MONITORINGPROTOCOL LIVING LABS BRUSSELS RETROFIT

Transcriptie

1 MONITORINGPROTOCOL LIVING LABS BRUSSELS RETROFIT Inleiding De belangrijkste doelstelling van elk Living Lab bestaat uit het ontwikkelen, testen en implementeren van energie-efficiënte renovatie-oplossingen die voldoen aan de specifieke uitdagingen voor de bouwsector in Brussel. In dit verband zal er voor en na de renovatiewerken een energiemonitoring worden uitgevoerd bij elk Living Lab, zodat de impact van de geïmplementeerde energie-efficiënte renovatie-oplossingen kan worden beoordeeld. We onderscheiden de basismonitoring van de specifieke monitoring. Alle gemonitorde eenheden zullen worden onderworpen aan de basismonitoring, die tot doel heeft om de resultaten van de Living Labs voor en na de interventie te vergelijken op het gebied van energie en comfort. De basismonitoring bestaat onder meer uit het opvolgen van het energieverbruik en van het buiten- en binnenklimaat, evenals het meten van de luchtdichtheid. Vervolgens kan er een specifieke monitoring worden uitgevoerd voor sommige eenheden, afhankelijk van de specifieke doelstellingen van de Living Labs en van het bijzondere karakter van de geïmplementeerde renovatie-oplossing. De specifieke monitoring zal het mogelijk maken de impact van een innovatieve renovatie-oplossing op het gebied van bijvoorbeeld de luchtkwaliteit na te gaan of de draagwijdte van het gedrag van de bewoners op de waargenomen werkelijke prestaties te beoordelen. De basismonitoring zal worden gepland, georganiseerd en opgevolgd door het Scientific Office. Dit laatste zal vervolgens de wetenschappelijke valorisatie van de resultaten ondersteunen en een meer transversale functie uitoefenen voor een vergelijkende studie van de resultaten van de projecten. De specifieke monitoringmetingen zullen openstaan voor discussie en ten laste worden genomen door hetzij het Living Lab of het Scientific Office, al naargelang het geval. Dit document is bedoeld om de partners van de Living Labs-projecten te informeren over het monitoringprotocol dat zal worden gevolgd, zodat zij op de hoogte zijn van de mogelijke gevolgen die verbonden zijn met de meetcampagne. Het definiëren van de meetomstandigheden en van de duur van de monitoring zal de partners van het project ook in staat stellen om deze elementen in

2 aanmerking te nemen in de planning van de werkzaamheden en bij het definiëren van de projecten in de "full proposal"-fase. Aantal te monitoren woningen Een bepaald aantal wooneenheden in de Living Labs zou moeten worden onderworpen aan een monitoring 'voor de renovaties' en een monitoring 'na de renovaties '. In principe zal de monitoring worden toegepast op ten minste 1 woning per typologie, met in totaal minimaal 3 en maximaal 8 gemonitorde woningen. Een woningtypologie in een flatgebouw wordt gedefinieerd als een geheel van eenheden die homogeen zijn qua volumetrie, samenstellingen van wanden, percentage glasoppervlak, oriëntatie en type technische installaties. Het aantal bewoners en het vloeroppervlak zijn geen doorslaggevende criteria voor het definiëren van een typologie, aangezien het energieverbruik zal worden teruggebracht naar een verbruik per m² en per bewoner. Zodra een woning zich door een van deze criteria van de andere onderscheidt, vormt ze een nieuwe woningtypologie. Wanneer twee woningen per typologie worden geselecteerd, gaat het enerzijds om de woning met de meest gunstige ligging en anderzijds om de woning met de meest ongunstige ligging. De ongunstige aard van de ligging van een woning wordt gedefinieerd op basis van het aandeel wanden in contact met de buitenlucht, de vloer of een aangrenzende niet-verwarmde ruimte, terwijl een woning met een groot aandeel wanden in contact met een andere verwarmde ruimte als gunstig zal worden beschouwd. Voorbeeld 1: Een Living Labs-project bestaat uit de renovatie van een appartementsgebouw. Alle appartementen werden in dezelfde periode gebouwd en hebben derhalve een soortgelijke wandsamenstelling, evenals gedeelde technische installaties. Alle appartementen zijn doorlopend (noord-zuid oriëntatie) en over het algemeen van dezelfde grootte. De gevel is regelmatig, waardoor elk appartement een gelijk aandeel beglazing heeft. Er is dus sprake van één woningtypologie. Een voorbeeld van de selectie van de te monitoren woningen is als volgt: 1 dakappartement: bijvoorbeeld dat aan het uiteinde van het gebouw, met een gevel met meer warmteverlies (het meest ongunstige). 1 appartement op het gelijkvloers: bijvoorbeeld dat aan het uiteinde van het gebouw, met een gevel met meer warmteverlies. 1 centraal appartement, dat als verliesoppervlakte alleen de voor- en achtergevel heeft, aangezien het wordt omgeven door verwarmde appartementen links, rechts, erboven en eronder (het meest gunstige). Dit levert een totaal van 3 gemonitorde eenheden op. Voorbeeld 2: Hetzelfde gebouw heeft nu een oppervlakte in de vorm van een "U". Bijzonderheden in verband met de oriëntatie van de appartementen worden toegevoegd. p2

