Hey jij daar! We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining,

Transcriptie

1 Trainingsboek Geschiedenis HAVO 2016

2 Hey jij daar! Welkom op de examentraining Geschiedenis HAVO! Het woord examentraining zegt het al: trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je zorgt dat je overzicht houdt. Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met examenvragen. Tijdens het oefenen hiervan zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen; ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden. Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken. Mocht je nog meer willen oefenen na deze examentraining, neem dan een kijkje op Daar vind je oude examens en ons lesmateriaal van vorig jaar. Na de tips volgen het programma voor vandaag en de bijbehorende opgaven. We verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! We willen je graag leren hoe je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een heel jaar hard werken We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining, Eefke Meijer Hoofdcoördinator Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

3 Tips en trics bij het voorbereiden en tijdens je examens Examens voorbereiden Tip 1: Heb vertrouwen in jezelf Laat je niet gek maken door uitspraken als Nu komt het er op aan. Het examen is een afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd veel kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je kennis was verdwenen. De beste garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt gedaan. Heb vooral vertrouwen in jezelf! Tip 2: Bereid je goed voor Om jezelf goed voor te bereiden op je eindexamen maak je een planning, leer je de stof en oefen je met vragen. Hoe pak je dit nou het beste aan? Begin allereerst met het maken van een overzicht van alle stof en een planning. Je kunt bijvoorbeeld een schema maken met daarin alle hoofdstukken die je moet leren en welke onderwerpen daarbij horen. Daarbij schrijf je wanneer je welk onderdeel gaat leren. Als je aan de slag gaat met leren, zorg dat je op tijd begint en plan dan niet teveel studieuren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders moet je iedere keer opnieuw opstarten. Wissel verschillende vakken af en wissel het leren af met oefenen. Op die manier kun je je beter concentreren en leer je effectiever. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede komt, is leren op vaste tijdstippen. Tip 3: Leer alsof je examens zit te maken Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon weg) en maak je tafel zo leeg mogelijk. Maak ook een keer een proefexamen met een timer of eierwekker erbij, zodat je weet hoe het is om voor langere tijd een examen te maken en zodat je weet hoe je je tijd het beste in kunt delen. Tip 4: Herhaal de geleerde stof Belangrijk is om alle leerstof te herhalen! Wat heb je de vorige dagen ook alweer geleerd? Door te herhalen blijft de stof langer in je hoofd (lange termijn geheugen) en verklein je de kans dat je het weer vergeet. Zorg dat je de dag vóór het examen geen nieuwe stof meer hoeft te leren en dat je alles nog even doorneemt en herhaalt. Tip 5: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken) Alleen maar lezen in je boek verandert al snel in staren in je boek zonder dat je nog wat opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat het ook echt een samenvatting wordt. Kijk ook eens op Youtube, daar zijn talloze filmpjes te zien waarin de stof duidelijk wordt uitgelegd. Maak daar gebruik van, want op die manier komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

4 stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen je prima beheerst. Mindmap: Goed voor jezelf zorgen! Tip 1: Zorg voor voldoende beweging Eigenlijk is leren net als topsport: het vergt een goede voorbereiding, planning, rust, oefenen en concentratie. Om een goede prestatie te leveren, is het belangrijk dat je je fit voelt. Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het einde van de dag is daarom aan te raden. Het doorbreekt de sleur van het leren, brengt zuurtstof naar de hersenen, zorgt voor ontspanning en dat je je weer opgeladen voelt om verder te gaan met leren. Tip 2: Zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning Om een goede prestatie te leveren is er een goede balans nodig tussen spanning en ontspanning. Spanning zorgt ervoor dat je alert bent en ontspanning zorgt ervoor dat je je aandacht erbij kan houden. Teveel spanning is niet goed en teveel ontspanning ook niet. Als je merkt dat je té ontspannen bent en dat daardoor je concentratie en motivatie weg zijn, probeer dan voor jezelf doelen te stellen. Slagen met een 8 gemiddeld bijvoorbeeld, dan komt die gezonde spanning vanzelf. Als je té gespannen bent, probeer dan eens of mindfulness iets is voor jou of ga lekker sporten. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

5 Tip 3: Zorg voor voldoende slaap Een nachtje doorblokken is geen slim idee. Je hebt namelijk slaap nodig om goed te kunnen functioneren en concentreren. Bovendien, tijdens je slaap wordt alle geleerde informatie van die dag vastgelegd in je geheugen. Langdurig onthouden lukt dus beter als je na het leren gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren. Tip 4: Zorg dat je goed eet en drinkt Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de kinderschoenen, toch weten we al een aantal handige dingen daarover. En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed. Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda s leveren meer langdurige energie dan koekjes en snoep. Koffie en thee bevatten cafeïne, wat kan zorgen voor een betere concentratie. Drink er echter niet teveel van; het kan je onrustig maken. En dan het examen zelf De dag is eindelijk gekomen. Je bent er klaar voor en de examens worden uitgedeeld. Je mag beginnen! Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd Wat doe je tijdens het examen? - Lees rustig alle vragen - Blijf niet te lang hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet - Schrijf zoveel mogelijk op maar. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren. - Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die worden gevraagd. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk zonde van de tijd. - Vul bij meerkeuzevragen maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan duidelijk aan. - Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen is alleen maar goed voor je concentratie. - Let niet op wat klasgenoten doen. Sommige van hen zullen al snel klaar zijn, maar trek je daar niets van aan en ga rustig verder. - Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van een) vraag overslaan. - Tot slot: bedenk van tevoren of je thuis je antwoorden van het zojuist gemaakte examen wilt nakijken. Hoe reageer je als blijkt dat je veel fouten hebt? Heeft dit negatieve of juist positieve invloed op het leerwerk voor de examens die nog komen gaan? Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is. Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

6 even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC of leg gewoon even je pen neer. Als je goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te hebben om toch gewoon je examen te halen. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

7 Hoe pak je open vragen en meerkeuzevragen aan? Een examen bestaat vaak uit een mix van open en meerkeuzevragen. Je hebt verschillende strategieën om tot het juiste antwoord te komen. Bij meerkeuzevragen gaat het erom dat je de juiste uitspraak of bewering kiest, bij meerkeuzevragen is het belangrijk dat je antwoord geeft op de vraag, dat je volledig bent of dat je de juiste berekening toepast. Meerkeuzevragen Veel leerlingen vinden meerkeuzevragen lastig. Er staan namelijk vaak meerdere antwoordmogelijkheden die op elkaar lijken. Hoe pak je zo n vraag nou het handigste aan? Tip 1: Omcirkel en streep de foute antwoorden weg Lees de vraag goed en omcirkel eventueel de belangrijkste kernwoorden uit de vraag. Vervolgens kun je het beste eerst nagaan welk antwoord je zelf zou geven. Daarna vergelijk je dat met alle antwoordmogelijkheden die er staan. Vaak kun je dan al de twee meest foute antwoord wegstrepen. Er blijven dan nog twee antwoorden over. Lees de vraag nogmaals en bekijk welk antwoord van de twee overgebleven antwoorden het meest volledig is. Tip 2: Blijf bij je gevoel Het komt je vast bekend voor: je krijgt een toets terug, waarbij je ziet dat je het goede antwoord toch nog op het laatst hebt veranderd in een antwoord dat fout blijkt te zijn. Daarom: je eerste ingeving blijkt meestal te kloppen. Verander je antwoord alleen als het een extreem wilde gok was, als je nieuwe inzichten hebt gekregen of als je de vraag per ongeluk verkeerd hebt gelezen. Tip 3: Gok als je het antwoord niet weet Het kan natuurlijk gebeuren dat je het antwoord echt niet weet op de vraag. Gok in dat geval het antwoord, wie weet gok je goed. Je hebt immers een kans van 1 op 4 en misschien zelfs groter als je een fout antwoord hebt weg kunnen strepen. Als je moet gokken, kun je dat slim doen : - Streep foute antwoorden eerst weg - Let op woorden als altijd, nooit of in geen enkel geval. Vaak zijn die fout. - Laat je niet leiden door de langste zin of het meest ingewikkelde antwoorden. - Heb je bij je vorige vragen al drie keer A geantwoord, trek je daar niets van aan. Een vierde keer A kan ook gewoon. - Bekijk welke antwoorden sterk op elkaar lijken, vaak is een van die twee antwoorden juist. Open vragen Tip 1: Wees volledig Het komt vaak voor dat vragen niet volledig worden beantwoord en dat je daardoor niet alle punten voor die vraag krijgt. Kijk daarom goed wat er precies gevraagd wordt. Let op woorden als: leg uit, verklaar, waarom etc. Als er gevraagd wordt naar twee redenen, let er dan op dat je ook echt twee redenen geeft. Als je er meer geeft, tellen die niet mee. Nadat Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

8 je het antwoord hebt opgeschreven, lees de vraag dan nog even door en kijk of je volledig bent geweest. Tip 2: Haal informatie uit de bronnen Vaak krijg je bij een vraag een bron erbij. Dit kan een kaart, afbeelding, grafiek, tabel of afbeelding zijn. Het goed bestuderen van de bron kan je al een eind op weg helpen in het beantwoorden van de vraag. Wat zie ik eigenlijk? Wat is de titel? Wat geeft de bron weer? Is er een legenda? Wat staat er op de x-as en y-as? Welke eenheden zijn er gebruikt? Wie is de maker? Staat er een jaartal bij? Tip 3: Schrijf tussenstappen op Je krijgt niet alleen punten voor het juiste antwoord, ook de tussenberekeningen leveren punten op. Het is jammer om die punten te verliezen, terwijl je wel weet hoe het moet. Tip 4: Schrijf nuttige informatie op Weet je het antwoord op de vraag niet, maar weet je wel iets nuttigs te melden over de vraag? Schrijf maar op! Vaak krijg je hier ook punten voor. Zorg er wel voor dat het relevant blijft en dat je geen onzin op gaat schrijven. Tip 5: Zorg dat je alles nog even controleert Je hebt de laatste vraag gemaakt en het liefst wil je zo snel mogelijk naar huis. Blijf toch nog even zitten en controleer je toets nog even. Heb je niet per ongeluk een vraag overgeslagen? Heb je antwoord gegeven op de vraag? Zijn je antwoorden leesbaar? Ben je nog iets vergeten? Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

9 Programma Blok 1 Hoe beantwoord je de vraag & Tijdvak 1 Blok 2 Tijdvak 2 Blok 3 Tijdvak 3 Blok 4 Tijdvak 4 Blok 5 Tijdvak 5 Blok 6 Tijdvak 6 Blok 7 Tijdvak 7 Blok 8 Tijdvak 8 Blok 9 Tijdvak 9 Blok 10 Tijdvak 10 Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

10 Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Hoe kom je aan het goede antwoord? Informatie kennen = kennis (Pacificatie van Gent?) Grote lijn weten = overzicht (na Pacificatie kwam.) Strategie = vaardigheden (hoe schrijf ik op hoe het zit met die Pacificatie) Welke stap gaan we vandaag doen? Allemaal Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Vraag lezen & opdelen Wat weet ik al? Signaalwoorden Leg het begrip uit (leg even uit wat je al weet) Wat willen ze nou dat ik doe? Oorzaak Gevolg Verband Verklaring Uitleg Aanleiding Keerpunt & Aspecten: Politiek Economie Religieus Militair Sociaal Cultureel Demografisch 1 Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Antwoord zonder bron Bedenk een antwoord op de vraag zonder naar de bron te kijken Bijschrift Wat zie je? Welke gebeurtenis? Boodschap Namen Datum Standplaats Teksten in de afbeelding Personen/figuren Voorwerpen/symbolen Over welke gebeurtenis gaat deze prent? (graven in je kennis) Wat is de boodschap van de tekenaar? Welke beeldelementen zijn hiervoor gebruikt? Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

11 Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord 1) Lees de vraag goed door 2) Bedenk wat je al weet 3) Leg het begrip uit (laat zien dat je het weet) 4) Let op het aantal punten= stappen 5) Kijk naar signaal woorden 6) Gebruik de vraag in je antwoord 7) Noem de bron in je antwoord Tijdvak 1: Jagers en boeren Prehistorie v Chr Voor - geschiedenis Geen geschreven bronnen Wel artefacten (voorwerpen) Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 De levenswijze van jagers en verzamelaars Mensen leven van jagen en verzamelen: - jagen op wild en vissen - Verzamelen van noten, vruchten, planten - Geen vaste woonplaats (nomadisch bestaan) Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

12 Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen Vanaf v Chr Langzaam afscheid van nomadisch bestaan: - Vissers -Zaden planten -Domesticeren van vee Nieuwe activiteiten Sedentair bestaan Voedseloverschotten Specialisatie Groei gemeenschappen Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen Landbouw wordt efficienter: Overschotten leiden tot handel bevolkingsgroei Specialisatie: nieuwe maatschappelijke structuur Hiërarchische organisatie -Koning -ambtenaren/priesters -Ambachtslieden -Boeren -Slaven Maatschappij is niet groter dan een stad Organisatie vraagt om administratie en dus ontstaat het schrift (einde prehistorie) Tijdvak 2: Grieken en Romeinen De Oudheid 3000 v Chr 500 na Chr Grote ontwikkelingen Die nog steeds van belang zijn: -Christendom -Griekse filosofie -Romeinse recht -Eerste vormen van wetenschap Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

13 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Oude Griekenland is geen politieke eenheid Maar stadstaten met gedeelde cultuur Uitbreiding door kolonisatie na overbevolking = voedseltekort Oorlog met de Perzen Gezamenlijke vijand, Daarna weer politieke ruzie Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Athene Democratie Dagelijks bestuur door burgers Burgers: Mannen Met burgerschap Sparta Oligarchie Dagelijks bestuur door koning Hoplieten: Mannen Soldaten Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Athene Athene wordt verslagen Sparta ook ernstig verzwakt Sparta Toenemende spanning Toenemend aantal bondgenoten Athene: zeemacht Sparta: landmacht Peloponnesische oorlog ( v Chr) Griekse eenheid verdwenen Pas hersteld in 338 v Chr Herstel Griekse politieke wereld door Alexander de Grote en zijn vader Phillipus II van Macedonië Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

14 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Politiek geen eenheid Wel gedeelde religie, taal en cultuur Godsdienst; polytheïsme Olympische Spelen Veel impact Griekse cultuur Hellenisme door Alexander de Grote Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Politiek denken sterk ontwikkeld Daarna: Natuur onderzoeken; Andere verklaring dan door de goden gedaan Natuurfilosofen Mensen onderzoeken Hippocrates Denken zelf onderzoeken Socrates Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 1) Bouwkunst 2) Beeldhouwkunst De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur Bewondering voor Griekse kunst is enorm: Hellenisme van Alexander de Grote Romeinen kopiëren bijna letterlijk Later ook nog veel overgenomen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

15 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De groei van het Romeinse Imperium waardoor De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde Start Rome -Romulus en Remus -510 v Chr start de Republiek Uitbreiding door verovering = contact met Griekse cultuur Rond 150 v Chr beheerst Rome het hele Middellandse Zeegebied 117 n Chr is het Romeinse Rijk op zijn grootst Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De groei van het Romeinse Imperium waardoor De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde 27 v Chr: Republiek wordt keizerrijk Start Pax Romana Veroveringen gevolgd door Romeinse invloed: - Stedenbouw - Culturele invloed - Handel Cultuur werd opgelegd EN vrijwillig overgenomen Romanisering Opname lokale goden door Romeinen Nl: Nehalennia Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa Germanen deels geromaniseerd Maar: 3 e eeuw: confrontaties Germanen trekken Romeinse Rijk binnen 1. Verdreven 2. Bondgenootschap met Romeinen 3. Plundertochten Chaos = Crisis van de 3 e eeuw Romeinse leger blijkt: -Zwak leger -Sterke regionale banden Loyaliteit niet meer bij Rome Machtsgrepen door lokale generaals Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

