ARCHEOLOGISCHE WAARNE- MING AAN DE MOLENSTRAAT TE GORINCHEM (BLAUWE TOREN) HOLLANDIA reeks 9

Transcriptie

1 ARCHEOLOGISCHE WAARNE- MING AAN DE MOLENSTRAAT TE GORINCHEM (BLAUWE TOREN) HOLLANDIA reeks 9

2 COLOFON Hollandia reeks nr. Titel: Archeologische waarneming aan de Molenstraat te Gorinchem (Blauwe Toren) In opdracht van: Centrumcoördinaat: Auteurs: Uitvoering: Contactpersoon opdrachtgever: Wetenschappelijke leiding: Met medewerking van: Illustraties: Definitieve versie: Oplage: ISSN: Gemeente Gorinchem / J.PL. Vaars J.PL. Vaars & PM. Floore dhr. D. Rumpf P.M. Floore P. M. Floore (opmaak) J. P. L. Vaars 4 februari Hollandia, Zaandijk 2002 H O L L A N D I A, CULTUURHISTORISCH ONDERZOEK EN ARCHEOLOGIE tuinstraat 27a 1544 rs zaandijk ( * hollandia@tech-center.com

3 Inhoud 1. Inleiding 4 2. Huis Molenstraat Werkput Conclusie en aanbevelingen Literatuur Bijlage 1: vondstenlijst 12 Figuren: Figuur 1: Topografische kaart Gorinchem Figuur 2: Vlaktekening Figuur 3: Prent van de Blauwe Toren Figuur 4: Tekening en foto van de fundering van Molenstraat 60 Figuur 5: Foto van de onderzoekslocatie Figuur 6: Profieltekening Figuur 7: West- en zuidgevel van Molenstraat 60 Figuur 8: Profiel, foto F9 Figuur 9: Steengoedkruik, boerendans Figuur 10: Leerfragment, hoed Figuur 11: Roodgeglazuurd aardewerk Figuur 12: Steengoedkruik, bijbelse voorstelling Figuur 13: Duit, Zeeland Figuur 14: Kanonskogel

4 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 4 1. Inleiding Op 22 en 23 november 2002 is door de gemeentearcheoloog P. Floore met assistentie van J. Vaars van Hollandia cultuurhistorisch onderzoek en archeologie, Zaandijk, een aanvullend archeologisch onderzoek (A.A.O.) verricht in de achtertuin van de percelen 58 en aan de Molenstraat te Gorinchem (fig. 1 en 2). Fig. 1. De ligging van de Molenstraat en de onderzoekslocatie (Molenstraat 60) in Gorinchem De aanleiding tot het onderzoek werd gevormd door een aanstaande bodemsanering door de Milieudienst Zuid-Holland in verband met verontreinigingen aan lood, koper en zink. Hierdoor zou de bodem ter plaatse zo'n een tot twee meter worden omgezet en zouden eventueel aanwezige archeologische sporen vernietigd worden. Verwacht werden onder meer sporen van de 16e en 17e eeuwse bebouwing, ook bestond de mogelijkheid hier resten aan te treffen van het in 1461 in opdracht van hertog Karel de Stoute gebouwde kasteel de Blauwe Toren (fig. 3). Fig. 3. Der Blauwe Toren met bijbehorende; gebouwen vanuit het zuiden gezien, rond In gemaakt doo r Cornelis Jonker naar een ets vgn Van der Ulft (midden 17e eeuw). Uit: Horsthuis, 1997.

