Als kinderen muurtjes bouwen

Transcriptie

1 team Begeleiding van kinderen met een verlieservaring Als kinderen muurtjes bouwen Als kinderen te maken krijgen met een ingrijpend of traumatisch verlies in hun leven, moeten ze zich beschermen voor de overstelpende gevoelens die zo n verlies met zich meebrengt. Om te kunnen overleven bouwen ze vanbinnen een soort verdedigings-werk. Maar wat hen in eerste instantie helpt om overeind te blijven, wordt na verloop van tijd een struikelblok. Door met kinderen contact te maken over de manier waarop ze de pijn diep wegstoppen, gaan ze dit beter herkennen en krijgen ze erkenning voor hun pijn. Dat kan in de vorm van verhalen en metaforen, door vragen te stellen en creatieve werkvormen te gebruiken. Kinderen maken in hun leven dingen mee waarbij ze, vaak onbewust, op slot zijn gegaan. Het zijn gebeurtenissen waar ze niet op berekend zijn en nog niet mee om kunnen gaan. Om te overleven sluiten ze de overspoelende ervaringen in hun gewonde hart en zorgt een dikke poort ervoor dat het hart gesloten wordt en deze verlieservaring niet meer tot het bewuste toegelaten wordt (Wentink, 2014). Daar raken kinderen een stuk van zichzelf kwijt. De ervaring is te pijnlijk, te groot, te veel om toe te laten en wordt aan het zicht van zichzelf en anderen onttrokken. Daarmee verdwijnen de ervaring en de herinneringen en gevoelens die erbij horen uit het bewuste. Gelukkig zorgt het open deel van het hart ervoor dat kinderen nog kunnen spelen, contact kunnen maken en leren. Riet Fiddelaers-Jaspers & Gijs Visser Riet Fiddelaers-Jaspers is opleider, auteur en rouwtherapeut. Ze is verbonden aan het Expertisecentrum Omgaan met Verlies. Gijs Visser is opleider, sportcoach en jongerentherapeut bij Kind- en jongerenpraktijk GO! Beide auteurs zijn als opleider verbonden aan Opleidingen Land van Rouw. omgaan-met-verlies.nl kindenjongerenpraktijkgo.nl landvanrouw.nl Praxisbulletin jaargang nummer 8... april

2 Woorden zijn meestal niet de beste ingang, zintuigen zorgen voor een betere toegang Veel kinderen metselen hun eerste muurtjes al in de eerste periode van hun leven als er niet voldoende veiligheid is of als ze onvoldoende de aandacht krijgen die ze nodig hebben (Fiddelaers-Jaspers, 2014; Verdult, 2010; Wentink, 2017). De meeste kinderen herkennen dan ook onmiddellijk het beeld van de poort in het verhaal hieronder (zie kader). U kunt met de kinderen praten over de poort in hun hart: Hoe ziet de poort in jouw hart eruit? Is het wel een poort, of is het een hek, een grote rits die snel open en dicht kan, een muurtje of iets anders? Wanneer doe jij de poort van je hart op slot? Waarom is het goed dat de poort van je hart dicht kan? Wat of wie kan helpen om de poort weer open te maken? gewond hart open hart gesloten hart Het kasteel als metafoor Wanneer in de groep duidelijk wordt dat kinderen in hun leren en in hun ontwikkeling gehinderd worden door wat hen overkomen is, is het nodig om na te gaan welke ondersteuning geboden kan worden. In overleg met de ouders kan de leerkracht, de intern begeleider of de schoolmaatschappelijk werker een eerste ingang zoe- Het verhaal van de poort van mijn hart Ik heb een hart, net als iedereen. Mijn hart is een soort kasteel met een dikke poort waarvoor een stoere schildwacht staat. Hij kan de poort openmaken en ook weer dichtdoen. Ik ben degene die tegen de schildwacht zegt of hij de poort van mijn hart