Internet- en online gameverslaving

Transcriptie

1 Internet- en online gameverslaving Dr. A.J. van Rooij en prof. dr. D. van de Mheen IVO, Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving, Rotterdam Samenvatting Of we het nu internetverslaving noemen of zien als een uit de hand gelopen hobby, het is duidelijk dat een aanzienlijke groep adolescenten aangeeft dat ze problemen hebben om hun internet- en gamegedrag onder controle te houden. Daarnaast is er een kleine(re) groep jongeren en jongvolwassenen die daadwerkelijk klinische hulp zoekt voor problemen met gamen. Het huidige overzicht geeft een overzicht van de recentste ontwikkelingen en Nederlandse cijfers rondom internet- en gameverslaving. Onderzoek op vragenlijst- en klinisch niveau wordt hierbij expliciet gescheiden, zodat de lezer een genuanceerd beeld over dit complexe onderwerp kan ontwikkelen. Inleiding Het woord verslaving lijdt aan inflatie. Terwijl we vroeger slechts spraken van een verslaving wanneer er psychoactieve middelen in het spel waren, is er tegenwoordig een brede variëteit aan gedragingen die in de volksmond als verslaving wordt gezien. In de wetenschappelijke literatuur vinden we voorstellen voor verslavingen aan gokken, sporten, winkelen, en verschillende vormen van internetverslaving zoals video gamen, social media, en communicatie. 1-5 Maar kun je nu werkelijk ook al aan internetten verslaafd raken, en zo ja, waar ligt dan grens? Door de stortvloed aan publicaties en meningen is het soms moeilijk om een duidelijk standpunt in te nemen over de zin en onzin van deze begripsinflatie. Onderzoeksbureau IVO heeft een lange onderzoekstraditie op het gebied van deze nieuwe verslavingen, 6 specifiek internet- en gameverslaving, 7-9 en loopt hier binnen Nederland in voorop. Gebaseerd op onderzoek van IVO, ontwikkelingen binnen het vakgebied en recente ontwikkelingen binnen de psychiatrie (aankomende DSM-V handboek) schetsen we in dit hoofdstuk de stand van zaken in het denken over gedragsverslavingen. Internet- en gameverslaving staan hierbij centraal. Na deze introductie volgt er vanuit het langlopende Monitor onderzoek Internet en Jon- BSL - BIJ r1_BIJ 012

2 Internet- en online gameverslaving 13 geren (2006-nu) een beknopt overzicht van de cijfers over internetverslaving onder de Nederlandse jeugd. Ook de gevolgen en behandelbaarheid van internet- en gameverslaving worden hier kort behandeld. Ontwikkelingen in het denken over gedragsverslavingen Het lijkt erop dat de lichamelijke aspecten van verslavingen, zoals lichamelijke afhankelijkheid en tolerantie, niet altijd de grootste rol spelen in de verslaving. Een argument hiervoor is het fenomeen dat ex-verslaafden hoge terugvalkansen houden lang nadat de lichamelijke afhankelijkheid is verdwenen. Een tweede argument is het goed gedocumenteerde voorbeeld van een verslaving zonder middel: pathologisch gokken of gokverslaving. Uit onderzoek naar gokproblemen blijkt dat er zowel neurologisch, biochemisch als gedragsmatig 1,10,11 veel overeenkomsten zijn tussen het gokken en middelgebonden verslavingen. Gezien deze overeenkomsten ligt er ondertussen een vergevorderd voorstel om het pathologisch gokken in de aankomende editie van de DSM-V te verplaatsen vanuit de impulscontrolestoornissen naar een nieuwe universele categorie substance related disorders die zowel middel- als niet-middelgebonden verslavingen omvat. 12 Deze nieuwe verzamelcategorie voor verslavingen bevat momenteel nog één ander voorstel voor een gedragsverslaving, namelijk internet use disorder oftewel internetverslaving. De voorlopige criteria voor internetverslaving, volgens de DSM-V website ( zijn direct vertaald vanuit de criteria die worden toegepast bij het vaststellen van middelgebonden verslavingen: preoccupatie met internet (gamen), onthoudingsverschijnselen, tolerantie, mislukte stoppogingen, doorgaan met excessief internetgebruik ondanks psychosociale problemen, verlies van andere hobby s, het gebruiken van internet als vluchtgedrag, liegen over gebruik, en het verliezen van belangrijke kansen (sociaal/werk/school) door het gebruik. Opvallend is dat er steeds expliciet gesproken wordt over internet (online) gamen, hetgeen al aangeeft (zoals hierna besproken) dat het online gamen het spelen van computerspellen met anderen via het internet vaak een belangrijke rol speelt in internetverslaving. In tegenstelling tot gokken wordt internetverslaving overigens als voorlopige categorie in de bijlage opgenomen, met als reden dat er op dit moment nog niet voldoende data beschikbaar zijn om het opnemen van deze nieuwe verslaving in de psychiatrie aan te bevelen of af te wijzen. Internetverslaving: een containerbegrip Er wordt al langer onderzoek gedaan naar het internet als een voorbeeld van een computer-gedragsverslaving en er bestaan dan ook verschillende psychometrisch gevalideerde schalen voor het vaststellen van internetverslaving in vragenlijstonderzoek (dus geen klinisch instrument) Eerder onderzoek naar gedragsverslavingen rondom de computer richtte zich vaak op internetverslaving in algemene zin, waaronder verschillende internetapplicaties zoals games vallen. 7,17-20 Binnen internetverslaving worden vaak verschillende componenten (symptomen) onderscheiden aan de hand van het zogeheten components framework van Griffiths. 5 Deze componenten (terugval, conflicten, tolerantie, onthoudingsverschijnselen, stemmingsbeïnvloeding en preoccupatie [salience]) zijn op hun beurt weer sterk gekoppeld aan de criteria voor pathologisch gokken zoals we die kennen uit het DSM-IV-handboek, en sluiten grotendeels aan op het eerdergenoemde voorstel dat er voor de DSM-V ligt. 21 Door Meerkerk et al. zijn de componenten van Griffiths en de bestaande criteria voor pathologisch gokken gebruikt voor een gevalideerde schaal voor het meten van compulsief internetgebruik of internetverslaving, de Compulsive Internet Use Scale (CIUS). 16 De CIUS omvat de volgende aspecten: controleverlies, persoonlijke conflicten ten gevolge van het internetgebruik, preoccupatie met internet, het internet benutten als manier om je stemming te beïnvloeden en tot slot onthoudingsverschijnselen als je geen internet tot je beschikking hebt. Hierbij krijgen de eerst twee componenten, verlies van controle en conflicten/problemen de sterkste nadruk in de schaal van veertien items. Pragmatisch wordt internet hiermee dus gedefinieerd als verlies van controle over het internetgedrag, resulterend in significante problemen voor de persoon in kwestie of zijn omgeving. Ook BSL - BIJ r1_BIJ 013