16 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa Keizer Diocletianus ( v chr) maakt einde aan crisis - Romeinse Rijk in delen verdeeld - Boeren moesten op hun land blijven - Leger vergroten met Germanen Romeinse Rijk overspoeld door vreemdelingen Rijk valt uiteen Hunnen zorgen in de 5 e eeuw voor grote volksverhuizingen Daardoor in 476: Rome ingenomen door een Germaanse generaal Einde West-Romeinse Rijk Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheistische godsdiensten Godsdienst in de Oudheid: polytheïstisch Natuurverschijnselen waren elk eigen god Wel monotheïsme in de Oudheid - Jodendom - Later ook Christendom Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten Christenen weigerden om Romeinse goden en keizer te vereren Crisis van de derde eeuw Harde vervolgingen door Romeinen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

17 Tijdvak 3: Monniken en ridders Vroege Middeleeuwen Definitieve ondergang Romeinse Rijk Uitbreiding invloed christendom Verval van de economie Botsingen met Islam Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa Christendom groeide, ondanks felle Romeinse vervolgingen 391: Christendom als staatsgodsdienst Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa Na de val Romeinen groeit het Christendom omdat: 1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom 2) Missionarissen aan de slag gaan 3) Het aantal kloosters stijgt Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

18 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom - Band met Romeinse elite behouden - Steun kerk aan koning - (Kerk kreeg in ruil bescherming) Clovis Karel de Grote - Beschermheer Heilige Kerk - Christendom als bindende factor in zijn rijk Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 2) Missionarissen aan de slag gaan - In opdracht van de paus Willibrord en Bonifatius in Lage Landen Veel succes maar ook tegenslag: Bonefatius in 754 vermoord bij Dokkum - In opdracht van de Karel de Grote Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 3) Het aantal kloosters stijgt - Kloosters als onderdak voor missionarissen op doortocht naar niet christelijke gebieden - Monniken werkten aan kopiëren bijbels en geschriften - Veel kloosters dus veel mensen zien het geloof - Kloosters waren ook ziekenhuis en school Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

19 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Snel veel aanhangers Het ontstaan en de verspreiding van de islam 610: Mohammed krijgt eerste visioen Veel tegenwerking, Dus vlucht naar Medina in 622 (Hidjra) = start islamistische jaartelling Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Breuk in Islamitische wereld in 661 Soennieten Opvolgers Mohammed niet per se familie Sjiieten Opvolgers Mohammed wel per se familie Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Opmars Islam bedreiging voor Europa Pas gestuit in 732: Slag bij Poitiers Spanje blijft wel Islamitisch = Al Andalus Christelijke Europa verovert vanaf 11e eeuw Spanje terug. Zal duren tot = Reconquista Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

20 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Belang Islam voor Europa: wetenschap Arabieren bestudeerden de Griekse filosofen Van Grieks naar Arabisch naar Latijn vertaald Dus ook gelezen in Europa Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Machtigste persoon: koning Hulp nodig van zijn krijgers Land in ruil voor steun Vazallen, leenheren Land heet feodum Aspect 12 Land in ruil voor trouw Leenstelsel, Feodale stelsel Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Feodale stelsel niet zonder gebreken: Leen werd erfelijk Instellen achterleenmannen Loyaliteit niet meer gegarandeerd Macht koning nam af Aspect 12 Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

21 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Romeinse Rijk: agrarisch-urbaan Verval Romeinen Bevolking trekt naar platteland Gericht op zelfvoorziening Verval steden, verval urbane karakter Volledige agrarische cultuur Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Chaos na verdwijnen Romeinen Steun zoeken bij machtiger personen: grootgrondbezitters Vrije boeren: - Steun in ruil voor dienstplicht - Afkopen dienstplicht dmv opgeven vrijheid Horigen: - Boeren die vrijheid hebben opgegeven - Dienen onder beschermheer - Land bewerken - Werken in brouwerij, molen, etc Hofstelsel Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

22 Tijdvak 4: Steden en staten Hoge en late Middeleeuwen Langzame opbloei van de economie Uitbreiding macht en invloed door vorsten Conflict vorsten met de kerk Kruistochten Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Eerste helft Middeleeuwen: bevolkingskrimp Ontginnen extra landbouwgrond Drieslagstelsel Kleine technische verbeteringen klimaatsverbetering Bevolkingsgroei, want stijging voedselproductie Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Zelfvoorziening was niet per se meer nodig Andere beroepen: ambachtslieden Meestal gevestigd in steden Leenheren vonden dit ok, want: Financiële voordelen Stad bood bestuursmogelijkheden Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

23 Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Opbloei lange afstandshandel Venetianen Midden-Oosten/ Middellandse zee Noord-Europa 1) Jaarmarkten Champagne 2) Brugge Ook goed bereikbaar 3) Antwerpen voor Venetianen Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Trek naar stad De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden Verval horigen-plichten Voordelen leenheren?? Extra inkomsten handel en nijverheid Nieuwe bevolkingsgroep: burgers -Geen macht, geen horige -(hoge) inkomsten -Macht opeisen Zoals bij de Guldensporenslag (1302) Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden Rechten van burgers/steden steeds meer vastgelegd Oorkonden met stadsrechten, gegeven door leenheren Leenheren gaven macht (deels op) Voor financieel gewin (= belasting heffen) Afbrokkeling feodale stelsel Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

24 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben 391: Christendom als Romeinse staatsgodsdienst 395: Romeinse Rijk in twee bestuurlijke delen uiteen gevallen West-Romeinen: verval in kleine delen -Diverse koningen als wereldlijk leider -Paus als geestelijk leider christelijk Europa Ruzie West & Oost over geestelijke macht Breuk in 1054: Oosters Schisma Oost-Romeinen: Byzantijnse Rijk -Keizer als wereldlijk leider -Patriarch als geestelijk leider Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Investituurstrijd Wie benoemt de bisschoppen? Koning of paus (= wie is de echte baas in Europa?) 1075: voorschriften paus Gregorius VII genegeerd door Duitse koning Hendrik IV 1084: wraak door Rome te bezetten Paus vervangen, Hendrik IV tot keizer gekroond Kerkelijke ban & boetetocht Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Oplossing in 1122: Concordaat van Worms Paus benoemt bisschop en geeft geestelijke symbolen Koning geeft daarna wereldlijke symbool Paus wint maar alleen in theorie Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

25 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten Eind 11 e eeuw: Paus besluit te hulp te schieten, want Wilde verhalen over Heilige Land + Byzantium bedreigd door Turkse stammen 1) Toenadering na Schisma 2) Strijd tussen adel beteugelen Eerste kruistocht gehouden in 1095 Bedacht door de paus, Uitgevoerd door de adel 1099, Jeruzalem veroverd Stichten van kruisvaardersstaten Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten Waarom ging men op kruistocht? 1) Zonden zouden erdoor worden kwijt gescholden Religieuze motieven 2) Als je omkwam, kwam je zeker in de hemel 3) Adellijke jongere zoons kregen zo toch kans op stuk grondgebied 4) Veroveringen, plunderingen zorgden voor rijkdom Bedacht door de paus, Uitgevoerd door de adel Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Engeland Het begin van staatsvorming en centralisatie Frankrijk Aspect 17 Grondgebied in Frankrijk verloren Ontevreden adel en bevolking 1215: Magna Carta Koning deelt macht met Parlement Klein Frans gebied behouden 1337: Start 100jarige oorlog Engels grondgebied terug gewonnen Gebied terug van overleden leenmannen Koning krijgt meer macht Honderdjarige oorlog: Goed werkend belastingsysteem Geschoold personeel inhuren Adel buiten spel zetten Minder geslaagde centralisatie Geslaagde centralisatie Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

26 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Het begin van staatsvorming en centralisatie Bourgondische vorsten willen ook centralisatie Gewesten gedwongen te overleggen in Staten-Generaal (1464) Hakken in het zand: particularisme Aspect 17 Een van de oorzaken van de Opstand Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Renaissance/ 16 e eeuw Centralisatie zet door Ontdekkingsreizen Renaissance Scheuring in de christelijke kerk Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Specerijen uit Azië : Populair maar duur Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het begin van de Europese overzeese expansie Start door Portugal: Reconquista ging verder Moslim-handel in West-Afrika schaden 1498: Da Gama bereikt India Langs de route verschijnen factorijen = handel langs de hele weg Europeanen gingen zelf op zoek Tussenpersonen vermijden door zeeroute te zoeken Ontdekkingsreizen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

27 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het begin van de Europese overzeese expansie Spanje richtte zich op de Amerika s Met dank aan Columbus Geen specerijen maar wel veel grond en goud Conquistadores: veroveringen behouden Azteken en Inca s werden bruut veroverd Locals: 1) Oorlogen 2) Dwangarbeid 3) Enge Europese ziektes 4) Gedwongen bekering Spanjaarden: 1) Goud zoeken 2) Driehoekshandel van start 3) Schat aan nieuwe producten Ellende Grote winsten Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling & de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid Opbloei economie & stedelijk cultuur Klassieke vormentaal Grieken en Romeinen (KA 5): Voorbeeld voor nieuwe bouw- en beeldhouwkunst Tijd en geld voor hobby s Nieuwe tijd aangebroken: Renaissance Ook aandacht voor klassieke geschreven werken Via Arabieren naar Europa Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling & de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid Erasmus onderzocht vroege Bijbelvertalingen Middeleeuwse versie zat vol met fouten Geloof verloor aan kracht Wetenschap won aan kracht Nieuwe culturen ontdekt Nieuw wereldbeeld Nadenken en onderzoeken = humanisme Klakkeloos kerk volgen Klakkeloos oude wetenschap volgen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

28 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Dagelijks leven beheerst door kerk Geestelijkheid druk met wereldlijke zaken Bijbelvertalingen bleken fout te zijn Kritiek!! (maar niet op geloof zelf) Kerk boos: Ketterij Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Monnik Maarten Luther: 95 stellingen Luther in de kerkelijke ban Tijdens Rijksdag in Worms (1521): Rijksban Steun van vorsten aan Luther Schmalkadische oorlog: keizer wint Tweede oorlog: vorsten winnen Vrede van Augsburg (1555) = lokale vorsten bepalen geloof in hun regio Godsdienstoorlogen in Frankijk 1598: Edict van Nantes: = Gewetensvrijheid voor hugenoten Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Meer hervormers: Calvijn De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Predestinatie Populair in Frankrijk Later in Nederlanden Geestelijkheid om geloof en bijbel uit te leggen Paus niet nodig Vorst ondergeschikt aan God Regels overtreden? Recht om vorst af te zetten Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

29 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Katholieke kerk: Hervormingen: Contrareformatie Paus hield absolute gezag Bijbelvertaling bleef zoals hij was Tradities bleven behouden Priesteropleiding Hard optreden tegen ketters Inquisitie: Speciale rechtbank om te ondervragen, martelen en veroordelen tot brandstapel Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 1515: Karel V Heer der Nederlanden Maar Nederlanden geen eenheid: particularisme -Grote economische verschillen door opbloei handel en nijverheid in delen (KA 13) - Stedelijke burgerij had vaak de macht in handen (KA 14) Karel V had centralisatieplannen (KA 17) - Adel/burgerij buiten spel zetten - Belastingen heffen - Bestuurlijke eenheid opbouwen Aspect 22 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Eenheid door instellen Collaterale Raden (1531) - Raad van Financiën (belastingen innen) - Geheime Raad (centraliseren) - Raad van State (adviesorgaan voor adel) Plaatsvervangers vorst: -landvoogd(es) (hele Nederlanden) -Stadhouder (per gewest) Overleg in: Gewestelijke Staten Staten-Generaal (hele Nederlanden) Aspect 22 Macht ging steeds meer naar vorst Nederlanden waren hier niet blij mee Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

30 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Soeverein = koning Landvoogd Collaterale raden: Raad van State, Geheime Raad, Raad van Financiën Aspect 22 Staten-Generaal Gelderland -Stadhouder -Gewestelijke Staten -Hof -Rekenkamer Holland -Stadhouder -Gewestelijke Staten -Hof En zo voor elk gewest Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Karel V wilde ook eenheid van religie Reformatie had dit ernstig verstoord (KA 21) Calvinisme vooral populair in Nederlanden Hard optreden door Karel V Aspect : Bloedplakkaten Zelfs afgekeurd door katholieken Protesten en sabotage tegengaan, door kerk bestuurlijk te hervormen Angst voor centralisatie : Meer onrust Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Aspect : Filips II wordt Heer der Nederlanden Centraliseren Contrareformatie Landvoogdes 1566: Smeekschrift der Edelen Hagenpreken Willem van Oranje voelt zich als hoge adel gepasseerd Vlucht naar buitenland na Smeekschrift 1566: Beeldenstorm Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

31 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Alva wordt nieuwe landvoogd Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Willem van Oranje keert in 1568 terug: Slag bij Heiligerlee (tegen leger Alva) Weinig succes 1572: Toch ook keerpunt Aspect 22 - Inname Den Briel - Steden sluiten zich vrijwillig aan - Vooral aanhang in Noorden - Staten van Holland: tegen Filips Reactie Alva: terreur Belegering Leiden (1574) -1 e : grote voedselvoorraden -2 e : slecht weer verjoeg Spanjaarden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Spaanse troepen slecht betaald, dus Spaanse furie in 1576 Propaganda Pacificatie niet stabiel genoeg Pacificatie van Gent (1576) Alteratie van Amsterdam (1578) Unie van Atrecht (Zuiden) Unie van Utrecht (Noorden) Aspect 22 Plakkaat van Verlatinghe (1581) Zoektocht nieuwe leider succes 1588: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Ook vervanging landsheer gezocht in Engeland: Protestant en anti-spaans Spanje boos Strafexpeditie: Spaanse Armada (1588) Vloot & troepenmacht Wet van Murphy Spaanse vijand verslagen Hulp vanuit Engeland Armada verpletterend verslagen Gunstig voor Republiek 1588: Uitroepen Republiek Aspect 22 Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

32 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Gouden Eeuw / 17 e eeuw Afwijking: Nederlandse Republiek Regenten ipv absoluut vorsten Burgers ipv adel Groeiende wereldeconomie Wetenschappelijke Revolutie Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6 Absolutisme vooral in Frankrijk Lodewijk XIV (14) -Alle macht bij de koning -Belangen koning = belangen Frankrijk -God gegeven macht: droit divin Drie standen 1) Adel 2) Geestelijkheid 3) Derde stand Nauwelijks inspraak Eenheid op gebied van religie 1685: Einde Edict van Nantes Adel Kerk Boeren en burgers Betalen geen belasting Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6 Absolutisme vooral in Frankrijk Lodewijk XIV (14) Enorme expansiedrang Oorlog voeren kost geld -Rijke Hugenoten verjaagd -Belasting niet toereikend -Geen parlement op willen roepen Geldnood nam steeds verder toe Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

33 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Nooit absolutisme in Engeland Absolutistische ambities: Jacobus II: 1688: katholiek dus weggewerkt Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Glorious Revolution Koning deelde macht altijd met Parlement Steeds macht naar het Parlement Toppunt: 1689: Bill of Rights 1215: Magna Carta Engeland wordt constitutionele monarchie Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Republiek: -Geen centralisatie -Geen koning -Weinig adel Bestuursvorm sinds 1588, onafhankelijkheid sinds 1648 Heel veel overleggen (poldermodel.) In gewesten: Gewestelijke Staten In de Republiek: Staten-Generaal Elk gewest evenveel inspraak, maar Grootste gewest Holland bepaalde het meest Wel: -Particularisme -Regenten -Burgers Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Tijdens Opstand: Twaalfjarig bestand ( ) Tijdens Bestand: politieke problemen in Republiek Maurits van Nassau Opperbevelhebber Johan van Oldenbarnevelt Raadspensionaris Spanje militair verslaan Onderhandelen met Spanje Gomaristen (= preciezen ) Arminianen (= rekkelijken ) 1617: Scherpe Resolutie Holland zet eigen leger in 1619: Oldenbarnevelt geëxecuteerd wegens landverraad Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

