Het ouder wordende brein en cognitieve vaardigheden:

Transcriptie

1 Het ouder wordende brein en cognitieve vaardigheden: Gaat echt alles achteruit? Prof. dr. Eva Dierckx Breinwijzer 4 juni

2 Overzicht 1. Inleiding 2. Cognitie en gezond ouder worden 3. Cognitie en pathologisch ouder worden Delirium Dementie en Mild Cognitive Impairment Andere amnestische stoornissen Depressie 4. Vroegtijdige detectie van AD Differentiatie dementie vs depressie Voorspellen van conversie naar AD bij MCI patiënten (5. Cognitieve trainingen: zin of onzin?) Pag.2

3 Inleiding Vergrijzing van de bevolking (toename van de levensverwachting) Belgium (total) year year year year year and more BRON: Prospective demographics Belgium (Federaal Planbureau, 2013) Pag.3

4 Inleiding - Ouder worden gepaard met achteruitgang in cognitief functioneren en met optreden van cognitieve stoornissen (bv.: dementie) - Aantal personen met cognitieve problemen gaat toenemen - meest gerapporteerde klacht = geheugenklacht Pag.4

5 Pag.5

6 Inleiding geheugenklacht kan te maken hebben met - Geheugen - Executieve functies - Concentratie - Abstract denken en logisch redeneren -... Pag.6

7 Inleiding Cognitie = De vaardigheden om dingen te leren, zich dingen te herinneren en problemen op te lossen Pag.7

8 Inleiding Cognitie en ouder worden 2 begrippen - STABILITEIT - ACHTERUITGANG Pag.8

9 Cognitie en gezond ouder worden Bij gezond ouder worden: Géén sprake van een veralgemeende cognitieve achteruitgang MISVATTING: Alle delen van de cognitie gaan achteruit met het ouder worden Slechts bepaalde delen van de cognitie gaan achteruit Andere delen van de cognitie blijven stabiel of verbeteren zelfs (cfr. wijsheid door ervaringen) Pag.9

10 Cognitie en gezond ouder worden Bij gezond ouder worden: Achteruitgang in de volgende domeinen: - geheugen: episodisch geheugen en werkgeheugen - uitvoerende/executieve functies: inhiberen van irrelevante info - Psychomotorische snelheid Pag.10

11 Cognitie en gezond ouder worden Geheugen Geheugen Het vermogen om info op te slaan, te bewaren en later weer te gebruiken door het herkennen (recognitie) of het actief ophalen uit het geheugen (reproductie) Opgebouwd uit verschillende delen: - sensorisch geheugen - korte termijngeheugen - lange termijngeheugen Pag.11

12 Cognitie en gezond ouder worden Geheugen herhalen Sensorisch Geheugen encoderen Korte-Termijn Geheugen ophalen Lange-Termijn Geheugen consolideren Zeer kort vasthouden van zintuiglijke indrukken Tijdelijke opslag en bewerkingen onmiddellijk geheugen en werkgeheugen Permanente opslag Pag.12

13 Cognitie en gezond ouder worden Geheugen Lange-Termijn Geheugen Expliciet Impliciet Episodisch Semantisch Proceduraal Andere Pag.13

14 Cognitie en gezond ouder worden Geheugen Immuun voor de negatieve effecten van het ouder worden Sensorisch geheugen Semantisch geheugen Impliciet geheugen (proceduraal geheugen) Wel problemen ten gevolge van het ouder worden Werkgeheugen Episodisch geheugen Pag.14

15 Cognitie en gezond ouder worden Executieve functies Executieve/uitvoerende functies Initiatie, planning en monitoring van het dagelijks handelen Doelgericht en efficiënt uitvoeren van handelingen en richten/verdelen van de aandacht Pag.15

16 Cognitie en gezond ouder worden Executieve functies Ouder worden: moeilijkheden met inhiberen/onderdrukken van irrelevante info Stroop Coloured Word Task Opdracht: Geef de kleur van de inkt Pag.16

17 blauw rood geel roos groen Pag.17

18 blauw rood geel roos groen Pag.18

19 Cognitie en gezond ouder worden Psychomotorische snelheid Ouder worden: men wordt trager (general slowing) t.g.v. neuronenverlies Pag.19

20 Cognitie en pathologisch ouder worden Wanneer is een probleem ernstig? 1. Belangrijke achteruitgang op een korte periode 2. Achteruitgang in vergelijking met leeftijdsgenoten en premorbide functioneren 3. Negatieve invloed op het dagelijks functioneren (wanneer compensatiemechanismen falen) Pag.20

21 Cognitie en pathologisch ouder worden Ouder worden: Gepaard met cognitieve stoornissen: - delirium - dementie - andere amnestische stoornissen - depressie ( depressieve pseudodementie ) -... Pag.21

