Palladone SR of pleisters met een werking van 72 uur, bijvoorbeeld Transtec of Durogesic. Zo is er een constante hoeveelheid pijnstillers beschikbaar in uw lichaam. Dit noemt men de onderhoudsdosis. Ondanks deze onderhoudsdosis kunt u overdag of s nachts plots opkomende pijn hebben. Deze pijn kan ontstaan door een bruuske beweging (dit noemen we incidentele pijn) of omdat uw onderhoudsdosis te laag is (dit noemen we doorbraakpijn). Hiervoor schrijft de arts bovenop de onderhoudsdosis een kortwerkend opioïd voor, bijvoorbeeld Tradonal druppels, MS Direct, morfi nesiroop, Palladone IR of Oxynorm Instant. Dit noemen we een bolusdosis. Deze dosis is 1/12 of 1/6 van de onderhoudsdosis en de mate van uw pijn (pijnscore minder dan 5/10 of meer dan 5/10). Deze bolusdosis neemt u zo vaak als nodig is. Wanneer u meer dan drie keer per dag een bolus nodig hebt, wordt de onderhoudsdosis best verhoogd door uw arts. Bij de behandeling met sterke opioïden is er geen maximumdosis. Dosisberekening van de bolusdosis: Eerst berekent uw arts met welke dosis morfi ne die langs de mond wordt ingenomen, uw boluspijnmedicatie overeenkomt. Als uw pijnscore minder is dan 5/10, neemt u 1/12 van de dagdosis morfi ne extra bij in. Als uw pijnscore meer is dan of gelijk is aan 5/10, neemt u 1/6 van de dagdosis morfine extra bij in. Gebruik van opioïden bij kankerpijn 7

8 Bijvoorbeeld: u hebt een fentanylpleister (Durogesic, Matrifen ) van 50 µg/uur. 50 µg/uur Durogesic komt ongeveer overeen met 200 mg/dag morfine die oraal wordt ingenomen. Als uw pijnscore minder is dan of gelijk is aan 5/10, deelt u 200 mg door 12 = ± 15 mg snelwerkende morfine (MS Direct ). Als uw pijnscore meer is dan of gelijk is aan 5/10, deelt u 200 mg door 6 = ± 30 mg snelwerkende morfine (MS Direct ). HEBBEN OPIOÏDEN NEVENWERKINGEN? Opioïden hebben ook een aantal ongewenste effecten. De meeste nevenwerkingen verdwijnen spontaan na enkele dagen ondanks verdere inname van opioïden of kunnen met medicatie verholpen worden. Praat er dus over met uw arts of verpleegkundige. Bijna iedereen heeft last van constipatie, omdat opioïden de beweging van de darmen verminderen. Er wordt dan meer vocht uit de darm opgenomen, zodat de stoelgang droger en harder wordt. Gebruik daarom in combinatie met sterke opioïden altijd een laxeermiddel dat geen krampen veroorzaakt, bijvoorbeeld Forlax, Movicol. Het laxeermiddel Duphalac kan ook ingenomen worden, maar kan wat meer ongemak in de buik veroorzaken. Deze laxeermiddelen maken de stoelgang zachter en bevorderen de darmbewegingen. U drinkt best voldoende (1,5 liter) en eet genoeg groenten, fruit en vezels. Probeer ook wat te bewegen en/of de buik te masseren. Raadpleeg een arts of verpleegkundige als u na twee dagen nog geen stoelgang kunt maken. Dan zal een bijkomend laxeermiddel voorgeschreven worden dat de darm prikkelt (bijvoorbeeld Laxoberon, 8