34 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Macht Holland/raadspensionaris: financieel Veel aandacht voor buitenlandse politiek : Eerste stadhouderloze tijdperk: - Weinig aandacht voor leger - Behoudende politiek 1672: Aanval door Engeland en Frankrijk Politieke beleid had niet gewerkt Vloot vóór leger Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Behoudende politiek om economie te beschermen Moedernegotie Uitbreiding overzees handelsnetwerk Amsterdam: Stapelmarkt Handelskapitalisme: Investeren om winst te maken Gecommercialiseerde landbouw Europa Azië Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Geen adel maar regenten Burgers Burgerlijke cultuur ipv adellijke cultuur Andere schilderij-onderwerpen Andere schilderij-prijzen Meer mensen hadden schilderijen Geld meer verdeeld over bevolking Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

35 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Ook uniek in de Republiek Religieuze tolerantie Gedwongen bekeerde Portugese Joden naar Amsterdam eind 16 e eeuw (Sefardim) Vervolgde Duitse en Oost-Europese Joden komen begin 17 e eeuw (Asjkenazim) Op zoek naar tolerantie Portugese Joden ook naar meer welvaart Beide groepen kregen toestemming tot de bouw van hun eigen synagogen in Amsterdam Wederzijdse belangen Joden- Amsterdam Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie Republiek breidde handelscontacten steeds verder uit: Start wereldeconomie Handelskapitalisme werkte! Specerijen uit Azië meest winstgevend Steeds meer compagnieën Slecht voor winsten Staten-Generaal richt VOC op - Handel met Azië - Handel in Azië - Aandelen + winstdeling - Verregaande bevoegdheden Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie 1617: J.P. Coen wordt gouverneur-generaal van de VOC Wensen: -centrale handelspost in Azië: Batavia -Keihard concurreren met Europese landen (geweld) VOC: -Monopolie op handel met Azië -Belangrijke rol in inter-aziatische handel Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

36 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie Succes Republiek Engeland: Act of Navigation (1651) Europa jaloers Frankrijk: mercantilisme Republiek uitsluiten van handel op Engeland Franse markt beschermen Doorvoerhandel geschaad Franse markt minder toegankelijk Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 De wetenschappelijke revolutie Renaissance: Bijbel-waarheid op losse schroeven 17 e eeuw: debat steeds meer openbaar Oude wereldbeeld vaak (onbedoeld) onder vuur Wetenschappers wilden Schepping van God aantonen Aspect 26 Waarnemen om waarheid te ontdekken God s mechanismen doorgronden = controle over natuur Grote hoeveelheid ontdekkingen: Wetenschappelijke revolutie Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 De wetenschappelijke revolutie Praktisch onderzoek leidde tot nieuwe theorievorming Van Leeuwenhoek kijkt door de microscoop (doen) Aspect 26 Newton bedenkt wet van de zwaartekracht (denken) Groeiende belangstelling door koning/overheid: Kennis = macht Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

37 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Eeuw van de verlichting / 18 e eeuw Opkomst van burgers Ancien Regime vecht voor behoud Slavernij van opkomst tot afschaffing Democratische revoluties Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Verlichting: rationeel & denken Verstand gebruiken om problemen op te lossen Grote nadruk op kennis Groei-mogelijkheden voor oa burgerij Toegepast op geloof, politiek, economie, maatschappij en maatschappelijke verhoudingen Dus publicaties tegengehouden door heersende klasse Al in tijdvak 6, maar nu buiten de wetenschap Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Montesquieu: over de geest der wetten Scheiden van uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht Met onderlinge controle Machtsmisbruik tegen gaan Wetgeven Uitvoeren Recht spreken Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

38 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) Kritiek op maatschappij: -Standenmaatschappij - al sinds Middeleeuwen - macht vooral bij koning -Belastingdruk 3 e stand Ancien Régime Behoud absolutisme Belastingheffing: -Vooral 3 e stand -Baan belastingheffer te koop Belastingdruk was gigantisch Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) Kritiek op de maatschappij werd gehoord Catharina de Grote (Rusland) Jozef II (Oostenrijk-Hongarije) Frederik II van Pruisen -Koning als dienaar van de staat -Droit divin was onzin - Maatschappelijk contract Zelfs door vorsten -Verbetering rechtspraak -Aanpak belastingheffing -Verminderen bureaucratie -Religieuze tolerantie Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme Spanje in Zuid-Amerika: gericht op grondstoffen GB, Fr, Nl in Noord- en Midden-Amerika: gericht op plantagekoloniën Suiker, tabak en later katoen Arbeiders op plantages: slaven Kwamen uit Afrika via trans-atlantische slavenhandel Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

39 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden trans-atlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme Slavenarbeid was enorm zwaar Handel in mensen Koopmansgeest bleek ook heel sterk Christelijke idealen????? Opkomst abolitionisme Verbod slavenhandel: 1807 Engeland 1814 Nederland, Frankrijk Verbod slavernij 1833: Engeland 1848: Frankrijk 1863: Nederland Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Lodewijk XVI gaf veel geld uit Lege schatkist Poging tot belastingverhoging Eerste en Tweede Stand stemden tegen in Staten-Generaal Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Rijke burgerij boos: Liberté Boze stedelingen: egalité Boze boeren: meer land, minder belasting Boze Derde stand Eigen Nationale Vergadering Eigen grondwet opstellen 14 juli 1789: Parijse burgers bestormen Bastille, op zoek naar munitie Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

40 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Kort na bestorming: - Feodale rechten afgeschaft - Grondwet is klaar Staatsburgerschap Invoeren Trias Politica Boeren ontevreden: - Kerkelijke landerijen verkocht maar veel te duur voor hen Macht van de koning gestript: -Grondwet ondertekenen -Koninkrijk werd Republiek Koning onthoofd Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Terreur: veel volksvijanden onthoofd Oorlogen met buurlanden: verspreiding revolutie Volksleger voor vaderland (NIET voor de koning) 1795: Nederlanden binnengevallen -Bataafse Republiek -Eenheid ipv particularisme Chaos Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Staatsgreep door Napoleon Alleenheerser maar met grondwet ( Verlicht Absolutisme ) Oorlog met Europa: Continentaal Stelsel Veldtocht naar Rusland Volkerenslag bij Leipzig: Napoleon verslagen Terugkeer: - Slag bij Waterloo (1815) Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

41 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Industrialisatietijd / 19 e eeuw Industrialisatie Opkomst arbeider Emancipatie Opkomst nationalisme Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving Middeleeuwen: landbouwsamenleving Nijverheid door leden van gilde Strenge regels omzeilen: Huisnijverheid op platteland Eind 18 e eeuw: Uitvindingen in textielproductie -Schietspoel -Spinning Jenny -Waterframe Productie werd industrie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving Waterframes: Op vaste plekken Breuk met verleden Veel tegelijk Ondernemers huisnijverheid blij met deze mills -Fulltime nijverheid -Vaste plek: meer controle op kwaliteit -Lange werkdagen: veel inkomsten 1769: Stoommachine om waterkracht te omzeilen Industriële Revolutie -Ontstaan industriële samenleving - Urbanisatie Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

42 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Industriële Revolutie: Urbanisatie bevolkingsgroei Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Discussies over de sociale kwestie Wildgroei aan slechte woningen Lage lonen Slechte voedselvoorziening Veel ziektes, etc Geen oog voor sociale omstandigheden (= liberalisme) In loop 19 e eeuw: journalisten, dokters, kerk, schrijvers Discussie over sociale kwestie langzaam op gang Eerste sociale wet: Kinderwetje van van Houten pas in 1874 Eerste echte wet : Bismarck in 1883 (soort ziektewet) Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Industriële revolutie Toenemende vraag naar grondstoffen Afrika en Azië werden nu erg interessant - leverancier - afzetmarkt Opnieuw kolonisatie imperialisme: groot rijk opbouwen door gebiedsverovering Modern imperialisme: intensiever bestuur en exploitatie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie : Frans-Duitse oorlog, Frankrijk verslagen Franse wraak 1871: Duitse Keizerrijk uitgeroepen Duits plaats zoeken Officiële beleid Duitsland: -Geen Europese gebiedsuitbreiding -Geen overzees imperialisme? Europees wantrouwen tav Duitsland Particuliere kolonisatie Want industrie wilde grondstoffen Duitsland organiseert Conferentie van Berlijn ( ) Afrika wordt verdeeld onder Europese landen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

43 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Frankrijk zocht eerherstel Oost-west lijn in Afrika veroveren Engels imperialisme Noord-zuid verbinding in Afrika Ontmoeting bij Fashoda werd bijna oorlog Europese landen wantrouwden elkaar enorm Oorzaak voor Eerste Wereldoorlog Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Congo: een verhaal apart België niet geïnteresseerd in imperialisme Koning Leopold II wel, Dus ontdekkingsreizigers op eigen initiatief Conferentie van Berlijn Congo aan België gegeven Congo had rubber Belastingheffing in rubber, winst was voor de koning Winst, aanzien, nationale trots Congo dus toch een ware kolonie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Emancipatie: streven naar gelijke rechten en zelfstandigheid In 19 e eeuw door: -Arbeiders -Confessionelen -Vrouwen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

44 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Industrialisatie: Veel arbeiders in slechte omstandigheden Actie door arbeiders pas laat op gang Zelf organisatie dmv vakbonden Stakingen Discussie over sociale kwestie (KA 32) Toenemende invloed vakbonden Langzame verbetering Beschavingsoffensief om cultuur en beschaving bij te brengen Lang veel tegen gewerkt Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Confessionelen: groepen met geloof als uitgangspunt 1848: Vrijheid van godsdienst Start emancipatie katholieken Halverwege 19 e eeuw: Katholieken met Protestanten in strijd voor gelijkstelling onderwijs Schoolstrijd Religieus onderwijs ook betaald Doel: krijgen door overheid 50 jaar strijd zorgde voor meer verbondenheid tussen protestanten en katholieken Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Feministen De opkomst van emancipatiebewegingen Nederland had weinig werkende vrouwen Halverwege 19 e eeuw: onvrede groeit Wettelijke ongelijkheid man-vrouw belemmerde enorm 1870: groei feminisme in heel Europa Focus: kiesrecht Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

45 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces 1814: Nederland werd koninkrijk met grondwet = constitutionele monarchie Koning Willem I trok zich van grondwet niets aan 1840: Willem I trad af na fiasco België Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden samengevoegd na nederlaag Napoleon 1830: Opstand Tiendaagse Veldtocht (1831) 1839: Breuk Nederland en België Enorme verschillen, Dus onvrede in zuiden Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Ook Willem II negeerde de grondwet Grondwet stelde koning ook boven de wet 1845: steeds meer onrust in Nederland 1848: revoluties in Europa Willem II wordt bang Thorbecke krijgt opdracht tot schrijven grondwet 1848: zeer moderne grondwet Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Latere aanpassingen aan de grondwet om verder te democratiseren Districtenstelsel werd evenredige vertegenwoordiging (1917) Censuskiesrecht werd algemeen kiesrecht (1887, 1917, 1919) Eerste politieke partij: Anti-revolutionaire Partij olv Abraham Kuyper (1878) Socialistische Beweging in 1882 door Domela Nieuwenhuis Streven naar algemeen kiesrecht Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

46 Katholieken Protestanten Liberalen Socialisten Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Socialisten Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Karl Marx schreef in 1848 het Communistisch Manifest -Bezittende vs niet-bezittende klasse -In 19 e eeuw: bourgeoisie vs proletariaat - klassenstrijd: overwinning voor het proletariaat, Dmv gewelddadige revolutie - Gezamenlijk bezit productiemiddelen In werkelijkheid: -Langzame verbetering van omstandigheden -Geen spontane gewelddadige revolutie Splitsing - Communisten - Socialisten Via wettelijke weg Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Aspect 36 Pacificatie politieke stromingen in Nederland: -Katholieken -Protestanten -Socialisten -Liberalen Liberalisme: Economie doet zelf zijn werk Overheid bemoeit zich zo min mogelijk met individu, economie Politiek Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Problemen tijdens WOI: Politieke stromingen gedwongen tot samenwerking Twee problemen opgelost: Schoolstrijd Algemeen kiesrecht Beide partijen hun zin, als ze de ander ook hun zin gaven Pacificatie 1917 Instelling evenredige vertegenwoordiging Aspect : Alle mannen naar de stembus 1919: algemeen kiesrecht vrouwen Democratisering is af Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

47 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Nationalisme, Vooral in Duitsland Groeiend gevoel van eenheid Op basis van: -Taal -Cultuur -Geloof - ras Ontwikkeling nationale eer en nationale identiteit Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Na de slag bij Waterloo Nationale gevoel in Duitse gebieden enorm gegroeid -Burschenschaften: -Duitse taal -Geschiedenis Duitsland -Afzetten tegen niet-duits Invloed Romantiek: tegenreactie op rationele denken Verlichting Congres van Wenen Nieuwe indeling Europa bespreken Pruisen aanwezig als Duitsland Volgende stap: Politiek nationalisme Duitsland bijeenbrengen: Aspect 36 - Zollverein (1834) - Praten over eenheid (1848) Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme 1862: Bismarck minister-president Pruisen Droomde van Groot Duits Keizerrijk 1864: oorlog met Denemarken 1866: oorlog met Oostenrijk 1870: Frankrijk verklaart Pruisen de oorlog ( er zou een Pruis op Spaanse troon komen) : Frans-Duitse oorlog Frankrijk verpletterend verslagen -Uitbreiding grondgebied - Noord-Duitse bond opgericht Aspect 36 Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

48 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Gevolgen Frans-Duitse oorlog Pruisen krijgt: -Herstelbetalingen -Elzas-Lotharingen Aspect 36 Groei anti-duits nationalisme Frankrijk Groei nationalisme Duitsland Bismarck roept Duitse Keizerrijk uit in 1871 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Directe status van grootmacht: Al eerder politieke hervormingen Al eerder militaire hervormingen Snelle industrialisatie Buitenlandse politiek lastiger Veel anti-duits sentiment Engelse en Russische concurrentie Koloniale ambities (Conferentie van Berlijn ) Bismarck kiest voor handhavingspolitiek Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Na Wilhelm I werd Wilhelm II keizer Enorme buitenland ambities Weltpolitik Eerst overzees imperialisme, maar geen succes Dus focus terug naar imperialisme in (Oost)Europa Rest Europa bang, want -Groeiend militarisme -Groeiende economie Aspect 36 Vlootwet (1898) maakte veel geld vrij voor vloot Bondgenootschappen sluiten Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

49 Tijdvak 9: wereldoorlogen Eerste helft 20 e eeuw Nationalisme groeit Eerste en Tweede Wereldoorlog Nieuwe manier van oorlogvoeren Economische problemen KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Massaorganisatie van alle tijden Maar, in 20 e eeuw: -Groter -Blijvend karakter -Goed georganiseerd -Vaak doelbewust opgericht Kenmerkend: -symbolen, liederen, vlaggen, etc -Presenteren als groep (optochten etc) -Gemeenschap als hoogste ideaal - grote leider als voorbeeld KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Propaganda van alle tijden Maar, in 20 e eeuw: -Nieuwe doelen -Ander karakter Massa beïnvloeden en sturen Inzet moderne communicatiemiddelen Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