22 Delirium Kernsymptomen: - stoornis in het bewustzijn (verminderde helderheid en afgenomen besef van de omgeving; met een verminderd vermogen om de aandacht vast te houden, te richten of te verplaatsen) - verandering in cognitieve functies (geheugenstoornis, desoriëntatie, moeite met helder en logisch denken (denken verloopt associatief en droomachtig), waanachtige ideeën, soms waarnemingsstoornissen) Pag.22

23 Delirium Kernsymptomen: - stoornis ontwikkelt zich in een korte periode en neigt in fluctuerend verloop (over 24u) - vermoedelijke oorzaken (vanuit anamnese, laboratorium-en lichamelijk onderzoek) Medicatie Luchtweg-en urineinfectie Stoornissen in de zouthuishouding en vochtbalans Cardiovasculaire aandoeningen Cerebrovasculaire aandoeningen Metabole stoornissen Urineretentie en indikking en verharding van de stoelgang Gebruik van middelen (intoxicatiedelier (bv.: polyfarmacie) en onthoudingsdelier (bv: staken van overmatig alcoholgebruik) Pag.23

24 Dementie Videofragment Pag. 24

25 Dementie Dementie Term afgeleid van het Latijnse «demens», wat «zonder hersenen» betekent Definitie van Roth Dementie: een globale deterioratie van het intellectueel, emotioneel en gedragsmatig functioneren van een persoon, dit in een toestand van onaangetast bewustzijn Pag.25

26 Dementie: kenmerken Centraal: achteruitgang in de cognitieve functies Stoornissen in het geheugen, de aandachts-en concentratiefuncties, de executieve functies, de oriëntatie, het waarnemen, het denken, de aangeleerde vaardigheden (afasie, apraxie, agnosie) Veranderingen in niet-cognitieve domeinen Het emotioneel leven en de persoonlijkheid (Behavioral and Psychological Symptoms in Dementia; BPSD) Pag.26

27 Dementie: BPSD Indeling - affectieve symptomatologie: depressie, angst - psychotische stoornissen: wanen, hallucinaties, waarnemingsvervalsingen - persoonlijkheidsveranderingen: apathie, agressie, ontremming, - gedragsproblemen: neurovegetatief: slaapstoornissen, incontinentie, veranderd eetpatroon, psychomotoor: rusteloosheid, roepgedrag, zwerven, stereotiepe handelingen, Pag.27

28 Dementie: soorten NIET DE dementie, maar verschillende soorten met een eigen etiologie, verloop en symptomatologie Onderscheid corticale en subcorticale dementie (vooral in beginstadium) Pag.28

29 Dementie: soorten Corticale dementie Dementie van het Alzheimer type Frontotemporale dementie Lewy Body dementie Subcorticale dementie Ziekte van Parkinson Chorea van Huntington Subcorticale vasculaire dementie (Ziekte van Binswanger) Pag.29

30 Verschillende types van dementie Frontotemporale dementie Andere Dementie met Lewy-bodies Pure 3% met ZA 12% 15% 5% 5% Vasculaire dementie Mixte Pure 5% 15% 60% Ziekte van Alzheimer (ZA) Pag.30 Gearing (1995), Kosunen (1996), Nagy (1998)

31 Ziekte van Alzheimer Auguste D, 1906 Alois Alzheimer Pag.31

32 Ziekte van Alzheimer Kenmerken - geheugenstoornissen Pathologische merkers (neurofibrilaire tangles en seniele plaques) het eerst zichtbaar in de mediale temporale kwab, in de hippocampus en de enthorinale cortex episodische geheugentaken gaan het eerst achteruit; eerst anterograde, dan ook retrograde amnesie - andere cognitieve stoornissen Afasie, apraxie, agnosie, problemen in uitvoerende functies - geleidelijk begin en progressieve cognitieve achteruitgang - verwardheid, gedragsveranderingen en psychiatrische symptomen (BPSD) Pag.32

33 Ziekte van Alzheimer 2 vormen: - preseniele vorm (begin <65 jaar) genetische component - seniele vorm (begin >=65 jaar) incidentie neemt toe met de leeftijd Pag.33

34 Oorzaken AD: Seniele plaques en neurofibrillaire tangels Plaques Tangles Pag. 34

35 Pag.35

36 Seniele plaques en neurofibrillaire tangels bij AD Seniele plaques beta-amyloïd 42 Door opstapeling van beta amyloïd is er sterfte van neuronen (apoptosis) (amyloid cascade hypothese) Neurofibrillaire tangles tau-proteïne Tau-proteïne verandert chemisch en kan de structuur binnen het neuron niet meer houden Pag. 36