9 Dulcolax ). U neemt dit best niet dagelijks in, maar hoogstens om de twee dagen. Als dit de dag na inname nog geen effect heeft, is een lavement nodig. Afhankelijk van de aard van de verstopping is dit een klein lavement (bijvoorbeeld Microlax, Fleet ) of een groot lavement. Andere nevenwerkingen zoals misselijkheid en braken komen vaak in het begin van de behandeling voor. Neem drie keer per dag één à twee tabletten Primperan, Litican of Motilium in ten minste vijftien minuten voor de maaltijd, dat kan helpen. Alternatief kan de arts u drie tot vijf druppels Haldol voorschrijven. De misselijkheid verbetert meestal spontaan na 48 tot 72 uur. Sufheid komt ook de eerste dagen na het starten of opdrijven van de opioïden voor, maar gaat meestal spontaan voorbij. Een opioïd kan een droge mond veroorzaken, kunstmatig speeksel zoals Biotene kan hierbij helpen. In zeldzame gevallen kan een opioïd de oorzaak zijn van moeilijker plassen, veel zweten of jeuk. Tegen het zweten helpt soms salie, bijvoorbeeld in de vorm van thee. WEETJES OVER OPIOÏDEN Vaak zijn patiënten die opioïden innemen bang voor verslaving, sufheid en overdosis. Opioïden die correct gebruikt worden als pijnstiller, veroorzaken geen verslaving. Opioïden kunnen vooral in het begin van de behandeling lichte sufheid, misselijkheid of lichte verwardheid veroorzaken, maar dit verdwijnt meestal na enkele dagen. Bespreek dit altijd met uw arts of een verpleegkundige. Gebruik van opioïden bij kankerpijn 9

10 Wanneer u opioïden inneemt tegen pijn, u zich aan de voorgeschreven dosis en aan de voorgeschreven tijdstippen houdt, dan is er geen risico voor een overdosis. Opioïden onderdrukken de ademhaling niet als ze goed gedoseerd en gebruikt worden volgens de internationale richtlijnen. Opioïden verkorten de levensverwachting niet. Verschillende studies tonen aan dat wanneer kankerpijn met hoge dosissen opioïden onder controle gebracht wordt, er eerder een levensverlengend effect wordt vastgesteld. ALLES OP EEN RIJTJE Neem uw onderhoudsdosis opioïden op vaste tijdstippen, zoals voorgeschreven. Wacht nooit tot de pijn weer opkomt, u moet de chronische pijn voor blijven! Neem een kortwerkende extra dosis als u tussenin pijn hebt. Behoud echter de onderhoudsdosis. Zorg voor een regelmatig stoelgangspatroon. Neem dagelijks een laxeermiddel. 10

11 Consulteer uw (huis)arts: bij een voor u storende nevenwerking; als u ondanks een laxeermiddel na twee dagen geen stoelgang maakt; als uw pijnmedicatie onvoldoende helpt; wanneer u meer dan drie keer per dag een bolusdosis moet innemen. Hou een dagboek* bij waarin de pijnscores, de medicatie-inname en het stoelgangspatroon genoteerd worden. Stop nooit plots met het innemen van opioïden. In overleg met uw arts kan er wel progressief afgebouwd worden. * De pijnscore is een cijfer tussen 0 en 10, waarbij 0 geen pijn is en 10 ondraaglijke pijn is. Het is zinvol om uw pijn twee keer per dag te scoren. Doe dit ook 30 minuten na een extra inname van een kortwerkend opioïd. U kunt hiervoor de pijnkaart gebruiken die u op de volgende pagina s vindt. Gebruik van opioïden bij kankerpijn 11

12 PIJNKAART DAGELIJKSE OPVOLGING Data..... / / / /..... Uur PIJNSCORE OPMERKINGEN 12

13 ..... / / / / /..... Gebruik van opioïden bij kankerpijn 13

14 PIJNKAART DAGELIJKSE OPVOLGING Data..... / / / /..... Uur OPMERKINGEN PIJNSCORE 14

20 juni 2014 UZ Leuven Overname van deze tekst is enkel mogelijk na toestemming van de dienst communicatie UZ Leuven. Ontwerp en realisatie Deze tekst werd opgesteld door het palliatief supportteam, het Leuvens algologisch centrum, de werkgroep postoperatieve pijn en de ziekenhuisapotheek in samenwerking met de dienst communicatie. U vindt deze brochure ook op Opmerkingen of suggesties bij deze brochure kunt u bezorgen via communicatie@uzleuven.be. Verantwoordelijke uitgever UZ Leuven Herestraat Leuven tel Als patiënt kunt u uw afspraken, facturen en persoonlijke gegevens ook online raadplegen via mynexuz. Surf naar voor meer informatie _v062014_opioïden_kankerpijn