50 KA 37 In de Sovjet-Unie Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Na machtsovername Lenin: Meer en meer controle op dagelijks leven door politiek - 1 politieke partij - Tegenstanders opgeruimd - verenigingen etc onder communistisch toezicht - Economie gestuurd door politiek - Aangepast onderwijsprogramma Totale leven compleet doordrenkt met communisme (nazisme) (fascisme) totalitarisme KA 37 In Nazi-Duitsland Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Ook massaorganisatie en propaganda Volledige controle dagelijks leven Jeugdbeweging, vakbond, onderwijs Nazi s verheerlijken Jodenhaat verspreiden Alle kunst en cultuur onder toezicht: Rijkscultuurkamer Nazificeren/ gelijkschakeling KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Communisme in Rusland: Rusland tot 1917: absolutistische tsaar WO I liet zwak leger zien Tsaar verliest steeds meer macht en controle Nieuwe regering Steden vormden eigen raden (sovjets) Slechte motivatie soldaten Al eerder rellen in steden door voedseltekort Chaos Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

51 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Leider communisten Lenin keert daarna terug uit ballingschap Doel: met revolutie (geweld) boeren en proletariaat aan de macht krijgen In de chaos doet Lenin een machtsgreep -Oprichting geheime politie -Verdrag Brest-Litovsk (1917) Focus op omvormen Sovjet-Unie tot communistische staat Nieuwe Economische Politiek (NEP) Via tussenfase naar communistische economie KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme 1924: Lenin overlijdt, Stalin aan de macht -Snelle industrialisatie -Meer invloed staat en partij -Vijfjarenplannen -Collectivisatie landbouw Einde NEP Hardere communistische lijn KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Fascisme in Italië -Beloofde gebiedsuitbreiding bleef uit na WOI -Slechte economische omstandigheden -Politieke chaos Ontwikkeling fascisme - Tegen zo n beetje alles - Voor eenheid van de natie - Geweld en militarisme - niet denken maar doen - Sterke leider Mussolini Boze, gefrustreerde Italianen Extreem rechts met knokploegen ziet kansen - 1 politieke partij - Verdeeldheid verdwenen - Economisch herstel Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

52 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Nationaalsocialisme in Duitsland Dreigend verlies WOI 1918 Geen succes, maar opleving door terugkerende (verbitterde) soldaten Chaos in Duitsland zelf: Matrozenopstand,die zich over Duitsland verspreidde Eis: Meer inspraak Privé-legertje onder leiding communistische Spartakisten Neergeslagen, maar spanningen bleven Spartacusopstand (1919) KA 37 Verkiezingen Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Voorstanders wapenstilstand WOI winnen Vorming Republiek van Weimar -Met veel tegenstanders -Volk voelde zich verraden door Versailles -Zonder stevige basis - Grote economische problemen - Herstelbetalingen - Franse bezetting Rijnland - Hyperinflatie Economisch herstel dmv Dawesplan (1924) Amerikaanse hulp aan Duitsland 1929: Amerikaanse economie onderuit Europa ook onderuit DLD GB, FR VS KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Eén boze Duitser was Hitler 1923: Bierkellerputsch NSDAP mislukt 1929: Beurskrach en ineenstorting economie Nieuwe kans 1933: NSDAP grootste partij bij verkiezingen Hitler werd Rijkskanselier Nieuwe verkiezingen Opnieuw geen meerderheid Rijksdagbrand schakelde communisten/socialisten uit Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

53 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme 1934: Machtigingswet gaf Hitler dictatoriale macht Parlement uitgeschakeld Politieke partijen afgeschaft gelijkschakeling Totalitaire staat Inclusief concentratiekampen voor politieke tegenstanders Dachau al in gebruik vanaf maart 1933 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 37 KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De crisis van het wereldkapitalisme WOI: boost voor Amerikaanse economie Daarna op zelfde niveau verder 1) Al snel overproductie door afgenomen Europese vraag 2) Goedkoop lenen 3) Extreme speculatie met aandelen 4) Met geleend geld. Beurskrach 1929 (wereldwijde) crisis, door oa Dawesplan Afwachtende houding werd New Deal -Sociale werkprojecten -Uitkeringen KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen 19 e eeuw: vreedzaam door evenwicht tussen grootmachten 1871: Uitroepen Duitse keizerrijk zorgt voor wankelen (Industriële en koloniale ambities) Bondgenootschappen leidden tot even sterke machtsblokken Dus wapenwedloop Franse haat en wraakgevoelens Nationalisme in elk Europees land 28 juni 1914: moord op kroonprins Frans Ferdinand Start Eerste Wereldoorlog Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

54 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen Door bondgenootschappen raakt heel Europa betrokken De Centralen willen eerst Frankrijk verslaan, daarna Rusland Aanval Frankrijk via België (von Schlieffenplan) België was neutraal, maar -Veel schade -Veel geweld tegen bevolking Ontmoeting in Noord-Frankrijk Duitsers vs Fransen en Engelsen Patstelling door ingraven Gifgas en machinegeweren (industrialisatie) eisten VEEL slachtoffers KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen 1917: Russische Revolutie Sovjet-Unie trekt zich terug: Brest-Litovsk verdrag 1917: onbeperkte duikbotenoorlog trekt VS in de oorlog 11 november 1918: wapenstilstand Duitsland krijgt alle schuld: -Gebied afstaan -Leger en vloot sterk verkleind -Demilitarisatie Rijnland -Herstelbetalingen Herhaling voorkomen: VS wil Volkenbond KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Hitler maakt Versailles ongedaan: -Herstelbetalingen stopgezet -Leger opbouwen, met dienstplicht Het voeren van twee wereldoorlogen 1936: inval gedemilitariseerde Rijnland 1938: Ansluß en Sudetenland Herstel en uitbreiding Duitse Rijk: Heim ins Reich & Lebensraum voor Ariërs Europa wordt bang, dus Conferentie van München Hitler krijgt zijn zin, in hoop dat hij het er verder bij laat appeasement (eind aug) 1939: Deal Hitler met Sovjet-Unie: Molotov-Ribbentroppact 1 september 1939: Duitse aanval op Polen Start Tweede Wereldoorlog Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

55 KA 37 Blitzkrieg Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 3 september: Engelse en Franse oorlogsverklaring Het voeren van twee wereldoorlogen Aangevallen en gebombardeerd, in hoog tempo April 1940: Denemarken, Noorwegen Mei 1940: Benelux Juni 1940: Frankrijk Juni 1941: Operatie Barbarossa Duits succes tot Slag om Stalingrad (aug 42-feb 43) Europees keerpunt in WOII Tweefronten-oorlog voor Hitler KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Europa was al in oorlog Japanse opmars in Zuidoost-Azië 7 dec 1941: Japanse aanval op Pearl Harbor Echte wereldoorlog Het voeren van twee wereldoorlogen Geallieerden Sovjet-Unie Engeland VS Europese koloniën As-mogendheden Duitsland Japan KA 37 Europa Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Stalin wilde tweede front: meer hulp van de Geallieerden: tweede front 6 juni 1944: D-day Duitsland zwaar bombarderen: moraal bevolking breken April 1945: Inname Berlijn zelfmoord Hitler 8 mei 1945: Capitulatie Duitsland Het voeren van twee wereldoorlogen Azië Japan verslaan kostte veel moeite: Eilanden veroveren eiste veel Amerikaanse levens Inzet atoombom Japanse capitulatie pas na 2 bommen 15 augustus 1945 Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

56 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden Al vanaf 1933: campagne tegen Joden 1935: Neurenburger rassenwetten -Alleen staatsburgerschap voor Duitsers - Beschermen van het Duitse bloed en eer - Boycot - Uitsluiten - Isoleren (in wijken en kampen) - vernietigen Wannsee-conferentie 1942 Ook Jodenvervolging in Nederland: Vanaf 1941 steeds strengere maatregelen Start systematische discriminatie Untermenschen Discriminatie is nu wettelijk geregeld KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 WOI : Nederland neutraal De Duitse bezetting van Nederland WOII Nederland hoopte op neutraliteit Mobilisatie pas in zomer mei 1940: Duitse aanval Economisch wel voelbaar Nauwe samenwerking politiek, ondanks verzuiling - Nederlands leger niet opgewassen tegen Duitse leger - Koningin vlucht naar Engeland - Beetje weerstand gebroken door bombardement op Rotterdam KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA mei 1940: Nederland capituleert Begin Duitse bezetting Macht in handen van de SS De Duitse bezetting van Nederland -Nieuwe politieke koers - Uitvoering door Nederlands bestuur - Distributiesysteem, avondklok, persoonsbewijs Duitse problemen Vanaf 1942 Zwaardere maatregelen in Nederland - Economische omvorming -Arbeidseinsatz -Razzia s Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

57 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren Totale oorlog Hele samenleving betrokken -Soldaten aan het front -Arbeiders en boeren aan thuisfront Meer slachtoffers dan ooit ervoor -Bevolking betrokken (bombardement Rotterdam) -Nieuwe technologie - WOI: onderzeeër, tank, gifgas, machinegeweer, vliegtuig - WOII: langeafstandskanon, luchtbombardementen KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren Massavernietigingswapens Toppunt: atoombom Japans fanatisme Amerikaanse soldaten Atoombom Hiroshima & Nagasaki doden & gewonden Massavernietigingswapen 15 augustus 1945: Japan geeft zich over KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme Tijdens 20 e eeuw: groeiend verzet tegen kolonialisme WO I: -Verlies westerse superioriteit -Beloning na meevechten? Nationalisme: steeds meer kracht Non- coöperatie, soms met geweld India had Gandhi WO II: -Verlies westerse superioriteit -Azië bezet door Japan Indonesië had Soekarno en WOII Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

58 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme Nederlands-Indië Veroverd door Japan in 1942 Indië hoopte op bevrijding van Nederlanders Japan zag Indië als wingewest (olie) -Nederlanders in Jappenkampen -Lokale bevolking niet belangrijk Japan wel van belang voor Indië Nederland verzwakt na WOII Niet direct terug naar Indië -Groei nationalisme - Nederlandse superioriteit onderuit Republik Indonesia uitgeroepen door Soekarno en Hatta Tijdvak 10: televisie en computer Tweede helft 20 e eeuw Vanaf 1950 VS en Sovjet-Unie als grote winnaars Nucleaire dreiging: Koude Oorlog Groeiende Europese Samenwerking Economische groei Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Investituurstrijd Oplossing in 1122: Concordaat van Worms Paus benoemt bisschop en geeft geestelijke symbolen Koning geeft daarna wereldlijke symbolen Paus wint maar alleen in theorie Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

59 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Blokvorming, vooral in Europa West-Europa onder invloed van VS Oost-Europa overheerst door Sovjet-Unie Enorme angst voor elkaar Wantrouwen Spanning Oorlogsdreiging Koude Oorlog Satellietstaten Oostblok Scheidslijn: IJzeren Gordijn Bewapenen Bondgenootschappen Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Isolationisme wordt actie 1) Containmentpolitiek 2) Truman-doctrine 1) Indammen communisme 2) Dmv hulp bij dreiging door communisme Angst voor communisme was enorm groot Marshallplan: Financiele hulp aan West-Europa bij wederopbouw na WOII Oa Marshallplan Luchtbrug bij Blokkade Berlijn Oprichting NAVO Tegenstelling West en Oost: alleen maar groter Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Duitsland EN Berlijn verdeeld na WOII Marshallhulp aan West Duitsland EN West-Berlijn SU heeft atoombom - China communistisch Sovjet-Unie boos Blokkade van Berlijn ( ) Westen start luchtbrug Westen besluit tot permanent samenwerken: NAVO (1949) Angst neemt hysterisch toe: Redevoering McCarthy Heksenjacht op communisten in Amerika: McCarthyisme Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

60 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Angst communisme blijft: 1956: Hongaarse Opstand SU grijpt hard in, tijdens opstand in satellietstaat Grote protesten in Nederland: Bestorming Felix Meritis in Amsterdam (kantoor Communistische Partij Nederland) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 1961: bouw Berlijnse Muur Stroom vluchtelingen via West-Berlijn stoppen VS grijpt niet in Wel stellingname: Ich bin ein Berliner (Kennedy) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 1962: Cuba-crisis 1959: Fidel Castro maakt Cuba communistisch VS wil Castro wegwerken Steun vanuit Sovjet-Unie (1962): Nucleaire raketten gericht op VS VS: zee-blokkade van Cuba SU lijkt blokkade te negeren Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

61 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Schrik zat er in na Cuba-crisis Meer overleg Werken aan ontspanning Focus van militair naar ruimte Ontspanning leidt tot SALT I-akkoord (1972) Strategic Arms Limitation Talks SALT II mislukt door SU inval in Afghanistan VS gaat weer herbewapenen Strategic Defense Initiative Kruisraketten in Europa Massale protesten in Amsterdam tegen plaatsing kruisraketten (1981) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld WOII had grote invloed op koloniën Superieure Westen ernstig verzwakt Opkomend nationalisme verder versterkt Nationalisme opgekomen in jaren 20 Japan had Westerse superioriteit onderuit gehaald Na WOII barstte de dekolonisatiestrijd uit in Azië India: geweldloos verzet onder leiding van Mahatma Gandhi Nederlands-Indië verklaarde zich onafhankelijk in 1945, met enorme strijd tot gevolg Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld 1945: Soekarno roept onafhankelijkheid uit Indie verloren, rampspoed geboren NL: ingrijpen nav rebellie op eigen grondgebied Steun van VS - Stopzetten Marshallhulp 1949: Nederland erkent onafhankelijkheid Indonesië Strijd gaat verder in Indonesië: Eenheidstaat (droom Soekarno) politionele acties Indonesië: oorlog tegen dekolonisatie -Indo s als vijand behandeld -Molukken Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

62 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld Noord-Afrika: vooral Engelse en Franse koloniën Algerije was Franse kolonie, met veel Franse inwoners Beschermen Franse bevolking Onafhankelijkheid Bloedige burgeroorlog Frankrijk verloor: -Fransen naar huis -Algerije zocht contact met Arabische wereld Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De eenwording van Europa Samenwerking in Europa zou nieuwe oorlog voorkomen Op gebied van economie Kolen en staal industrie = oorlogsindustrie 1957: Verdrag van Rome - Gezamenlijke markt 1967: gezamenlijk landbouwbeleid Gezamenlijk toezicht 1993: Europese Unie (EU) -Grenzen gaan open 2002: invoering Euro Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 Ondertussen in Oostblok Grote armoede Stalin hield ijzeren grip op Oostblok De eenwording van Europa 1953: Chroesjtsjov kiest voor destalinisatie Protesten in hoop op meer vrijheid: Hongaarse Opstand (1956) Praagse Lente (1968) Hardhandig neergeslagen door SU Breznjev-doctrine (va 1968) VS start bewapening opnieuw: Strategic Defense Initiative SU economisch (verder ) verzwakken Met succes Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

63 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De eenwording van Europa 1985: Gorbatsjov wordt nieuwe Sovjet-leider Perestrojka: economische hervormingen Glasnost: meer openheid Onderhandelen met VS over wapens Populair in buitenland In SU slecht gewaardeerd Oostblok ziet kansen op meer onafhankelijkheid Polen: kerk en vakbonden steeds populairder Hongarije: doorknippen ijzeren gordijn DDR: protesten leiden tot opening Berlijnse Muur (9 nov 1989) = Val van het communisme Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 Sovjet-Unie valt uiteen Communisme in Europa verdwijnt Armoede blijft Nationalisme verschijnt De eenwording van Europa - Tsjechoslowakije valt uiteen - Burgeroorlog in Joegoslavië Vanaf 2004: Voormalig Oostbloklanden treden toe tot EU Einde communisme zorgt dus voor verdere groei Europese Unie Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Europa lag aan puin na WOII Nederland: Sober en zuinig Verzuiling Hard werken Politieke samenwerking Marshallhulp Enorme economische groei Werkgelegenheid in de stad: urbanisatie Eerste stappen individualisering Door welvaart kan politiek werken aan opbouw verzorgingsstaat Jaren 60: protesten tegen sober en zuinig Met explosieve loonstijging als gevolg Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