moet openen of sluiten. In het begin van mijn leven stond de poort nog vaak open. Ik voelde me veilig bij mama, ze lachte naar me en knuffelde mij. Ik lachte terug en er kwamen ook andere mensen aan wie ik mijn lach liet zien. Ik hoorde erbij en dat was fijn. Van mij mocht de schildwacht deze mensen binnen laten in mijn hart. Maar in de loop van mijn leven kwam ik soms mensen tegen die niet zo aardig waren en dan moest de schildwacht de poort weer sluiten. Misschien weet ook jij hoe je jouw poort snel dicht kunt maken. Dan heb jij, net zoals ik, meegemaakt dat iemand je hart flink pijn heeft gedaan. Het kan zijn dat je ouders uit elkaar gegaan zijn, je ineens moest verhuizen terwijl je dat niet wilde, je moest vluchten uit je land, je gepest werd of dat er iemand is doodgegaan van wie je houdt. Je kunt in je hart een heleboel voelen: boosheid om wat er gebeurd is, verdriet omdat die ander er niet meer is, heimwee hebben of je voelt je behoorlijk in de steek gelaten. Als het bij mij vanbinnen een warboel is, weet mijn schildwacht ook niet meer wat hij moet doen. Misschien heb je, net als ik, tegen je schildwacht gezegd: houd die poort maar op slot, want het doet te veel pijn wanneer die ander me weer teleurstelt of me in de steek laat. Niemand komt er meer in, want ik heb geen zin meer om die pijn te voelen! Maar weet je wat zo gek is? Als je zorgt dat de poort op slot blijft en geen pijn meer voelt, dan is het leven minder leuk. Want vreugde en verdriet horen bij elkaar. Het meeste verdriet heb je om de mooie en fijne dingen die je hebt meegemaakt. Je kunt zelf kiezen of je de ophaalbrug omhoog of omlaag doet en de poort van je hart open of dichtdoet, ook al is dat spannend. Je kunt herinneringen ophalen, denken aan de mooie dingen, al was er misschien soms ruzie of verdriet. Die mooie herinneringen bewaar je in je hart. Niemand kan ze van je afnemen. Ze zijn van jou. Open de poort van je hart. Niet altijd, maar altijd opnieuw. 10 Als kinderen muurtjes bouwen team

3 ken om hierover contact te maken met het kind. Daarbij zijn woorden niet de enige en meestal niet de beste ingang. De zintuigen zorgen voor een betere toegang met beelden, tast, kleuren en vormen. Een kasteel kan daarbij een laagdrempelige, symbolische weergave zijn van het verhaal van De poort van mijn hart (zie kader op bladzijde 10). Veel kinderen hebben iets met kastelen, ze herkennen het beeld en zijn nieuwsgierig. Kan de ophaalbrug dicht, de poort op slot, kortom is het een betrouwbaar en veilig bastion? Het moet veilig genoeg zijn voor een eerste contact met hun diep weggestopte verhaal over pijn, kwetsing, verdriet en eenzaamheid dat ze wellicht bereid zijn te delen. Het gebruik van metaforen en beelden biedt het kind voldoende veiligheid om niet overspoeld te raken en steeds de grens aan te kunnen geven tot hoe ver het wil gaan. Op school kunt u op deze wijze een platform bieden voor het verhaal van het kind, bijvoorbeeld door het op een van de volgende manieren in te zetten: Gebruik een speelgoedkasteel dat u midden in de kring zet. Bouw samen met de kinderen het verdedigingswerk op met ridders, sterke mannen, blaffende honden, kanonnen en ander materiaal. Daarna richten jullie je op de binnenkant, de gevoelens, in de vorm van het binnenplein. Vul dat bijvoorbeeld met hartjes, stenen, traantjes, of andere (zachte) voorwerpen die aangeven wat er vanbinnen speelt. Laat de kinderen