3 In dit voorbeeld kunnen we twee soorten woningtypologieën definiëren: de eerste bestaat uit de woningen gelegen in elk van de benen van de U, die oost-west georiënteerd zijn. De tweede bestaat uit de woningen gelegen in het middendeel van de U, die noord-zuid georiënteerd zijn. Een voorbeeld van de selectie van de te monitoren woningen is als volgt: Het meest ongunstige appartement bij de oost-west georiënteerde appartementen: het dakappartement aan het uiteinde van het gebouw, met een gevel met meer warmteverlies. Het meest gunstige appartement bij de oost-west georiënteerde appartementen: 1 centraal appartement, dat als verliesoppervlakte alleen de voor- en achtergevel heeft, aangezien het wordt omgeven door verwarmde appartementen links, rechts, erboven en eronder. Het meest ongunstige appartement bij de noord-zuid georiënteerde appartementen: het dakappartement aan het uiteinde van het gebouw, met een gevel met meer warmteverlies. Het meest gunstige appartement bij de noord-zuid georiënteerde appartementen: 1 centraal appartement, dat als verliesoppervlakte alleen de voor- en achtergevel heeft, aangezien het wordt omgeven door verwarmde appartementen links, rechts, erboven en eronder. Een appartement op het gelijkvloers. Dit levert een totaal van 5 gemonitorde eenheden op. De keuze van de geselecteerde eenheden zal worden besproken tussen het Scientific Office en de partners van het project tijdens de oproep voor het indienen van concrete voorstellen (tussen 20/2/17 en 20/5/17). Indien het, omwille van de fasering van het project, niet mogelijk is de te monitoren eenheden volgens de hierboven beschreven regels te selecteren, worden andere eenheden geselecteerd in overleg met de partners van het project. Duur & voorwaarden van de monitoring Meetvoorwaarden Idealiter zal elke gemonitorde eenheid worden onderworpen aan een eerste monitoring voor de renovaties en een tweede monitoring na de renovaties. Daar de monitoring bedoeld is om de impact van de renovaties op het gebied van energieverbruik en comfort te beoordelen, moeten de monitoring 'voor' en de monitoring 'na' worden uitgevoerd terwijl het gebouw wordt bewoond en de technische installaties in bedrijf zijn. In ieder geval zullen de verbruiksfacturen van de laatste 3 jaren worden verzameld, voor zover ze beschikbaar zijn. In het geval dat een project betrekking heeft op de renovatie van een wooneenheid die al een tijdje niet meer bewoond was, is het niet mogelijk om een monitoring 'voor' te plannen. In dat geval wordt een schatting van het theoretische verbruik gemaakt, hetzij op basis van de facturen van de vorige bewoners (indien beschikbaar) of op basis van verbruiksgemiddelden per vloeroppervlak verkregen uit bestaande studies. p3