64 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Culturele veranderingen als volgende stap Verzuiling na WOII weer opgepakt totdat.. televisie verscheen 1 zender verzuiling Babyboom-generatie Opgegroeid met Afzetten tegen alles individualisering Andere mentaliteit = protestgeneratie televisie Popmuziek!! Vrouwen weer in actie voor meer gelijke rechten Verdere individualisering Ontkerkelijking (secularisatie) Gevolg: pluriforme maatschappij Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen Kort na WOII Nederland als emigratieland Aspect 49 Ook instroom van buitenlanders : 1) Nederlandse Indiërs 2) gastarbeiders 3) Surinamers & Antillianen 4) Asielzoekers (vooral na 1990) 1) Molukkers hoopten op terugkeer: -Geen integratie -Frustraties, treinkaping - Later toch integreren 3) 1975: Suriname onafhankelijk 4) Op de vlucht voor armoede, oorlog, onderdrukking, etc Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen Indiërs integreerden vrijwel volledig Terugkeer gastarbeiders, dus in begin geen integratie Vele tussenvormen van integratie ontstaan Laatste jaren meer en meer kritiek Nederland als pluriforme en vooral ook multiculturele samenleving Aspect 49 Integratiebeleid mislukt Extremisme, zoals 9/11 Reacties zoals Pim Fortuyn & Geert Wilders Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

65 Opdrachten HAVO Tijdvak 1: Jagers en boeren Vraag 1 (H2006-I,2): Bron 1 De zonnetempel Stonehenge in Engeland, een monument uit de prehistorie Toelichting De stenen die gebruikt zijn in Stonehenge wegen gemiddeld kg en werden 250 kilometer over land en water vervoerd tot de plek waar zij nu staan. Een bewering Stonehenge kan niet gebouwd zijn door jagers/verzamelaars, maar moet gebouwd zijn door landbouwers. 4p Leg deze bewering uit. Doe dat door: de leefwijze van jagers/verzamelaars op twee kenmerken te vergelijken met de leefwijze van landbouwers en daarmee telkens uit te leggen waarom jagers/verzamelaars Stonehenge niet konden bouwen, en landbouwers wel. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

66 raag 2 (H2010-II,2): Bron 2 Rotstekening uit Bohuslän, een gebied in Zweden. De tekening dateert van ongeveer 3000 v. Chr. Gebruik de bron Bij deze rotstekening krijg je twee gegevens: 1 Rond 3000 v. Chr. heeft in Zweden de landbouwrevolutie plaatsgevonden. 2 Rond 3000 v. Chr. leven de Zweden nog in de prehistorie. 3p Gebruik deze gegevens om: (met bron) uit te leggen waardoor deze rotstekening een bewijs vormt dat in Zweden de landbouwrevolutie al heeft plaatsgevonden en (zonder bron) aan te geven waarom wij verder weinig weten van de cultuur van deze landbouwers. Vraag 3: (H2009-I,2) Bron 3 Kleitablet van omstreeks 2100 voor Chr., gevonden in het archief van een opgegraven tempel uit Mesopotamië in het tegenwoordige Irak Toelichting Het tablet in spijkerschrift is afkomstig van de administratie van de tempel. Het bevat een lijst van arbeiders met de broodrantsoenen die zij voor hun werk ontvangen hebben. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

67 Gebruik de bron Dit kleitablet kan niet afkomstig zijn uit een samenleving van jagers en verzamelaars. 2p Geef daarvoor twee argumenten. Vraag 4 (H2013-I, 2): In de eerste stedelijke gemeenschappen werd het spijkerschrift ontwikkeld dat op kleitabletten werd geschreven. Verreweg het grootste deel van deze kleitabletten bevatte administratieve aantekeningen. 1p Geef hiervoor een verklaring. Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Vraag 5 (H2006-II,4) Bron 4 De Griekse historicus Herodotos ( v Chr) onderzoekt de oorlogen die in zijn tijd gevoerd worden tussen de Griekse stadstaten en het Perzische Rijk Hier volgt een uiteenzetting van het onderzoek, dat Herodotos uit Halikarnassos heeft ingesteld met de bedoeling dat de handelingen van de mensen niet op de lange duur vergeten zouden worden. En dat de belangrijke en bewonderenswaardige daden, enerzijds door Grieken, anderzijds door niet-grieken verricht, beroemd zouden blijven. Ook wil hij laten zien door welke aanleiding zij met elkaar in strijd zijn geraakt. ( ) Volgens de Perzen zijn de Grieken begonnen met een reeks gewelddaden door een prinses te schaken. Een generatie later zou de zoon van de koning van Troje wraak willen nemen door een Griekse prinses te roven. Zo had hij Helena geschaakt. Tot dan toe was het gebleven bij schakingen over en weer, maar toen hebben de Grieken een veldtocht tegen Azië ondernomen. Pas daarna zijn de Perzen naar Europa gekomen. Dit is de mening van de Perzen, maar de Grieken denken er anders over. Ik ben niet van plan hierover te gaan betogen dat het zus of zo gegaan is. Eerst zal ik de man aanwijzen van wie ik zelf weet dat hij het eerst geweld tegen de Grieken heeft gebruikt, daarna zal ik mijn verhaal voortzetten. De Romeinse politicus en redenaar Cicero ( v Chr) noemde Herodotus de vader van de geschiedschrijving, omdat hij de eerste was die probeerde de geschiedenis op een wetenschappelijke manier te onderzoeken. 4p Leg met twee voorbeelden uit dat Herodotus de geschiedenis op een wetenschappelijke manier tracht te onderzoeken. Vraag 6 (H2008-I, ) Een uitspraak: De Griekse stadstaten vormen de bakermat van de westerse beschaving. 2p Noem een kenmerk van de Griekse stadstaten en leg daarmee de uitspraak uit. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

68 Vraag 7 (H2006-II) Bron 5 Het amfitheater in Nîmes (Frankrijk) gebouwd aan het einde van de eerste eeuw na Christus Overblijfselen van dergelijke amfitheaters uit deze periode zijn ook gevonden in Griekenland, het Midden-Oosten, Noord-Afrika, Spanje en Trier (Duitsland). Gebruik de bron 2p Leg uit: waardoor deze grote verspreiding verklaard kan worden welke conclusie je kunt trekken over de culturele beïnvloeding in deze tijd en in dit gebied. Vraag 8 (H2015-I, 2) Bron 6 Velleius Paterculus (20 voor Chr. - 30) is lid van de militaire staf van de latere Romeinse keizer Tiberius. In de jaren 4 en 5 neemt hij deel aan een grote militairecampagne onder leiding van Tiberius naar de Elbe in Noord-Duitsland. Velleius schrijft hierover: We hadden ons kamp opgeslagen aan deze zijde van de genoemde rivier (de Elbe), terwijl de andere zijde blonk van de wapens van de vijandelijke krijgers, die bij elke beweging en iedere manoeuvre van onze schepen meteen terugweken. Een van de barbaren, een man op leeftijd, met een opvallende lichaamsbouw en naar zijn kleding te oordelen grote waardigheid, stapte in een bootje (een uitgeholde boomstam, zoals daar gebruikelijk is) en stuurde dit vaartuig alleen naar het midden van de stroom. Daar vroeg hij toestemming om zonder gevaar op de oever te komen die wij bezet hielden, en Tiberius te zien. Dat verzoek werd ingewilligd. Nadat hij zijn schuitje had aangemeerd, keek hij lange tijd zwijgend naar Tiberius, en zei toen: "Onze krijgers zijn gek, want ze vereren jullie als goden wanneer jullie er niet zijn, en wanneer jullie er wel zijn, vrezen ze liever jullie wapens dan zich onder jullie hoede te stellen. Maar ik heb met uw welwillende toestemming, Tiberius, vandaag de goden gezien over wie ik tot nu toe alleen maar had gehoord. Mijn hele leven lang heb ik geen gelukkiger dag gewenst of beleefd." En nadat hem was toegestaan de hand van Tiberius aan te raken, keerde hij terug naar zijn bootje en bleef onafgebroken naar hem omkijken toen hij naar de oever van zijn stamgenoten terugvoer. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

69 Deze bron past bij verschillende kenmerkende aspecten van de oudheid. 2p Noem twee kenmerkende aspecten van de oudheid die bij deze bron passen en geef bij elk kenmerkend aspect een passend voorbeeld uit de bron. Vraag 9 (H2008-I,5) Bron 7 Een van de vele sarcofagen (stenen doodskisten) met christelijke symbolen uit omstreeks 350, gevonden in een van de ondergrondse begraafplaatsen van Rome. Gebruik de bron In deze bron zijn uiterlijke vormen van de Grieks-Romeinse cultuur zichtbaar én komt de verspreiding van het christendom naar voren. 3p Leg dit uit door: één voorbeeld te noemen uit de bron van een Grieks-Romeinse vorm en duidelijk te maken dat met deze bron de verspreiding van het christendom aan te tonen is. Tijdvak 3: Monniken en ridders Vraag 10 (H2008-I,8) De paus en de Frankische koning werkten samen om het christendom te verbreiden. Beiden steunden Willibrordus op zijn bekeringstochten. 3p Leg uit: welk belang de Frankische koning had om Willibrordus te steunen en welk belang de paus had om met de Frankische koning samen te werken en welk probleem in de middeleeuwen ontstond in de samenwerking tussen de paus en de vorsten. Vraag 11 (H2014-I,4) In de zesde eeuw brak voor de eerste keer een pestepidemie uit in het Oost-Romeinse Rijk: er stierven miljoenen mensen en de samenleving raakte ontwricht. Hoewel in de zevende en achtste eeuw ook nog uitbraken van de pest voorkwamen, bleef de eerstvolgende grote, zeer dodelijke pestepidemie uit tot p Verklaar met een kenmerkend aspect van de vroege middeleeuwen waardoor grote pestepidemieën in die periode bijna niet voorkwamen in West-Europa. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

70 Vraag 12 (H2006-II,7) Bron 8 In 743 neemt de Frankische heerser Pepijn de Korte ( ) de volgende maatregel Vanwege de oorlogsdreiging en de aanvallen van verschillende volken op onze grenzen hebben we besloten, met de hulp van God en op advies van onze geestelijkheid (...), een deel van het kerkelijk bezit te gebruiken voor de ondersteuning van ons leger. De landerijen van de kerk worden tot leengoederen gemaakt. ( ) Als de leenman overlijdt, zal het leengoed aan de kerk worden teruggegeven. Als de oorlogsdreiging echter blijft, zal de leenovereenkomst worden vernieuwd. De overeenkomst mag echter niet ten koste gaan van de kerken en de kloosters. Als dat wel het geval is, moeten zij hun bezittingen terugkrijgen. De landgoederen omvatten niet alleen het land en het landhuis maar tevens alle huizen, molens, stallen, bossen, weilanden, bewoners en horigen. Gebruik de bron In de tijd van Pepijn ontstaat het feodale stelsel. Uit deze tekst blijkt: een oorzaak van het ontstaan van het feodale stelsel en de afhankelijkheid in de vroege middeleeuwen van het centrale vorstelijke gezag van de kerk. 2p Leg dit voor beide conclusies uit. Vraag 13 (H2009-I,6) Na de val van het West-Romeinse Rijk was er in West-Europa steeds minder geld in omloop. Dit maakte aanpassingen nodig in de voedselvoorziening en in het bestuur. 4p Leg uit dat het gebrek aan geld werd opgevangen door: het hofstelsel en het feodalisme Tijdvak 4: Steden en staten Vraag 14 (H2015-I,4) Bron 9 In 1348 sluiten de Prince of Wales (de Engelse troonopvolger) en Sir Henry Eam een overeenkomst: Toekenning voor de duur van het leven aan Sir Henry Eam van een jaarlijkse rente ter waarde van 100 mark. De rente wordt in gelijke delen met Pasen en het St.-Michielsfeest (29 september) uitbetaald. ( ) De genoemde Sir Henry ( ) bood zich vrijwillig aan en beloofde zich zijn leven lang in dienst te stellen van de prins, en hem te vergezellen waarheen de prins maar wil ( ), zowel in tijden van vrede als in tijden van oorlog. Hij zal voor hem tegen iedereen vechten ( ), wanneer de prins strijdt voor de verdediging van zijn eigen gebieden. De prins van zijn kant wil Sir Henry graag een dusdanige beloning geven dat hij vast aan zijn hof wordt verbonden. Uit deze bron blijkt dat in de late middeleeuwen: 1 het feodalisme blijft bestaan en Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

71 2 de militaire organisatie zich heeft aangepast aan de nieuwe economische omstandigheden van die tijd. 2p Toon de juistheid van beide conclusies aan. Vraag 15 (H2007-I,9) Bron 10 Uit het stadsrecht dat op 27 januari 1356 aan Enkhuizen verleend wordt Hertog Willem van Beyeren, graaf van Holland, van Zeeland, heer van Vriesland en opvolger van het graafschap Henegouwen, maken bekend aan ieder dat wij gegeven hebben en geven voor ons en voor onze nakomelingen aan onze lieve en trouwe lieden (mensen) van Enkhuizen (...) om de vele trouwe diensten die zij ons en onze voorvaderen vroeger gedaan hebben en ons en onze nakomelingen nog doen zullen: Een vrijheid en een stadsrecht aan allen die binnen de genoemde plaats nu ter tijd wonen of hierna wonen zullen en aldaar poorter (burger van een stad) zijn, (...) Voorts hebben wij gegeven en geven aan onze goede lieden, hiervoor genoemd, een jaarmarkt veertien dagen lang durend (...) Voorts zo zullen ons onze goede lieden van onze poort van Enkhuizen voornoemd dienen in onze heervaart (leger) met dertig mannen (...). Gebruik de bron Twee beweringen: 1 Het stadsrecht was financieel voordelig voor de stad, en ook voor de heer. 2 Het verlenen van stadsrechten door middeleeuwse vorsten verminderde de macht van de adel en bevorderde de centralisatie van het bestuur. 4p Leg dit telkens voor beide onderdelen van de beweringen uit. Vraag 16 (H2015-I,5) Bron 11 In de elfde eeuw circuleert in West-Europa een Latijnse oorkonde waarin de Romeinse keizer Constantijn de Grote ( ) bekend maakt: Wij geven ons paleis en de provincies, plaatsen en steden van de stad Rome, heel Italië en de westelijke gebieden, aan onze zalige vader Silvester, bisschop van Rome en gemeenschappelijke paus. En door ons betrouwbaar, keizerlijk oordeel dragen we dit over in de macht en zeggenschap van hem en de pausen die hem opvolgen. Wij besluiten door deze keizerlijke verordening dat dit alles zo ingericht wordt en wij staan toe, dat al dit gebied afhankelijk blijft van de heilige, Romeinse kerk. Deze oorkonde wordt gebruikt in een politiek conflict in de elfde eeuw. 2p Noem: dit politieke conflict en het argument dat de paus voor zijn standpunt aan deze oorkonde kan ontlenen. Vraag 17 (H2008-II,9) Bron 12 In 1095 roept paus Urbanus II voor het eerst op tot een kruistocht. Volgens de kroniekschrijver Robert de Monnik zegt hij daarbij Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