5 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 5 2. Huis Molenstraat Het pand Molenstraat (fig. 2) is opgebouwd uit met een groot formaat (ca. 28 x 13 x 6,5 cm). Het relatief forse formaat hiervan deed een datering in de 15e eeuw vermoeden, waarmee het een van de oudste panden van Gorcum zou zijn. De aanleg van een klein putje (fig. 2) maakte het mogelijk de opbouw van de fundering van dit pand te bestuderen. Onder de grote (oude) kloostermoppen bleken zich een aantal lagen kleinere (jongere) Fig. 4. Tekening van de fundering van de westgevel "(zuidwesthoek) van het pand Molenstraat 60 en rechts foto van de werkelijke situatie bakstenen te bevinden (fig. 4) die vermoedelijk in de late 16e - vroeg 17e eeuw dateren. Dit wijst er op dat bij de bouw van het huis na het leggen van de fundering gebruik is gemaakt van oudere stenen voor het in het zicht zijnde deel van het muurwerk. Onder de lagen bakstenen bevindt zich tenslotte nog een laag van grote blokken natuursteen. De blauwgrijze kleur hiervan wijst er op dat het hier vermoedelijk van de Blauwe Toren afkomstige stenen betreft. Dit kasteel dankte zijn naam immers aan de (blauwe) kleur van de gebruikte stenen. Tijdens het proefonderzoek op bastion V voor de plaatsing van een damwand in 1999 bleken boven de muurresten van de Blauwe Toren ook vele losse fragmenten van dezelfde steensoort in de opvulling van het bastion te zitten (Dautzenberg 1999). Een nog duidelijker aanwijzing voor de relatief jonge datering van het huis waren de fragmenten gele ijsselsteen die onder de blokken natuursteen als stelmateriaal gebruikt zijn. Deze dateren onmiskenbaar uit de 17e eeuw. In de ophogingslaag direct onder deze natuurstenen werd materiaal uit de 15 e tot 17 e eeuw aangetroffen (V1). Het huis is hoogstwaarschijnlijk opgetrokken uit sloopmateriaal van oudere bouwsels in de 17e eeuw. De achteren zijgevels van het huis zijn nog gaaf en laten geen sporen van latere verbouwingen zien. De voorgevel is bepleisterd waardoor over

6 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 6 zijn bouwhistorische staat nog geen uitspraak valt te doen. Verder bouwhistorisch onderzoek van dit 17e eeuwse pand en het pand Fig. 5. Locatieoverzicht met achter de arm van de graafmachine het pand Molenstraat 60, genomen vanuit het zuiden. nr. 58 waar op moment van dit onderzoek niets van bekend is, is zeker noodzakelijk. 3. Werkput 1 Bij het aanleggen van het vlak (fig. 2) werden in het meest noordelijke deel van de werkput op circa tien centimeter diepte twee stuks 17 e - 18 e eeuws muurwerk (sp. 1 en sp. 4) en een uitbraaksleuf (sp. 2) uit het eerste kwart van de 17 e eeuw aangetroffen. Meer zuidelijk werd nog een uitbraaksleuf gevonden (sp. 21). Deze kan op grond van het er in aanwezige aardewerk op het eind van de 16 e eeuw gedateerd worden. In het zuidelijke deel van de sleuf bleken geen sporen meer aanwezig te zijn, wel werd hier nog een bron uit de eerste helft van de vorige eeuw gevonden. De bron bestond uit in elkaar geschroefde ijzeren pijpen met een totale lengte van negen meter. Fig. 7. Zuid- en westgevel van het pand Molenstraat 60, foto m -i.. -i n T genomen vanuit h es zlidwesten. Tensl tte b leek bi j het verdie p en

7 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 7 Fig. 8. Werkput 1 op het achterterrein van Molenstraat 60. op een diepte van circa 170 centimeter een deel van een middeleeuwse watergang aanwezig te zijn die blijkens het er direct bovenop gevonden aardewerk in de 15 e eeuw dateert. De watergang had een noord - zuid oriëntatie, een doorsnede van 90 centimeter en kon over een lengte van zo'n twee meter blootgelegd worden. De gaang leek naar het noorden toe nog in tact te zijn. Een relatie met kasteel de Blauwe Toren is gezien de datering en de ligging op het voormalige kasteelterrein zeer waarschijnlijk.

8 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 8 In het in figuur 6 afgebeelde profiel zijn de verschillende aangetroffen ophogingslagen te zien. De zandlaag direct op de watergang bevatte twee passende Fig. 10. Rond gesneden fragment leer, mogelijk deel van een hoed, datering: eind 16e eeuw. fragmenten grijsbakkend aardewerk die in de 15 e eeuw geplaatst kunnen worden, waarmee tevens een uiterlijke datering voor de watergang is verkregen. Meer naar het zuiden is de watergang door een in de periode gegraven kuil (sp. 22) weggebroken. Een van de scherven uit deze kuil is afgebeeld in fig. 7 en toont Fig. 11. Fragmenten roodgeglazuurd aardewerk uit de 16e, begin 17e eeuw.