37 Oorzaken AD Genen Apolipoproteïne E gen ε4 allel (ApoE 4 gen) Amyloïd precursor proteïne gen (APP gen) Preseniline gen (vooral bij early onset AD) Degeneratie nucleus van Meynert - Afname in productie van acethylcholine (leren en geheugen) Pag. 37

38 Preklinische dementie: MCI Dementie ontstaat niet plots Fase van pathologisch cognitief deficiet zonder dementie - Belang van het erkennen van een preklinische dementie (Mild Cognitive Impairment=MCI) Pag.38

39 Pag.39

40 Pag.40

41 PiB PET: Pittsburgh compound B PET Beta-amyloid plaques kunnen zichtbaar gemaakt worden (AD) Pag.41

42 MCI Mild Cognitive Impairment (MCI) als overgang tussen goedaardige ouderdomsvergeetachtigheid en dementie Aanwezigheid cognitieve problemen: niet ernstig genoeg om van een dementie te spreken, maar té ernstig om nog normaal te zijn Pag.42

43 Corticale dementie: Frontotemporale dementie (FTD) GEDRAGSVARIANT Kenmerken - gedragsstoornissen en stoornissen in de uitvoerende functies (planning, oordelingsvermogen,...) - gebrek aan inzicht in sociale situaties - decorumverlies - verlies van empathie - weinig ziekte-inzicht Pag.43

44 Corticale dementie: Frontotemporale dementie TAALVARIANT Onderscheid - Progressieve niet vloeiende afasie moeizame, niet vloeiende spraak met grammaticale en fonologische fouten - Semantische dementie verlies van betekenis van objecten en woorden Pag.44

45 Corticale dementie: Lewy Body dementie (DLB) (kenmerken van AD en PD) Kernsymptomen - fluctuerend niveau van cognitief functioneren; uitgesproken variaties in aandacht en alertheid - vroeg optredende visuele hallucinaties - tekenen van parkinsonisme (tremoren) Bijkomende symptomen - herhaald vallen - tijdelijk kortdurend bewustzijnsverlies - overgevoeligheid voor klassieke antipsychotica Pag.45

46 Subcorticale dementie: Ziekte van Parkinson (PDD) Motorische symptomen - Bewegingsarmoede/traagheid Akinesie: een beweging niet onmiddellijk beginnen Hypokinesie: verminderd bewegen (monotoon gelaat) Bradykinesie: langzame uitvoering van bewegen - Rigiditeit: Stijfheid van spieren (schuifelende gang) - Rusttremor: been, hand, hoofd (enkel bij niet bewegen van het ledemaat) - Houdingsinstabiliteit: opvallend gebogen houding (vallen) Niet-motorische symptomen Vermoeidheid, slaapproblemen, gestoord reukvermogen, angst, depressie, apathie, verlies van motivatie (tekort aan dopamine) Cave:! Levodopa-verslaving; teveel aan dopamine: rusteloos met verhoogd risico op hypomanie en automutulatie Pag. 46

47 Subcorticale dementie: Ziekte van Parkinson Cognitieve symptomen - Executieve dysfuncties - Aandachtsproblemen - Geheugenproblemen (cues helpen) Pag. 47

48 Andere dementies: Vasculaire dementie Onderscheid: - Aandoening van de grote bloedvaten Multiinfarct dementie Acuut onstaan na een CVA; daarna trapsgewijze achteruitgang Afhankelijk van letsel; bepaalde cognitieve functies bewaard en andere niet - Aandoening van de kleine bloedvaten Subcorticale vasculaire encefalopathie Bij ver gevorderde leeftijd ischemie van de witte stof t.g.v. arteriosclerose Traagheid, verminderde flexibiliteit, initiatiefverlies, depressie, loopstoornissen, valneigingen, urine-incontinentie Pag.48

49 Andere dementies - Chorea van Huntington - Ziekte van Creutzfeld-Jacob - HIV dementie -... Pag.49

50 Dementie Behandeling Tot op heden: een dementie kan niet genezen worden! Doel: Quality of life van zowel de patiënt als diens familie optimaliseren Syptoombestrijding Behandeling van BPSD Ondersteuning mantelzorgers Pag.50

51 Dementie Behandeling Beginnende AD: Acethylcolinesterase-inhibitoren Ernstigere vormen van AD: NMDA receptor agonist memantine Pag.51

52 Amnestische stoornissen Kenmerk Problemen om info gedurende lange tijd op te slaan in het lange termijngeheugen Veroorzaakt door - hersenziekten - middelengebruik (auto-intoxicatie, Korsakov) Korsakov: anterograde amnesie, moeilijkheden om gebeurtenissen op een tijdslijn te plaatsen, weinig ziekte-inzicht, confabulaties) - traumatische gebeurtenissen (psychogene of dissociatieve amnesie retrograde amnesie) - transient global amnesie Pag.52