4 Duur van de monitoring Idealiter zou de monitoring uitgevoerd moeten worden gedurende een volledig jaar om het comfort en het energieverbruik in de woningen te kunnen beoordelen in de zomer en in de winter. In het geval dat het niet mogelijk is om één jaar monitoring voor en na de renovatie van het project in te voegen wegens een te strakke planning, zal een kortere meetperiode worden gedefinieerd tijdens de bespreking tussen het Scientific Office en de partners van het project. Merk op dat de minimumduur van de monitoring één maand is. Het seizoen waarin de meetcampagne moet worden uitgevoerd, zal worden bepaald op basis van de geïmplementeerde innoverende renovatietechniek. Voorbeeld: Voor een project dat de implementatie van een nieuw type mobiele zonwering test, zal het meer relevant zijn om de meetcampagne in de zomer uit te voeren. Voor een project dat een nieuw binnenisolatiesysteem test, zal het meer relevant zijn om de meetcampagne in de winter uit te voeren. De duur van de monitoring zal worden besproken tussen het Scientific Office en de partners van het project tijdens de oproep voor het indienen van concrete voorstellen (tussen 20/2/17 en 20/5/17). Met betrekking tot de monitoring 'vóór' aanvaarden de partners van het project en de bewoners dat, zolang de bovenstaande meetvoorwaarden van toepassing zijn (bewoonde en functionele woning, voor de renovatiewerken), zo lang mogelijk monitoringapparatuur wordt geïnstalleerd in de woning, voor een minimumduur van één maand, zonder evenwel de maximumduur van één jaar te overschrijden. Met betrekking tot de monitoring 'na' aanvaarden de partners van het project en de bewoners dat, zolang de bovenstaande meetvoorwaarden van toepassing zijn (bewoonde en functionele woning, na de renovatiewerken), zo lang mogelijk monitoringapparatuur wordt geïnstalleerd in de woning, voor een minimumduur van één maand, zonder evenwel de maximumduur van één jaar te overschrijden. Gezien de tijd die nodig is voor de analyse van de monitoringresultaten mag de einddatum van de meetperiode de einddatum van het Living Labs-project niet overschrijden. De Living Labs-projecten kunnen beginnen tussen 1/9/2017 en 30/11/2017 en hebben een duur van 4 jaar. De monitoring na moet worden opgenomen in deze duur van 4 jaar. Alle monitorings zullen dus uiterlijk tussen 1/9/2021 en 30/11/2021 eindigen, afhankelijk van de begindatum van de Living Labs. Start van het Living Labproject: tussen 1/9/17 en 30/11/17 Einddatum van de monitoring: tussen 1/9/21 en 30/11/21, afhankelijk van de einddatum van het Living Lab Y1.3 Y1.4 Y2.1 Y2.2 Y2.3 Y2.4 Y3.1 Y3.2 Y3.3 Y3.4 Y4.1 Y4.2 Y4.3 Y4.4 Y5.1 Y5.2 Y5.3 Y5.4 Y6.1 Y6.2 Y6.3 Y6.4 Y7.1 Y7.2 Y7.3 Y7.4 Appel Projectoproep à projets + selectie sélection Monitoring Travaux de rénovation Monitoring Analyse Analyse des van Renovatiewerken données de monitoringresultaten p4

5 Te meten parameters A. Basismonitoring Alle gemonitorde eenheden zullen worden onderworpen aan de basismonitoring, die tot doel heeft om de resultaten van de Living Labs voor en na de interventie te vergelijken op het gebied van energie en comfort. De basismonitoring maakt het mogelijk het energieverbruik en comfort in de woning voor en na de renovatie te beoordelen, met het oog op de beoordeling van de impact van de geïmplementeerde innovatieve renovatie-oplossingen. De gemeten parameters worden weergegeven in de onderstaande tabel. Meting Parameter Interval en duur van de meting Locatie van de sensor en de voeding Uitgebreid binnenklimaat T RV CO 2 Metingen minimum elke 15 minuten. 1 module "uitgebreid binnenklimaat" in de woonkamer 1 module "uitgebreid binnenklimaat" in de hoofdslaapkamer Eenvoudig binnenklimaat T RV Metingen minimum elke 15 minuten. 1 module "eenvoudig binnenklimaat" in de badkamer 1 module "eenvoudig binnenklimaat" in een ander vertrek (nader te bepalen) Gas Continue metingen Geautomatiseerde meting 1/dag Pulsteller Of optisch systeem Of warmtemeter (zie specifieke monitoring) Energieverbruik Stookolie Andere (pellets, ) Elektriciteit Geautomatiseerde meting 1/dag Optisch systeem Of warmtemeter (zie specifieke monitoring) Nader te bepalen op basis van het geïnstalleerde systeem Continue metingen 1 apparaat geplaatst op het elektriciteitsbord (van het type "ampèretang") Prestaties van de gebouwschil Luchtdichtheid Punctuele meting 1 meting volgens de norm NBN EN en de bijkomende specificaties voor de meting van de luchtdichtheid Voor het buitenklimaat zullen de gegevens van het weerstation van Ukkel worden gebruikt voor de metingen van de temperatuur, relatieve vochtigheid, zon, wind en regen. Er moet dus niet in een extern weerstation worden voorzien in het kader van de basismonitoring. p5