72 Volken uit het rijk van de Perzen een vervloekt volk, een volk dat van God is vervreemd zijn daar (in Palestina) het gebied van de christenen binnengedrongen en hebben dit te vuur en te zwaard verwoest en geplunderd. Een deel van de inwoners hebben zij als gevangenen meegevoerd, anderen zijn ellendig ter dood gebracht. Gods kerken zijn tot in hun grondvesten vernield of dienstbaar gemaakt aan hun eigen eredienst ( ). Laat uw hart spreken en uw ziel moed vatten door de daden van uw voorouders, de dapperheid en grootheid van Karel de Grote en uw andere koningen, die de macht van de Heilige Kerk in hun land hebben gevestigd. En vooral, laat u bewegen ter wille van het Heilige Graf van Jezus Christus, onze Verlosser, dat door onreine volken in bezit is genomen. Laat varen uw onderlinge haat en twisten, maak een einde aan uw strijd, beslecht uw bittere onenigheid. Begeeft u op weg naar het Heilige Graf, ontruk het land aan de handen van dat verfoeilijke volk. Gebruik de bron In de tijd van Urbanus is het voor gelovigen heel belangrijk een bedevaart te maken naar het Heilige Land strijden overal in Europa feodale heren met elkaar om de macht. 4p Leg van elk van deze verschijnselen uit dat het voor de paus een motief kan zijn geweest om op te roepen tot een kruistocht. Vraag 18 (H2006-II,10) Door de groei van de handel ontstond aan het einde van de middeleeuwen een nieuw machtsevenwicht tussen vorsten en adel. 2p Leg uit welke machtsverschuiving er plaatsvond. Vraag 19 (H2010-II,8) Bron 13 Uit het Edict van Villers-Cotterêts, uitgegeven door koning François I van Frankrijk (1539) Artikel 111: Wij willen dat voortaan alle besluiten, zowel van onze Koninklijke gerechtshoven als van ondergeschikte en lagere rechtbanken, registers, verhoren, contracten, machtigingen, testamenten en andere akten worden uitgesproken, opgeschreven en uitgegeven aan partijen in de moedertaal, het Frans, en niet anders. Gebruik de bron Twee beweringen: Artikel 111 van het Edict van Villers-Cotterêts kan gezien worden als een oorzaak en een gevolg van centralisatie. Voor Franse nationalisten in de negentiende eeuw was François I een voorbeeld. 4p Leg beide beweringen uit. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

73 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Vraag 20 (H2010-II,13): Een ontwikkeling: Omstreeks 1500 begint de Europese overzeese expansie vanuit Portugal en Spanje. Omstreeks 1600 gaan ook Hollandse en Zeeuwse kooplieden handelsroutes zoeken naar Azië, Afrika en Amerika. 4p Beschrijf deze ontwikkeling door: een politiek motief te noemen dat de Hollanders en Zeeuwen hadden voor het zoeken naar handelsroutes en een gevolg te noemen van het ontdekken van deze handelsroutes voor de economie van de latere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en uit te leggen waardoor deze zestiende-eeuwse ontwikkeling past bij een beginnende wereldeconomie. Vraag 21 (H2006-II,12) In de zestiende eeuw begint de Europese expansie overzee en een nieuwe wetenschappelijke belangstelling. Beide ontwikkelingen hebben elkaar beïnvloed. 4p Leg uit met telkens een voorbeeld: waardoor de nieuwe wetenschappelijke belangstelling de Europese expansie mogelijk maakte en dat de expansie de wetenschappelijke belangstelling bevorderde. Vraag 22 (H2007-I, 10) Bron 14 Anatomische tekening van een mens door Leonardo da Vinci ( ), Italiaanse schilder, beeldhouwer, onderzoeker en geleerde Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

74 Deze prent van Leonardo da Vinci wordt vaak gebruikt om te laten zien dat de middeleeuwen voorbij zijn. 4p Leg dit uit, door: eerst met de tekening uit te leggen dat deze tekening typerend is voor een geleerde uit de Renaissance en daarna uit te leggen welke aanpak een middeleeuwse geleerde zou kiezen. Vraag 23 (h2011-i) Een gegeven: Omstreeks 1500 bestudeerde de humanist Erasmus de Bijbel aan de hand van de oorspronkelijke Griekse teksten. Hierdoor ontdekte hij in de gangbare Latijnse vertaling van de Bijbel veel fouten. 2p Leg uit dat dit gegeven past bij twee kenmerkende aspecten van de zestiende eeuw. Vraag 24 (H2013-I) Bron 15 In Worms (Duitsland) vindt in 1521 een vergadering plaats waarbij de monnik Maarten Luther zijn stellingen tegen misstanden binnen de rooms-katholieke kerk verdedigt. Keizer Karel V zegt daarover tegen de aanwezige Duitse vorsten: Ge weet, dat ik afstam van de aller christelijkste keizers van de edele Duitse natie ( ). Naar hun voorbeeld heb ik tot dusver steeds geleefd. Want het is zeker dat één enkele broeder dwaalt, als hij zich keert tegen de mening van de gehele christenheid, omdat die christenheid anders duizend jaar of nog langer gedwaald zou moeten hebben. Daarvoor ben ik ook vastbesloten mijn koninkrijken en heerlijkheden, vrienden, lichaam en bloed, leven en ziel, in te zetten. Want het zou een schande zijn voor ons en voor u, gij leden van de edele Duitse natie, als door onze nalatigheid ook maar een schijn van ketterij en aantasting van het christelijk geloof in de harten der mensen zou binnensluipen. Nadat we gisteren hier de rede van Luther hebben gehoord, zeg ik u dat ik het betreur zo lang te hebben geaarzeld tegen hem op te treden. Ik wil hem nooit meer horen. Hij moge zijn vrijgeleide hebben! Maar ik zal hem voortaan als notoire ketter beschouwen en hoop dat gij allen als goede christenen hetzelfde zult doen. Gebruik de bron Bij deze bron kun je twee uitspraken doen: Karel V heeft een politiek motief om deze toespraak te houden. Met deze toespraak draagt Karel V bij aan de splitsing binnen de christelijke kerk in de zestiende eeuw. 4p Leg beide uitspraken uit. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

75 Vraag 25 (H2012-I,5 oud) Bron 16 Een anonieme gravure uit 1569 met als titel: "De treurige onderdrukking van de Nederlanden": Toelichting Egmont, Horn, Backerzele en Stralen: terechtgestelde personen. Vergas en Del Rio: leden van de Raad van Beroerten, de speciale rechtbank van Alva om de betrokkenen bij de Beeldenstorm te veroordelen. Granvelle: kardinaal De Granvelle, adviseur van Alva. Duc Dalba: de Hertog van Alva. Ver Bum Dni (Verbum Domini): het woord van God (de Bijbel). Alva zit op zijn troon met rechts van hem leden van de Raad van Beroerten. Rechts van het midden vist Margaretha van Parma naar rijkdommen van veroordeelden in een bloedvijver. Voor Alva knielen 17 maagden die de Nederlandse gewesten voorstellen. De groep mannen geheel rechts zijn de Staten-Generaal. De gescheurde oorkonden op de voorgrond zijn privileges. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

76 Gebruik de bron In deze prent geeft de maker een mening weer over het optreden van Alva in de Nederlanden. 4p Leg uit welke mening de maker van de prent hier weergeeft over het optreden van Alva op politiek en op religieus gebied, telkens met een verwijzing naar de prent. Vraag 26 (H2014-I,7) Bron 17 In 1580 wordt in de Staten van Friesland (het bestuur van de provincie) een reeks wetten aangenomen. Enkele van de bepalingen hieruit: Art. 1. In de eerste plaats zullen alle priesters en andere geestelijken, zowel mannelijke als vrouwelijke, zich onthouden van alle pauselijke reguliere ceremoniën, diensten en het houden van preken, zowel in het geheim als openbaar, op straffe van het kwijtraken van pensioen en correctie door een rechtbank. Art. 2. Ten tweede, zullen de instellingen en voorrechten van pastoors en alle andere ontvangers van kerkelijke inkomsten en lenen, zonder enige uitzondering dadelijk worden ingetrokken en nietig verklaard ( ). Art. 18. De grietmannen1) zullen worden belast (elk in zijn eigen bestuursgebied) met het zonder enige vertraging doen zuiveren van de kerken van beelden, altaren en alles wat tot de rooms-katholieke ceremoniën en afgoderij gediend heeft. noot 1 Een grietman is het hoofd van een grietenij, een bestuurseenheid in Friesland die gelijk staat aan een gemeente. Gebruik de bron Bij deze bron passen twee beweringen: De Reformatie heeft in 1580 Friesland bereikt. Met deze bepalingen kiezen de Staten van Friesland partij in de Opstand. 4p Toon de juistheid van beide beweringen aan, telkens met een verwijzing naar de bron. Vraag 27 (H2015-I, 12) Bron 18 Wouter Jacobsz. beschrijft wat er in 1578 in Amsterdam gebeurt: Op 26 mei werd er in Amsterdam zwaar geleden door toedoen van de geuzen die zich in die dagen zeer opdrongen. ( ) Ze vaardigden enkele mensen af naar de magistraat (=het stadsbestuur) in het stadhuis (...). Daar vroegen zij aan de burgemeesters of zij hun een kerk in gebruik wilden geven ( ). Nadat de burgemeesters geantwoord hadden dat ze daarmee niet konden instemmen, werden zij door de geuzen overvallen. ( ) Toen de geuzen de Dam en het stadhuis hadden ingenomen, verspreidden ze zich ( ). Ze liepen door heel de stad met ontblote zwaarden in hun handen. Nadat ze de Dam, de poorten, de wallen en de kloosters goed in handen hadden gekregen, trok de resterende meute naar de minderbroeders (=kloosterorde), waar ze erg boosaardig tekeer gingen. Het altaar van de kerk en de beelden en andere versieringen gooiden ze kapot. De goederen van het Klooster, huisraad, boeken, ornamenten, levensmiddelen en dergelijke werden als buit meegenomen. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

77 De kloosterbroeders werden allemaal zwaar mishandeld, gevangengenomen, en gezamenlijk, onder lasterlijk roepen, over Straat gedreven. Ze werden in een schip ruw op elkaar gegooid. ( ) Ze werden allemaal samen de stad uitgevoerd en op de dijk gezet, vanwaar ieder zijns weegs mocht gaan. Bij deze bron passen twee historische begrippen: 1 de Alteratie van Amsterdam en 2 de Opstand als burgeroorlog. 2p Toon dit voor elk van deze begrippen aan, telkens met een verwijzing naar de bron. Tijdvak 6: regenten en vorsten Vraag 28 (H2007-II,13) De Franse koning Lodewijk XIV ( ) staat bekend als een absoluut vorst. Hij benoemde Jean-Baptiste Colbert ( ), de zoon van een rijke lakenkoopman, tot minister. Dat was voor die tijd een bijzonder benoemingsbeleid, omdat Colbert niet van adel was. 4p Leg uit dat dit benoemingsbeleid: paste bij een absoluut vorst uit die tijd en samenhing met de maatschappelijke veranderingen die het handelskapitalisme met zich meebracht. Vraag 29 (H2014-I,8) In 1603 werd de Engelse koning James I de eerste koning van Engeland, Ierland en Schotland samen. Enkele jaren later introduceerde hij de 'Wetten van Iona'. Hierin werd bepaald dat de kinderen van de Schotse katholieke adel opgeleid moesten worden op Engelstalige protestantse scholen. 2p Leg uit waardoor de 'Wetten van Iona' konden bijdragen aan de centralisatie van het rijk van James I. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

78 Vraag 30 (H2013-I,12) Bron 19 Een schilderij omstreeks gemaakt door Albert Cuyp: Bij dit schilderij geeft het Rijksmuseum de volgende toelichting: Een schilderij van een opperkoopman van de VOC (de Verenigde Oostindische Compagnie) in Hollandse kleding, vermoedelijk Jacob Mathieusen en zijn vrouw. Achter de koopman en zijn vrouw staat een slaaf met een parasol. Dit was in Azië een teken van macht. Op de achtergrond de retourvloot op de rede van Batavia op Java. Gebruik de bron. Een bewering: Dit schilderij illustreert verschillende aspecten van de zeventiende eeuw, namelijk de economische bloei en de culturele bloei van de Republiek en het ontstaan van wereldwijde handelscontacten. 3p Maak voor elk van deze drie aspecten duidelijk dat het schilderij dit aspect illustreert. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

79 Vraag 31 (H 2015-I,14) Bron 20 Een foto van de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam: Toelichting In 1661 koopt Jan Hartman het grachtenpand dat op de foto tweede van links staat. Hartman laat de zolder ombouwen tot een schuilkerk, waarin de rooms-katholieke eredienst wordt gehouden. Het pand wordt 'Ons' Lieve Heer op Solder' genoemd en is tot 1887 een belangrijke rooms-katholieke kerk in het centrum van Amsterdam. Bij deze foto van een kerkgebouw in Amsterdam merkt een historicus op, dat 'Ons' Lieve Heer op Solder' de godsdienstpolitiek in de Republiek goed illustreert: er is wel sprake van tolerantie, maar er is geen godsdienstvrijheid. 3p Leg dit uit, door aan te geven: wat de foto laat zien over de kerkgebouwen van de rooms-katholieken in de Republiek en waardoor hieruit blijkt dat er wel tolerantie is en waardoor hieruit blijkt dat er geen godsdienstvrijheid in de Republiek is. Vraag 32 (H2010-I,1, oud) Tussen het ontstaan van de moedernegotie en de opkomst van de gecommercialiseerde landbouw in Holland bestond een verband. 3p Licht dit verband toe door: een omschrijving te geven van de moedernegotie en een omschrijving te geven van de gecommercialiseerde landbouw in Holland en het verband tussen beide te noemen. Vraag 33 (V2011-I) In 1628 veroverde kapitein-generaal Piet Hein vlak bij Cuba een Spaans konvooi dat zilver uit de Spaanse zilvermijnen in Zuid-Amerika vervoerde naar Spanje. Hij bracht zijn buit naar de Republiek waar het zilver voorlopig werd opgeslagen. Dit leidde in grote delen van Europa tot een economische neerval door gebrek aan muntgeld. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

80 In de zeventiende eeuw ontstaat een wereldeconomie. 4p Leg uit, telkens met een verwijzing naar deze gebeurtenissen: waardoor deze wereldeconomie kon ontstaan en waardoor deze gebeurtenissen als bewijs kunnen dienen voor het bestaan van een wereldeconomie. Vraag 34 (H2014-II,8) Bron 21 De natuurkundige Robert Hooke publiceert in 1665 een boek met zijn waarnemingen over de natuur. Over de relatie tussen vuur en zuurstof schrijft hij: Het lijkt redelijk om te denken dat er niet zoiets bestaat als een vuurelement, dat een vlam doet opstijgen, maar dat die schijnende tijdelijke massa die wij 'vlam' noemen, niets anders is dan een mengsel van lucht en vluchtige, zwavelhoudende delen van afbreekbare of brandbare stoffen. Deze hypothese heb ik getracht te onderbouwen met een eindeloze hoeveelheid observaties en experimenten. Dit proces hier te beschrijven zou te ver gaan; het zal mogelijk op een ander moment uit voldoende materiaal blijken te bestaan voor een veel grotere verhandeling. Zuurstof is iets dat tot nu toe nog maar weinig werkelijk onderzocht en verklaard is en waarover een ijverige onderzoeker maar zeer weinig informatie zal vinden, terwijl iedereen het inademt en er in leeft, ook al is men zich hiervan niet bewust. Maar als men het eenmaal voldoende zal doorgronden, dan zal dat iemand ongetwijfeld in staat stellen om een rationele, ja zelfs een waarschijnlijke, zo niet de juiste verklaring te geven voor alle verschijningsvormen van vuur. Gebruik de bron Een bewering: De ideeën van Robert Hooke dragen bij aan het ontstaan van de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw en aan het ontstaan van de Verlichting in de achttiende eeuw. 2p Leg beide delen van deze bewering uit. Tijdvak 7: pruiken en revoluties Vraag 35 (H2006-I,16) Bron 22 In 1792 schrijft markies de Condorcet, een Franse edelman We moeten ervan uitgaan dat de vooruitgang van de rede gelijk op zal gaan met de vooruitgang in de kunsten en wetenschappen. Dat bijvoorbeeld de voortgang van de geneeskunde ( ) uiteindelijk zal resulteren in de vernietiging van alle besmettelijke en overdraagbare ziekten en ook van de ziekten die het gevolg zijn van klimaat, voedsel en de belasting door de dagelijkse werkzaamheden ( ). Is het daarom raar te veronderstellen dat de verbeterbaarheid van het lot van de mens ook geen grenzen kent? De opvattingen van markies De Condorcet zijn een voorbeeld van de nieuwe manier van denken in de achttiende eeuw. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