53 Depressie Problemen: «zuivere beeld» komt zelden voor op oudere leeftijd Stemmingsstoornis vaak gemaskeerd door lichamelijke klachten Depressie kan gepaard gaan met cognitieve problemen: DEPRESSIEVE PSEUDODEMENTIE =cognitieve problemen die secundair met een primair psychische stoornis voorkomen («dementia syndrome of depression») Pag.53

54 Vroegtijdige detectie van Alzheimerdementie: een neuropsychologische benadering EVA DIERCKX Promotor: Prof. Dr. Ingrid Ponjaert-Kristoffersen Co-promotor: Prof. Dr. Peter Paul De Deyn 54 voor mijn grootmoeder Alfonsine

55 Uitgangspunten van het onderzoek Vroegtijdige detectie van AD Differentiële diagnose tussen Alzheimerdementie en depressie bij ouderen Progressie naar een Alzheimerdementie bij Mild Cognitive Impairment patiënten voorspellen Pag.55

56 Differentiatie dementie/depressie - Dementie en depressie: 2 meest voorkomende psychopathologieën bij ouderen Prevalentie DAT: 7,4% (75-84 jaar); 26.8% (85 jaar en ouder) Prevalentie depressie: 2-14% (RVT:9-30%) - Dikwijls moeilijk om correct te differentiëren tussen de Alzheimerdementie (AD) en de majeure depressie t.g.v. de overlappende symptomatologie (affectieve en cognitieve problemen) Pag.56

57 Differentiatie dementie/depressie Differentiaaldiagnose is toch zeer belangrijk Gevolgen bij misclassificatie Pag.57

58 Differentiatie dementie/depressie Gevolgen van een diagnose van irreversibele dementie, terwijl het om een depressie gaat Gemiste kans van behandeling Affectieve en cognitieve symptomen blijven aanwezig (kans op suïcide) Selfullfilling prophecy bij opname in RVT Pag.58

59 Differentiatie dementie/depressie Gevolgen van een diagnose van een reversibele depressie terwijl het om een irreversibel dementiesyndroom gaat Onnodige kosten in de behandeling Symptomatische behandeling van AD het meest effectief in het beginstadium van de ziekte (acethylcholinesterase inhibitoren) Pag.59

60 Differentiatie dementie/depressie Onderzoek Doelstelling: een instrument vinden waarmee differentiatie dementie (AD) versus depressie kan gemaakt worden Resultaat: 2 cued recall taken lijken heel beloftevol! Pag.60

61 Resultaten Cued recall (MISplus) duif harp kers zalm lelie paars Buschke et al., 1999 Pag.61

62 Resultaten Cued recall (MISplus) Welk is de vogel? Welk is het muziekinstrument? Welk is de vrucht? Welk is de vis? Welk is de bloem? Welk is de kleur? Pag.62

63 Resultaten Cued recall (VAT) Lindeboom et al., 2002 Pag.63

64 Resultaten Cued recall Besluit: AD patiënten behalen op cued recall taken lagere scores dan depressieve ouderen AD patiënten kunnen praktisch niet profiteren van de cues die hen worden aangeboden, dit in tegenstelling tot depressieve ouderen. Dit t.g.v. het ENCODERINGSSPECIFICITEITSPRINCIPE (=dezelfde cues gebruiken in de leerfase en in de retrieval fase) faciliteert de toegang tot opgeslagen informatie Niet-dementerenden kunnen hiervan een groter voordeel halen dan dementerenden (bij dementerenden worden de cue-target koppels niet opgeslagen; coderingsprobleem). Pag.64

65 Onderzoeksparadigma s geheugen Mediale temporale kwab Pathologische markers van AD (neurofibrilaire tangles en seniele plaques) het eerst zichtbaar in de mediale temporale kwab, meer bepaald in de hippocampus en de enthorinale cortex Pag.65

66 Algemeen besluit Met de MISplus en VAT-scores is het mogelijk een onderscheid te maken tussen milde AD en depressie bij ouderen Bij MCI patiënten kan een conversie naar een dementie voorspeld worden a.h.v. de MISplus-score (binnen een periode van 18 maanden is de optimale cut off=2) Pag.66

67 Cognitieve trainingen: zin of onzin? 1. primaire preventie Zorgen dat er geen cognitieve problemen (MCI) optreden multidomain cognitieve oefeningen, fysieke oefeningen en mindfulness 2. secundaire preventie Zorgen dat MCI niet overgaat in dementie moeilijk: vaak geheugentrainingen; wel effect op geheugentaken, maar generaliseerbaarheid naar alledaags leven is beperkt 3. tertiaire preventie Interventies bij personen met dementie Weinig onderzoek (hypothese: impliciet leren!) Pag. 67

68 Conclusie: gaat echt alles achteruit? Pag. 68

69 Vragen en opmerkingen Pag.69