9 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 9 Fig. 12. Fragment van een steengoedkruik afkomstig uit Raeren (B) met een bijbelse voorstelling. Datering: tweede helft 16e eeuw. een fragment van een zogenaamde boerendanskruik uit de laatste helft van de 16 e eeuw.. Uit deze zelfde kuil komt een halfrond stuk leer (fig. 10), mogelijk een fragment van een hoed en diverse fragmenten roodbakkend aardewerk (fig. 11). In de hoogste en dus laatste ophogingslaag (sp. 5) werd onder andere een uit de 17 e eeuw daterend aardewerkfragment met daarop een bijbelse voorstelling gevonden (fig. 12). Daarnaast werd in dit spoor een 17 e eeuwse duit van de provincie Zeeland gevonden (fig. 13). Na afloop van het onderzoek kregen we een vondstmelding van de bodemsaneerder dat op het terrein tijdens het afgraven van de bovenste 100 cm grond twee kanonskogels waren gevonden. Een van de kogels bleek de betonnen funderingsklomp van een metalen houder voor waslijnen te zijn, de andere was inderdaad een grijze middeleeuwse kanonskogel met een kaliber van ongeveer 300 mm, TTTTT ÏÏÏÏÏÏ1 "T Fig. 13. Duit met afbeelding van het Zeeuwse wapen. Datering: 17e -18e eeuw.

10 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT 10 de kogel is niet gelijkmatig afgerond. De steensoort viel niet dadelijk te determineren. Mogelijk is het een zand/kalksteen soort. Er zijn witte dunne geaderde laagjes in de steen aanwezig. De kogel kan Fig. 14. Kanonskogel, grijze steen. Kaliber ca. 300 mm. direct met het kasteel De Blauwe Toren en de verdediging van de zuidzijde van de stad in verband gebracht worden. 4. Conclusie en Op het achterterrein van de panden Molenstraat is aanbevelingen voorafgaand aan de bodemsanering een waarneming gedaan van de opbouw van het terrein waar tot aan het eind van de 16e eeuw het kasteel de Blauwe Toren heeft gestaan. Uit het profielonderzoek bleek dat de bodem na de afbraak van het kasteel en de bijgbouwen geroerd is tot op een diepte van ongeveer -1 meter NAP. Tot op deze diepte werd nog afval gevonden uit het einde van de 16e eeuw. Op -1,15 meter bevond zich de bovenzijde van de watergang (S 19) die vanaf het begin van de werkput nog een lengte had van 4,75 meter. De watergang was ooit langer maar is aan het einde van de 16e eeuw op dit punt afgebroken. De breedte van de watergang bedraagt 90 cm. De watergang was enkelsteens en gewelfd. De hoogte kon niet vastgesteld worden. Uit het funderingsonderzoek van de westgevel van het pand Molenstraat 60 bleek dat het pand in de 17e eeuw gebouwd moet zijn met gebruikmaking van ouder bouwmateriaal mogelijk afkomstig van de sloop van de gebouwen van de Blauwe Toren. Een uitgebreider bouwhistorisch onderzoek is voor de panden die aan de Molenstraat staan zeker aan te raden.

11 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT Literatuur Dautzenberg, M.J.J., Archeologisch prospectieonderzoek aan bastion V te Gorinchem, Hollandia reeks 11, Zaandijk, 1999 Horsthuis, A.,Wallen en poorten, geschiedenis van de Gorcumse vestingwerken. Gorcumse monumentenreeks. Stichting Merewade, Gorinchem, 1997.

12 ARCHEOLOGISCHE WAARNEMING MOLENSTRAAT Bijlage 1 i r vondst spoor datum materiaal vorm w/b/r aantal datering opmerking steengoed Raeren kan wand 1 16B fries majolica bord rand 1 17A 1 onder slibversierd bord wand roodgeglazuurd wand roodgeglazuurd bodem roodgeglazuurd wand/oor koper strip roodgeglazuurd wand roodgeglazuurd wand/oor 1 16B slibversierd rand 1 16B wit/grijs bodem 1 16B steengoed Raeren wand 1 16B fries leisteen roodgeglazuurd wand onder muur huis molenstraat roodgeglazuurd oor roodgeglazuurd bodem roodgeglazuurd+groen wand roodgeglazuurd rand fayence/majolica wand verbrand? daktegel/plavuis roodgeglazuurd wand steengoed Raeren kan bodem 1 16B roodgeglazuurd bodem roodgeglazuurd rand fayence/majolica? duit zeeland leisteen pijpesteel 1 17B lood 1 17 envelop vuurslag??? roodgeglazuurd rand 1? pijpekop 1 17B fayence tegels 5 17B-18 spin grijs aw wand op watergang