81 Gebruik de bron 2p Noem een kenmerk van deze manier van denken en leg uit hoe dit in de opvattingen van de markies naar voren komt. Vraag 36 (H2014-II,9) Bron 23 Kroonprins Frederik van Pruisen schrijft op 5 januari 1737 aan de filosoof Voltaire: Lodewijk XIV was in een oneindig aantal opzichten een groot vorst. Een fout tegen de grammatica of tegen de spelling kan op geen enkele manier de schittering laten verbleken van zijn reputatie, die gebaseerd is op tal van daden die hem onsterfelijk hebben gemaakt. Hij had alle reden om te zeggen: "Ceasar est super grammaticam" (De keizer staat boven de grammatica). Ik ben op geen enkel terrein groot. Alleen door hard te werken kan ik me misschien op een dag nuttig maken voor mijn vaderland. Dat is het enige waardoor ik me hoop te onderscheiden. Kunsten en wetenschappen zijn altijd producten van de overvloed geweest. De landen waar ze bloeiden hadden onmiskenbaar een voorsprong op de landen die in duisternis verkeerden door een gebrek aan beschaving. Bovendien leveren de wetenschappen een grote bijdrage aan het geluk van de mens. Ik zou erg blij zijn als ik ze naar onze afgelegen gebieden kon halen, waar ze zich tot nu toe maar mondjesmaat hebben laten gelden. Gebruik de bron In deze brief portretteert Frederik van Pruisen koning Lodewijk XIV van Frankrijk als een absoluut vorst en zichzelf als een verlicht vorst. 4p Leg dit uit door: een kenmerk van het absolutisme te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de beschrijving van Lodewijk XIV en een kenmerk van de Verlichting te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de ideeën van Frederik van Pruisen. Vraag 37 (H2011-I, 16) Bron 24 In 1700 publiceert de Amerikaanse rechter Samuel Sewall het pamflet The selling of Joseph (de verkoop van Jozef). Hierin schrijft hij: Het huidige grote aantal slaven in de provincie, en hun ongemakkelijk leven door hun slavernij, heeft velen aan het denken gezet of de grondslag van de slavernij wel stevig en goed genoeg is gelegd om het grote gewicht te kunnen dragen van het systeem dat daarop is gebouwd. Het is absoluut waar dat alle mannen, omdat zij als zonen van Adam medeerfgenaam van hem zijn, in gelijke mate recht hebben op vrijheid en alle andere uiterlijke gemakken van het leven. Toelichting Volgens de Bijbel stammen alle mensen van Adam af. Gebruik de bron Over Samuel Sewall kun je, op grond van deze bron, zeggen dat hij verlichte ideeën heeft op politiek gebied. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

82 2p Toon dit aan en geef aan welk verband er bestond tussen een ideaal van de Verlichting en het abolitionisme. Vraag 38 (H2006-II) Bron 25 Een medaillon uit 1787 gemaakt door de Britse aardewerkfabrikant Josiah Wedgewood ( ). Hij kopieerde dit medaillon en stuurde het naar vrienden in New York. Het werd een enorm succes: er werden meer dan exemplaren van gemaakt en verkocht Vertaling Ben ik geen mens en broeder? Deze afbeelding kan gebruikt worden als illustratie bij een aantal paragrafen uit een boek over het abolitionisme, met de volgende titels: Verlichtingsideeën De trans-atlantische slavenhandel De Industriële Revolutie 6p Leg voor elke paragraaf uit welk verband er bestaat tussen de titel van de paragraaf en het abolitionisme, de bron met het medaillon. Vraag 39 (H2010-II,14) Bron 26 Gedeelte uit de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger, die op 26 augustus 1789 wordt aangenomen door de Franse Nationale Vergadering Bijgevolg erkent en verklaart de Nationale Vergadering in aanwezigheid en onder bescherming van het Opperwezen, de volgende rechten van de mens en van de burger: 1 De mensen worden vrij en met gelijke rechten geboren en blijven dit. Maatschappelijke verschillen kunnen slechts op het algemeen welzijn gebaseerd worden. ( ) 3 De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt bij het nut dat de gemeenschap ervan heeft. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

83 Geen instantie, geen individu kan gezag uitoefenen dat daar niet uitdrukkelijk uit voortkomt. ( ) 10 Niemand mag vanwege zijn opvattingen, zelfs godsdienstige, worden lastig gevallen, in zoverre dat hun uiting de door de wet ingestelde openbare orde niet verstoort. Gebruik de bron De Franse Nationale Vergadering deelt de algemene kritiek die in de achttiende eeuw bestond op het ancien régime op het gebied van: het bestuur burgerrechten en de bestaande maatschappelijke verhoudingen. 6p Licht dit toe door: (zonder bron) bij elk van deze drie punten de kritiek op het ancien régime die in die tijd bestond, te noemen en (met bron) de verbetering aan te geven die de Nationale Vergadering voorstelt. Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Vraag 40 (H2013-I, 18) Enkele gegevens over de Engelse stad Manchester: In 1730 werden de wegen vanuit Manchester naar omliggende steden zoals naar de havenstad Liverpool verhard. Tussen 1773 en 1801 groeide het inwoneraantal van bewoners naar bewoners. In 1781 opende Richard Arkwright de eerste op stoomkracht aangedreven textielfabriek in het centrum van Manchester. 3p Leg bij ieder gegeven uit waardoor dit bijdroeg aan de Industriële Revolutie. Vraag 41 (h2015-i,17) In 1874 publiceerde de Maastrichtse priester J.H. Wijnen een brochure waarin hij de sterk toegenomen kinderarbeid in zijn stad veroordeelde. 3p Toon aan: dat de kritiek op kinderarbeid past bij twee kenmerkende aspecten van de moderne tijd en welk verband er bestaat tussen de groeiende aandacht van de rooms-katholieke kerk voor de leef- en werkomstandigheden van de arbeiders en de opkomst van het socialisme. Vraag 42 (h2015-i, 18) Bron 27 Op 15 november 1884 begint in Berlijn een conferentie van Europese regeringsvertegenwoordigers over Afrika. In zijn openingstoespraak zegt de Duitse rijkskanselier Von Bismarck: Bij de uitnodiging voor deze conferentie heeft de keizerlijke regering zich laten leiden door de overtuiging dat alle uitgenodigde regeringen dezelfde wens hebben, namelijk dat de inheemse bevolking van Afrika zich kan aansluiten bij de beschaving. Dat kan door de binnenlanden van dit continent te openen voor de handel, door de bevolking Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

84 opleidingsmogelijkheden te bieden, door missies en ondernemingen aan te moedigen de noodzakelijke kennis te verspreiden. En door aan te dringen op het uitbannen van de slavernij, vooral van de slavenhandel. ( ) Het feit dat alle beschaafde naties veel belangstelling tonen voor de materiële ontwikkeling van Afrika, garandeert dat zij zullen samenwerken bij de opgave de handelsbetrekkingen met dit deel van de wereld te regelen. Gebruik de bron In deze toespraak komen twee motieven voor de Europese bemoeienis met Afrika omstreeks 1880 naar voren. 4p Noem die twee motieven en geef per motief aan hoe dit uit de toespraak blijkt. Vraag 43 (H2010-II,16) Bron 28 Tekening van Albert Hahn op de voorpagina van het socialistische, satirische weekblad De Notenkraker van 6 juni 1909 Onderschrift Kameraden zoo moet het gaan! Toelichting Op de bus staat stembus. Gebruik de bron In de negentiende eeuw ontstaat er een splitsing binnen de socialistische beweging. Eén stroming binnen de socialistische beweging gaat ervan uit dat veranderingen alleen door een gewelddadige revolutie te bereiken zijn, een andere socialistische stroming wil ook andere, niet gewelddadige middelen toepassen. In deze prent maakt tekenaar Hahn propaganda voor één van beide stromingen. 6p Licht dit toe door: eerst (met bron) aan te geven waarom dit een propagandaprent genoemd kan worden en daarna (met bron) aan te geven welke opvatting door Hahn hier wordt uitgedragen en ten slotte (zonder bron) te beredeneren of de boodschap van Hahn in Nederland de meeste aanhang onder de socialisten heeft gekregen. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

85 Vraag 44 (H2010-II,15) De Industriële Revolutie had grote gevolgen op maatschappelijk terrein. 4p Leg met een voorbeeld uit, wat het verband was tussen industrialisatie en: de opkomst van emancipatiebewegingen en de opkomst van nieuwe politieke stromingen. Vraag 45 (H2008-II,17) Bron 29 Carl Peters ( ) koopt vanaf 1884 van stamhoofden gebieden in Oost-Afrika. Daaruit ontstaat in 1885 de kolonie Duits Oost-Afrika. Carl Peters schrijft hier later over Hoe zijn jullie (de Duitse kolonisten) er feitelijk toe gekomen in Oost-Afrika een Duitse kolonie te stichten? Hoe dikwijls heeft men mij die vraag gesteld. Het motief lag in de ontwikkeling van Duitsland vanaf de stichting van het Rijk. Mijn generatie heeft in haar jeugd de strijd van beleefd. De geweldige indrukken van Sedan en Versailles konden niet zomaar aan ons voorbijgaan. Voor ons was het Duitse volk in die oorlog het sterkste land ter wereld. En wanneer wij dan de landkaarten bekeken moesten wij vaststellen dat dit machtigste land van Europa bijna het enige was dat geen kolonies had. Of wanneer wij in het buitenland vertoefden en ondervonden dat het Duitse volk het minst geacht werd van alle Europese volkeren, dat zelfs de Hollanders, Denen en Noren met verachting op ons neerkeken, dan schaamden wij ons zeer. Gebruik de bron Carl Peters werd gesteund door missionarissen, fabrikanten en nationalisten. 5p Licht dit toe door: eerst (zonder bron) bij elk van deze drie groepen uit te leggen welk motief deze groep had om het Duitse imperialisme in Afrika te steunen en vervolgens te beredeneren bij welke groep het motief van Carl Peters het best past. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

86 Vraag 46 (H2015-I,19 ) Bismarck verzette zich omstreeks 1880 tegen overzees imperialisme van Duitsland. 2p Leg uit dat dit verzet paste bij het buitenlands beleid dat hij voerde. Tijdvak 9: wereldoorlogen Vraag 47 (2009-II, 18) Bron 30 Foto van soldaten uit Brits-Indië tijdens de Eerste Wereldoorlog in Noord-Frankrijk bij de Somme, juli 1916 Toelichting India (Brits-Indië) is in 1916 een kolonie van Groot-Brittannië. Gebruik de bron Een bewering: Deze foto kunnen Indiase nationalisten gebruiken bij hun propaganda voor onafhankelijkheid van India zowel onder de bevolking van Groot-Brittannië als onder de bevolking van India. 4p Leg dit uit voor beide bevolkingen. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

87 Vraag 48 (H2015-I,20) Bron 31 In 1922 publiceert de voormalige Duitse keizer Wilhelm II zijn memoires. Hierin schrijft hij over de revolutie van november 1918 in Duitsland: De revolutie heeft onvoorstelbaar veel waardevols vernietigd en is doorgedrukt, uitgerekend op het moment dat de strijd van het Duitse volk voor het herstel in de slotfase verkeerde en de krachten gebundeld hadden moeten worden voor de wederopbouw. Het was een misdaad tegen het Duitse volk. Ik weet dat velen die achter de sociaaldemocratische vlag stonden de revolutie niet hebben gewild. Ook diverse sociaaldemocratische leiders wilden de revolutie niet op dat moment. Velen van hen waren bereid om met mij samen te werken. De sociaaldemocraten waren echter niet in staat de revolutie tegen te houden en dat maakt ze medeverantwoordelijk voor de huidige politieke situatie in Duitsland. Dit valt hen des te zwaarder aan te rekenen, omdat de socialistische leiders dichter bij de revolutionaire massa stonden dan de vertegenwoordigers van de monarchie en dus veel meer invloed hadden kunnen uitoefenen. ( ) De Duitse arbeidersklasse heeft schitterend onder mij gestreden op het slagveld en thuis jarenlang gezorgd voor voldoende munitie en wapens. Dat mag niet worden vergeten. Pas later raakte zij verdeeld. Dat was echter de schuld van agitatoren en revolutionairen, niet van het fatsoenlijke en vaderlandslievende deel van de arbeiders. Gebruik de bron. Uit deze bron worden twee conclusies getrokken: 1 Deze weergave van de oorzaken van de revolutie in november 1918 is eenzijdig. 2 Met zijn memoires heeft Wilhelm II bijgedragen aan het verzwakken van de Republiek van Weimar. 4p Ondersteun elk van beide conclusies door: twee voorbeelden van de eenzijdigheid van zijn beschrijving uit dit fragment te noemen en met dit fragment uit te leggen waardoor de memoires van de keizer hebben bijgedragen aan het verzwakken van de Republiek van Weimar. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

88 Vraag 49 (H2015-I,22) Bron 32 In 1938 verklaart Adolf Hitler tijdens een toespraak over de Duitse jeugd: Deze jongens komen op tienjarige leeftijd bij onze organisatie en krijgen dan voor het eerst frisse lucht, en dan, vier jaar later, gaan ze van het Jungvolk naar de Hitlerjugend en daar houden we ze voor nog eens vier jaar. En dan zijn we nog minder bereid hen terug te geven aan diegenen die klassen- en statusbarrières opwerpen en nemen hen liever op in de SA of de SS, in NSKK,1) enzovoort. En als ze daar achttien maanden of twee jaar zijn en nog altijd geen echte nationaalsocialisten zijn geworden, dan gaan ze naar de Arbeitsdienst en worden ze daar zes of zeven maanden bijgewerkt, en dat alles onder één enkel symbool, de Duitse spade. En als er na zes of zeven maanden nog altijd restanten van klassenbewustzijn of trots op status overgebleven zijn, dan zal de Wehrmacht de verdere behandeling voor twee jaar overnemen. En als ze dan na twee of vier jaar terugkeren, dan nemen we hen, om te voorkomen dat ze in oude gewoonten terugvallen, onmiddellijk op in de SA, SS, enzovoort en zullen ze de rest van hun leven niet meer vrij zijn. noot 1 De SA, de SS en de NSKK zijn paramilitaire organisaties van de NSDAP Gebruik de bron Deze redevoering past bij: 1 het in praktijk brengen van een totalitaire ideologie en 2 de opvatting van Hitler over een Duitse Volksgemeinschaft. 2p Toon dit voor beide aan. Vraag 50 (H2011-I,20) Bron 33 Twee mozaiëken op het Foro Italico in Rome, gemaakt na 1936, tijdens het bewind van de fascistische dictator Mussolini: Tekst op het eerste mozaïek 9 mei 14 E.F., Italië heeft eindelijk haar imperium Toelichting Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