hun eigen kasteel tekenen en ga er daarna over in gesprek. Laat de kinderen zelf met Kapla, blokken en andere materialen een kasteel bouwen. Het werken met de metafoor kan een indicatie geven of er voor sommige kinderen meer en specifiekere hulp nodig is die buiten school gezocht moet worden. Maar voor veel kinderen is het bieden van de mogelijkheid om op hun eigen wijze hun verhaal te vertellen de belangrijkste ondersteuning die op school geboden kan worden. De ouders van Mees (9 jaar) zitten midden in hun echtscheiding. Hoewel ze dit proces zo goed mogelijk proberen af te ronden, merkt de leerkracht dat Mees steeds stiller en teruggetrokkener wordt. Ook kan hij moeilijker met onverwachte situaties omgaan. Als hij tijdens de middagpauze in een vechtpartij belandt, iets wat totaal niet bij Mees past, vraagt de leerkracht in overleg met de ouders of de intern begeleider extra aandacht aan Mees kan geven. Ze besluit het kasteel in te zetten omdat ze weet dat Mees gek is van ridders. Zullen we er samen voor zorgen dat dit kasteel heel veilig wordt? Welke ridders hebben we dan nodig? Spelenderwijs maakt de intern begeleider contact met de veilige burcht die Mees vanbinnen heeft moeten maken omdat hij zo verdrietig is dat papa gaat verhuizen. De ridders staan in gelid voor de poort en op de binnenplaats legt hij veel tranen neer waarvan hij niet wil dat ze buiten het kasteel gezien worden. Veel kinderen beschermen iets kwetsbaars dat reeds jaren geleden aangetast is en uit het bewustzijn verdwenen is Praxisbulletin jaargang nummer 8... april

4 Verdedigingswerken zorgen ervoor dat de kinderen verder kunnen gaan in het leven door te doen of de pijn er niet is Splitsing van het hart Kinderen gebruiken de poort van hun hart om controle te hebben over wie in hun hart wordt toegelaten. Maar door ingrijpende gebeurtenissen in het leven kan de poort ook vanzelf in het slot vallen, iedere keer als er dreiging is (Fiddelaers-Jaspers & Noten, 2015). Ook al heeft die dreiging niet altijd meer iets te maken met wat er ooit gebeurd is. Bij Mees is de gebeurtenis recent en kan de intern begeleider er nog makkelijk contact mee maken. Maar veel kinderen beschermen iets kwetsbaars dat reeds jaren geleden aangetast is en uit het bewustzijn verdwenen is. Ze hebben toen de deur vergrendeld en er een schildwacht voor gezet. Het kwetsbare deel werd afgesplitst, en verblijft nu op de binnenplaats van het kasteel. De deur en de schildwacht zijn de poort naar de buitenwereld. Deze verdedigingswerken zorgen ervoor dat ze verder kunnen gaan in het leven door te doen of de pijn er niet is. Dit alles gebeurt onbewust. Kinderen weten vaak niet meer wat er achter die gesloten kasteelpoort verborgen zit, ze zijn het contact ermee kwijtgeraakt. Ze doen er alles aan om niet te hoeven voelen wat daar verstopt is, ze overleven verder. We merken dit vaak pas aan het (ongewenste) gedrag op school, zoals bij de vechtpartij van Mees. Maar sommige kinderen hebben zich stilletjes achter de kasteeldeur teruggetrokken en lijken daardoor sociaal aangepast. Het zijn de gemakkelijke kinderen in de groep, waardoor ze geen aandacht krijgen voor de spanning en stress die er aan de binnenkant is. Waakhond voor de poort Door met concrete beelden te werken kunnen kinderen hun verhaal doen, zoals ridders die met harnas en helm voor de verdediging zorgen. Of een vervaarlijk blaffende hond die voor de kasteelpoort