6 Wat betreft de meetmodules voor het binnenklimaat, is het noodzakelijk de volgende instructies betreffende de keuze van hun plaats in het vertrek in aanmerking te nemen: - De modules zouden niet tegen een buitenmuur, voor een raam of voor een deur geplaatst mogen worden - De modules zouden niet voor een verwarmings- of koelelement geplaatst mogen worden en zouden zich bij voorkeur op een voldoende afstand van de elektrische apparatuur moeten bevinden (potentiële warmtebronnen) - De modules moeten op meer dan 1,50 m hoogte worden geplaatst en voldoende in contact staan met de omgevingslucht (ze worden bijvoorbeeld niet in een gesloten kast geplaatst) - De modules mogen niet in contact komen met water - De modules worden geplaatst op een plek waar ze gedurende de hele monitoringperiode kunnen blijven, terwijl ze zo weinig mogelijk hinder veroorzaken voor de bewoners (de aanwezigheid van zichtbare kabels wordt bijvoorbeeld vermeden) Alle modules en meters worden geïnstalleerd door het Scientific Office, in samenwerking met elk Living Lab. Er wordt gezorgd voor voldoende opvolging van de metingen (idealiter op afstand om de hinder voor de bewoners te beperken) om een uitschakeling of storing van de systemen te voorkomen. B. Specifieke monitoring Een specifieke monitoring kan worden opgezet voor een aantal eenheden, afhankelijk van de specifieke doelstellingen van de Living Labs en het bijzondere karakter van de geïmplementeerde renovatie-oplossing. De specifieke monitoring is bedoeld om bijvoorbeeld de impact van de geïmplementeerde innovatieve renovatie-oplossingen op het milieu, de kwaliteit van de binnenlucht of het gedrag van de bewoners te beoordelen. Een voorbeeld van de parameters die kunnen worden gemeten, wordt weergegeven in de onderstaande tabel. De lijst is niet limitatief. Metingen Buitenklimaat Ademhalingscomfort en gezondheid Visueel comfort Thermisch comfort Opvolging van het verbruik Verbruik van hulpbronnen Enz. Parameters Opvolging van de temperatuur, relatieve vochtigheid, zon, wind, regen. Volledig weerstation te voorzien in geval van een project waarbij de gegevens van het weerstation van Ukkel niet van toepassing zouden zijn. Punctuele meting van VOS Opvolging van de verlichtingsparameters Opvolging van het openen van de ramen, punctuele meting van de parameters voor lokaal thermisch comfort Installatie van een warmtemeter op het startpunt van de verwarming en op het warm water wanneer er een interventie is gepland op de systemen. De installatie zal met voorrang worden uitgevoerd door de installateur die verantwoordelijk is voor het project. Opvolging van het waterverbruik Opvolging van het verbruik van sanitair warm water Meting van het rendement van het ventilatiesysteem Opvolging van de warmtestromen in een wand p6

7 De extra parameter(s) die gemeten moet(en) worden in het kader van de specifieke monitoring zal/zullen worden vastgelegd tijdens de bespreking tussen het Scientific Office en de partners van het project in de "full proposal"-fase (tussen 20/02/17 en 19/05/17). Tijdens deze bespreking zullen eventuele afwijkingen van de basismonitoring ook worden besproken. Te verstrekken documenten A. Facturen van het energieverbruik De energiefacturen van de laatste 3 jaren voor de renovatie en tijdens de monitoring na zullen ook geanalyseerd worden. Het gaat om de facturen: Projecten Voor alle gemonitorde eenheden Voor de projecten waarbij tijdens de specifieke monitoring het waterverbruik wordt gemeten Te verstrekken facturen - Gas / stookolie / pellets - Elektriciteit - Water Twee manieren om deze verbruiksoverzichten te verkrijgen worden overwogen: - Ofwel verstrekt het Living Lab de facturen van de laatste 3 jaren voor de renovatie aan het Scientific Office. - Ofwel zorgt het Scientific Office ervoor dat het deze verbruiksoverzichten verkrijgt bij de energieleveranciers. Om dit te doen, is een schriftelijke toestemming van de bewoner nodig, waarin de bewoner de toestemming geeft aan het Scientific Office om de verbruiksgegevens voor een bepaalde periode op te vragen bij de energieleveranciers en ze te analyseren. Een fotokopie van de identiteitskaart van de bewoner moet ook worden verstrekt bij de aanvraag. Een standaardbrief zal daarvoor ter beschikking gesteld worden. Deze gegevens zullen alleen worden gebruikt in het kader van het onderzoeksproject Living Labs en de anonimiteit van de bewoners zal uiteraard gerespecteerd worden bij het uitwerken van de resultaten. B. Enquête naar het gedrag van de bewoners Met het oog op de interpretatie van de resultaten van de monitoring wordt aan de bewoners van elke gemonitorde woning gevraagd om een basisenquête in te vullen voor meer informatie over: - Het percentage en de uren van bewoning van de woning - Feedback over het thermisch comfort van de bewoners - De parameters voor de regeling van de systemen - De beschrijving van de werkzaamheden aan de gebouwschil die in het verleden werden uitgevoerd - Enz. p7

8 Een specifieke enquête wordt opgesteld voor de eenheden die onderworpen zijn aan een specifieke monitoring. De vragen zullen afhankelijk zijn van de specifieke doelstellingen van het project en het bijzondere karakter van de geïmplementeerde renovatie-oplossing. Ze kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op feedback van de bewoners betreffende het visuele comfort en het ademhalingscomfort in de woning. Deze informatie is vertrouwelijk en zal alleen worden gebruikt in het kader van het project Living Labs Brussels Retrofit. De bewoner moet zich vrij kunnen uiten over zijn ervaringen in de bestudeerde woning, zodat de enquête betrouwbare informatie oplevert. p8