89 E.F. is de afkorting van Era Fascista. Dit tijdperk begint met Mussolini s machtsovername in In 1936 verovert Italië Abessinië, het huidige Ethiopië in Afrika, om er een kolonie van te maken. Onderaan de afbeelding staan zes fasces (= een bijl met daaromheen een roede van berkentakken. Dit was in de Romeinse tijd een symbool van macht). Tekst op het tweede mozaïek Duce : de aanspreektitel van Mussolini, leider Gebruik de bron Stel: je ziet bij een bezoek aan Rome deze mozaïeken en je constateert dat deze mozaïeken passen bij het fascisme. 3p Noem drie kenmerken van het fascisme en geef aan hoe die in de mozaïeken naar voren komen. Vraag 51 (h2010-i,19) Bron 34 In Duitsland wordt op 1 april 1933, direct na de machtsovername door de nationaalsocialisten, een boycot van joodse winkels georganiseerd. De heer Lazarus uit Oldenburg vertelt hierover Er stonden voor onze winkel op de weg twee SA-mannen met een groot bord waarop stond "Duitsers, koopt niet bij Joden!" Maar het was koud, het was april en toen zei mijn moeder: "Mannen, willen jullie een kop thee hebben?" Zij zeiden "Ja". Toen hebben ze het bord neergezet en zijn met ons naar boven gegaan in de keuken, in uniform, en hebben een kop thee gedronken en zijn weer naar buiten gegaan. "Duitsers, koopt niet bij Joden!", dat was nu eenmaal de mentaliteit. Toelichting SA: de knokploeg van de NSDAP, de Duitse nationaalsocialisten Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

90 Gebruik de bron. Deze anekdote komt uit de catalogus van een tentoonstelling in Duitsland over de Jodenvervolging tussen 1933 en De makers van de tentoonstelling hebben hun expositie "Ein offenes Geheimnis" (een openbaar geheim, iets dat iedereen weet, maar waarvan iedereen doet alsof het niet bestaat) genoemd. Naar aanleiding hiervan kom je tot twee uitspraken: In deze anekdote komt het begin van de openlijke Jodenvervolging in Duitsland goed naar voren. Deze anekdote geeft het thema van de tentoonstelling "Ein offenes Geheimnis" goed weer. 4p Ondersteun beide uitspraken met de bron. Vraag 52 (H2011-II,24) De jaren 1930 laten zien dat er een verband bestaat tussen economische omstandigheden en politieke radicalisering. 2p Leg dit verband met een voorbeeld uit. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

91 Vraag 53 (H2015-I,21) Bron 35 Vertaling van de tekst: Verbreek de Dawes-kettingen. Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, Hitlerbeweging, Lijst 10. Deze poster wordt door de NSDAP gebruikt in een campagne voor de Rijksdagverkiezingen van 20 mei p Geef aan: welke boodschap de NSDAP met deze poster over wil brengen en Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

92 Vraag 54 (h2014-ii,19) Bron 36 De Britse tekenaar David Low maakt in februari 1938 deze prent over de houding van Groot-Brittannië (en Frankrijk) tegenover Nazi-Duitsland: Vertaling: Onderschrift: 'Toenemende druk.' Toelichting In de oorspronkelijke prent zegt Groot-Brittannië tegen Frankrijk: "Waarom zouden wij ons druk maken over iemand die iemand anders duwt, terwijl het allemaal zo ver weg is?" Tekst op de personen van links naar rechts: Brittannië, Frankrijk, Noordwest-Europa, Midden-Oosten, Balkan, Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk. Op het mandje staat: Brits imperium. Gebruik de bron Tekenaar David Low geeft in deze prent een mening weer over de buitenlandse politiek van Groot-Brittannië (en Frankrijk) in p Toon dit aan door aan te geven: welke buitenlandse politiek van Engeland (en Frankrijk) in de prent wordt weergegeven en (met een verwijzing naar de bron) welke kritiek de tekenaar weergeeft op dit beleid. Vraag 55 (H2009-I,16) Bron 37 Viktoria Louise von Hohenzollern, de dochter van keizer Wilhelm II, schrijft in haar memoires over een gebeurtenis die zich afspeelt op 25 november 1914 in het Duitse hoofdkwartier in Charleville (Frankrijk) Vader sprak tijdens het eten over het nieuws van de ondergang van het Engelse slagschip Audacious, dat op een Duitse mijn was gelopen. Een van de aanwezigen merkte op, dat het maar een haar gescheeld had, of ook het passagierschip Oceanic, een van de Engelse zeereuzen, was op een mijn gelopen. Vader antwoordde: "God zij dank, is dat niet gebeurd." Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

93 Toen hij zag dat zijn woorden zijn gesprekspartner verbaasden, ging de keizer rechtop zitten en zei met klem: "Denkt er altijd aan, mijne heren, dat ons zwaard onbezoedeld moet blijven. Wij voeren geen oorlog tegen vrouwen en kinderen. Wij zullen de oorlog fatsoenlijk voeren; het geeft niet wat de anderen doen. Houdt daar rekening mee." Gebruik de bron Uit dit fragment blijkt dat keizer Wilhelm een onrealistisch beeld geeft van de oorlogvoering in de twintigste eeuw. 2p Toon dat aan. Vraag 56 (H2008-I,24) Bron 38 Een foto van de Duitse stad Dresden na het bombardement in de nacht van 13 op 14 februari Op de voorgrond staat het standbeeld van de engel op de toren van het raadhuis dat het bombardement heeft doorstaan Gebruik de bron Deze foto wordt soms in geschiedenisboeken gebruikt om een verandering in de oorlogvoering in de twintigste eeuw te illustreren. 1p Noem die verandering. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

94 Vraag 57 (h2007-ii, 21) Bron 39 De nationalistische leider van India, Mahatma Gandhi, gaat in augustus 1931, als India nog een Britse kolonie is, naar Groot-Brittannië voor een conferentie over onafhankelijkheid voor India. Op dat moment boycot de Indiase bevolking massaal Britse katoenen stoffen omdat Gandhi hen daartoe heeft opgeroepen. Tijdens het bezoek wordt hij door een fabrikant uitgenodigd om naar Manchester te komen om de gevolgen te zien van de Indiase boycot. In de Northern Daily Telegraph van maandag 29 september 1931 staat deze foto van het bezoek Onderschrift uit de krant De heer Gandhi met enkele wevers te Greenfield Mill, Spring Vale, Darwen. Gebruik de bron Met deze bron (de foto met de toelichting) kun je het volgende laten zien: het verband tussen imperialisme en industrialisatie en vormen van verzet tegen het Britse imperialisme en de rol van moderne propaganda- en massacommunicatiemiddelen. 6p Leg dit voor elk onderdeel uit met een passende verwijzing naar de foto met de toelichting. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

95 Tijdvak 10: televisie en computer Vraag 58 (H2015-I,26) Bron 40 In juli 1947 overlegt Molotov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, met Groot-Brittannië en Frankrijk over de invoering van het Marshallplan. Kort daarna verschijnt deze politieke prent in de Britse krant Evening Standard van tekenaar David Low, met als titel "Neuzen naar links!": Onderschrift: Mevrouw Molotovs School voor Satellieten. Toelichting Op het raam staat: Amerikaanse hotdog kraam. In deze prent geeft tekenaar David Low een mening weer over de verhouding op dat moment tussen de Sovjet-Unie en Oost-Europa. 4p Licht dit toe door aan te geven: met twee verwijzingen naar de prent, welke mening de tekenaar hier weergeeft over de verhouding op dat moment tussen de Sovjet-Unie en Oost-Europa en zonder bron, welke reden de Sovjet-Unie had om niet deel te nemen aan het Marshallplan. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

96 Vraag 59 (H2014-I,21) Bron 41 Deze prent van tekenaar Jordaan verschijnt in Vrij Nederland onder de titel: "Sinterklaas 1948": Onderschrift: "Eerlijk zullen wij alles delen". Tekst op de taart: "Berlijn" Toelichting De figuren op de prent zijn (van links naar rechts): Molotov (minister van buitenlandse zaken van de Sovjet-Unie), Stalin, Marianne (Frankrijk), John Bull (Groot-Brittannië), Uncle Sam (Verenigde Staten). Gebruik de bron. In deze prent geeft tekenaar Jordaan een mening weer over de situatie rondom Berlijn in p Licht dit toe door: aan te geven naar aanleiding van welke situatie deze prent is gemaakt, en (met een verwijzing naar de bron) uit te leggen welke mening Jordaan hier weergeeft. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

97 Vraag 60 (h2014-i,25) Bron 42 Op 21 augustus 1968 verklaart president Johnson het volgende: Het tragische nieuws uit Tsjecho-Slowakije schokt het wereldgeweten. De Sovjet-Unie en haar bondgenoten hebben een onverdedigd land aangevallen om het herleven van doodgewone menselijke vrijheid neer te slaan. Het geeft een triest beeld van het communisme dat vrijheid in Tsjecho-Slowakije wordt gezien als een bedreiging voor de veiligheid van de Sovjet-Unie. De verklaringen die de Sovjet-Unie gaven zijn verzonnen. De Tsjecho-Slowaakse regering heeft haar bondgenoten niet gevraagd zich te bemoeien met haar binnenlandse zaken. Er was geen enkele buitenlandse bedreiging voor Tsjecho- Slowakije. De actie van het Warschau Pact is een overduidelijke overtreding van de regels van de Verenigde Naties. We zijn in spoedoverleg om te zien welke stappen de Verenigde Naties kunnen nemen. Ambassadeur George Ball heeft de opdracht om met de andere naties in de Veiligheidsraad aan te dringen op het naleven van de rechten van Tsjecho- Slowakije en zijn volk. Intussen roep ik de Sovjet-Unie en haar bondgenoten op om, in naam van de vrede, haar troepen terug te trekken uit Tsjecho-Slowakije. Ik hoop dat woordvoerders van regeringen en volkeren overal ter wereld hetzelfde zullen doen. Het is nooit te laat om de rede te laten zegevieren. Gebruik de bron Een interpretatie: Je kunt in het optreden van de Sovjet-Unie in Tsjecho-Slowakije in 1968 en in de reactie van de Verenigde Staten daarop een continuïteit zien in het buitenlandse beleid van beide landen sinds 1956 tegenover Europa. 3p Ondersteun je interpretatie door aan te geven wat de overeenkomst is in: de koers van het bewind in Hongarije en het bewind in Tsjecho-Slowakije en het optreden van de Sovjet-Unie in beide jaren en de reactie van de Verenigde Staten in beide jaren daarop. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

98 Vraag 61 (H2014-I, 29) Bron 43 In 1981 worden in Bonn en Amsterdam demonstraties gehouden tegen de plaatsing van kruisraketten met kernkoppen. Uit een pamflet over deze demonstraties: Toelichting Boven het pamflet staat: "BONN 3 oktober (19)81: demonstranten" Op het bovenste spandoek staat in vertaling: "Wij hebben niet alleen woede en angst, maar ook moed en verstand". Onder het pamflet staat: "Amsterdam 21 november (19)81: Gebruik de bron Tijdens de Koude Oorlog treedt er in de publieke opinie in het Westen een verandering op in de mening over kernbewapening. Deze demonstraties zijn daarvan een uiting. 4p Leg uit: met welk kenmerkend aspect van deze tijd deze bron in verband gebracht kan worden en waarom de Sovjet-Unie op dat moment deze demonstraties toejuicht. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

99 Vraag 62 (H2011-I,24de ) Bron 44 In 1973 publiceert Abdul Chalid Salim een boek over het gevangenkamp Boven-Digoel. In dit kamp op Nieuw-Guinea (Irian-Djaja) worden Indonesische politieke gevangenen geïnterneerd tijdens het Nederlandse koloniale bewind. Salim verblijft 15 jaar in het kamp als politiek gevangene: Zo zouden populaire figuren als onze latere vice-president, drs. Mohammad Hatta, en de bekende staatsman Soetan Sjahrir naar Digoel worden verbannen. En zo zou dit oord dan terecht de rol van bakermat van de Indonesische onafhankelijkheid vervullen! De benaming aan onze voorstrijders door de Nederlandse militairen, het plaatselijk bestuur, het politie- of gevangenispersoneel gegeven, liep nogal uiteen. Ze varieerde vooral in de gevangenissen van tuig, bandieten, ( ) tot bendeleden en agitatoren. Te Boven- Digoel werden we weer staatsgevaarlijken, extremisten of kortweg communisten genoemd. Deze laatste benaming was natuurlijk geheel foutief, omdat de Hollanders maar ál te goed wisten, dat wij, Digoelisten, uiteindelijk voor minstens 40% uit nationalisten bestonden. Maar het klonk voor de buitenwereld nu eenmaal aannemelijker alle geïnterneerden communisten te noemen. Bovendien trachtte men zo de vele miljoenen in de archipel wonende islamieten hierdoor enigszins te verzoenen met het bestaan van het ballingsoord. De vrees dat wij ooit nog eens door deze of gene als Indonesische vrijheidsstrijders zouden worden gezien, noodzaakte de koloniale machthebbers ons tegenover het grote publiek steeds als ongewenste extremisten voor te stellen. Het was dan ook voor ons in die tijd ( ) moeilijk, zo niet onmogelijk, om de Hollanders duidelijk te maken, dat onze revolutie in wezen een algemeen volksontwaken inhield. Gebruik de bron Uit deze bron kun je de volgende conclusie trekken: Het in Boven-Digoel gevangen zetten van politieke tegenstanders had een onbedoeld gevolg voor de Nederlandse koloniale overheid. 2p Ondersteun deze conclusie. Vraag 63 (H2013-I,26) Bron 45 Een foto uit 1949 van Nederlandse militairen in Sabang, Indonesië: Gebruik de bron Een bewering: Deze foto zou geschikt geweest zijn voor een propagandacampagne van de Nederlandse regering tijdens de dekolonisatie van Indonesië. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

100 2p Leg dit uit door aan te geven: - welke boodschap de Nederlandse regering met de foto had kunnen overdragen en - tot welke doelgroep de Nederlandse regering zich daarbij had kunnen richten. Vraag 64 (H2008-I,28) De EU heette in 1957 nog EEG (Europese Economische Gemeenschap) en was uitsluitend een economisch verbond. De oprichting van de EEG werd in verband gebracht met: het nationalisme dat twee wereldoorlogen had veroorzaakt en de Koude Oorlog. 4p Leg dit voor beide onderdelen uit. Vraag 65 (H2008-I,29) Bron 46 Tekening van Chappatte in NRC-Handelsblad van 22 maart 2007 Vertaling For 50 years Europe has meant peace: Al vijftig jaar betekent Europa vrede So boring: Zo saai Gebruik de bron De tekenaar constateert dat de oude generatie en de nieuwe generatie anders denken over de Europese Unie. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO

101 2p Leg uit welke reden de tekenaar hiervoor suggereert. Vraag 66 (H2007-I,25) In 1960 waren er in Nederland per honderd gezinnen ongeveer twintig geregistreerde televisietoestellen. In 1970 was dat aantal gegroeid tot tachtig televisietoestellen per honderd gezinnen. Er bestond een verband tussen dit gegeven en de welvaartsontwikkeling en sociaal-culturele veranderingsprocessen in Nederland. 4p Leg bij elk van beide uit, wat het verband was met de groei van het aantal televisietoestellen. Vraag 67 (H2008-II,28) Bron 47 Cartoon van Stefan Verwey in het dagblad De Gelderlander van 20 mei 1995 Toelichting Da kank nie begriepen datie butenlenders nog gin Hollands kenne proaten is: Dat kan ik niet begrijpen, dat die buitenlanders nog geen Hollands kunnen praten. Gebruik de bron Stefan Verwey levert in deze prent commentaar op een maatschappelijk verschijnsel. 2p Leg uit wat zijn commentaar is. Nationale Examentraining Geschiedenis HAVO