kan liggen. Zo n hond is getraind om grommend op vreemden af te gaan. Hij kan zelf niet zo goed beoordelen wie met slechte bedoelingen komt en neemt het zekere voor het onzekere door iedereen op afstand te houden. Kinderen weten diep vanbinnen best hoe dit moet: boos kijken, grappig doen, hun stekels opzetten, geen interesse tonen, druk doen of altijd met anderen bezig zijn. Hoe doe jij dat nou, Mees, mensen buiten de poort houden? En wie mag er van jou wel door een kiertje kijken? Wanneer zeg jij tegen je waakhond: Goed volk, die mag wel naar binnen? Sleutel zoek Voor de poort van het kasteel liggen sleutels. Ook daarover kunt u met de kinderen in gesprek gaan, want diep vanbinnen is bij hen de behoefte aanwezig de deur van het slot te doen. Leg sleutels bij de poort, van klein tot groot, en laat de kinderen zelf de sleutel kiezen die bij hun poort past. Wie mag de sleutel gebruiken? Wanneer mag de poort van het slot? Wat heb je nodig om met de sleutel de poort te openen? Kinderen hebben iemand nodig die betrouwbaar aanwezig is, die veiligheid kan bieden. Iemand die ruimte geeft om op eigen tempo te zoeken en het kind de gelegenheid geeft zelf de poort van het slot te doen. Het is de kunst het vermogen en de veerkracht van de jongere zelf aan te spreken, in vertrouwen en vanuit vertrouwen. 12 Als kinderen muurtjes bouwen team

5 Literatuur Ken jij zo n beslissend moment, Mees, waarop je de poort op slot hebt gegooid? Omdat je besloot niemand meer toe te laten omdat het te veel pijn deed? Als kinderen de poort op een kier zetten en we een stukje mee mogen kijken binnen, is dat een ontroerende ervaring die ons veel leert over hun binnenwereld. Als kinderen bereid zijn en echt durven te kijken, krijgt het verlies erkenning en mag het er meer zijn. Daardoor hebben ze minder energie nodig om de poort op slot te houden. De driekoppige hond kan wat meer gaan rusten en de ridders hoeven niet meer strak in het gelid. Dit zijn voor kinderen de eerste stapjes tot heling. Praxisbulletin jaargang nummer 8... april 2017 Hulpbronnen Kinderen hebben hulpbronnen nodig om veilig hun poort te kunnen openen. Dat is een van de eerste dingen die je samen onderzoekt. Wie kan je helpen, wie vertrouw je? Wat helpt om je goed te voelen? Overlevingsstrategieën en hulpbronnen liggen vaak dicht bij elkaar. De strategieën hoeven niet helemaal uitgeschakeld te worden, ze hielpen juist om het kind in moeilijke tijden overeind te houden. Sporten om te overleven wordt sporten omdat het energie geeft. Altijd de grapjas zijn, kan veranderen in af en toe humor gebruiken als dat nodig is. Door kinderen de sleutel van de poort in handen te geven en hun tempo te volgen, kan de poort langzaam maar zeker wat verder opengaan en krijgen kinderen weer contact met wat op de binnenplaats verborgen ligt. R. Fiddelaers-Jaspers, Jong verlies. Rouwende kinderen serieus nemen, Ten Have, Kampen, R. Fiddelaers-Jaspers & S. Noten, Herbergen van verlies. Thuiskomen in het Land van Rouw, In de Wolken, Heeze, F. Ruppert, Vroegkinderlijk trauma; Zwangerschap, geboorte en eerste levensjaren, Akasha, Eeserveen, R. Verdult & G. Stroecken, Mijn baby is ontroostbaar. Over de belevingswereld van baby s, Witsand, Gent, M. Wentink, Je verlangen; dwaallicht of kompas? Akasha, Eeserveen, M. Wentink, Het mamatrauma, Uitgeverij Mens!, Eeserveen, Wie kan je helpen, wie vertrouw je? Wat helpt om je goed te voelen? 13