3 14 Dr. A.J. van Rooij en prof. dr. D. van de Mheen wordt internetverslaving via de CIUS gedefinieerd als een dimensioneel fenomeen: je kunt het in meerdere of mindere mate hebben. Hoewel een algemene vorm van internetverslaving denkbaar is, 22 is het woord internet echter vooral een containerbegrip. Na een eerste periode waarin het heel logisch was om over internetten te spreken, beginnen grenzen te vervagen en wordt internet eerder een middel dan een activiteit op zich. Je kunt op internet immers van alles doen. YouTube, Instant Messenger (bijv. MSN), Twitter, Facebook of gewoon spelletjes op sites of online games met anderen: het behoort allemaal tot de mogelijkheden. Via Smartphones kunnen mensen overal op internet, terwijl tabletcomputers (ipad, GalaxyTab) en E-readers (Kindle, SonyReader) in rap tempo de markt veroveren en op allerlei manieren integreren met de grote sociale platforms van dit moment: Facebook, LinkedIn, en Twitter. Onderzoek bevestigt deze splitsing: men ontwikkelt vaak geen problemen met het medium internet in algemene zin, maar juist met specifieke applicaties zoals erotica, games of Instant Messenger zoals MSN Hiermee wordt het interessant om te bekijken welke applicaties vaak gebruikt worden door mensen die aangeven veel last te hebben van internetverslaving. In een onderzoek uit 2010 werden daarom analyses gedaan naar de mate van tijdsbesteding aan verschillende internetapplicaties en hun relatie met de IVOschaal voor internetverslaving (CIUS). De resultaten vanuit dit onderzoek met twee steekproeven van bijna 5000 jongeren 27 lieten zien dat verschillende applicaties, zoals downloaden, sociale netwerken, Instant Messengergebruik, Habbo Hotel, chatten, bloggen, online games en casual-browser games, samenhingen met internetverslaving. 27 Van al deze applicaties hing online gamen echter het sterkst samen met internetverslaving, zowel cross-sectioneel als longitudinaal. Dit leidde tot de conclusie dat online gamen een belangrijke rol speelt in internetverslaving onder jongeren. Ook leidde deze bevinding tot de hypothese dat er waarschijnlijk een subgroep bestaat die van alle internetapplicaties de meeste problemen heeft met het online gamen. We gaan nu iets dieper in op internet gameverslaving, met de kanttekening dat social media-verslaving mogelijk een andere component is in dit geheel. Omdat games heel veel elementen van een klassieke fruitautomaat en een zeer goed ontworpen belonende omgeving combineren met sociale druk, is het goed voor te stellen dat hier een verslavende werking van uitgaat, maar verslaving aan sociale media of mobiele telefoon is een nog veel lastiger concept. Het idee dat je aan online communicatie verslaafd zou kunnen raken is een ietwat paradoxaal idee, omdat communiceren typisch menselijk is (waar ben je dan verslaafd aan?). Dus, hoewel we weten dat sommige jongeren, vooral meisjes, erg veel met online communicatie bezig zijn en dat er een relatie met internetverslaving gevonden 23 wordt, hebben we tot we hiernaar nader onderzoek hebben gedaan (mogelijk per eind 2012) nog geen onderbouwd standpunt. Internet gameverslaving? Er zijn de afgelopen tien jaar substantiële ontwikkelingen geweest in de beschikbaarheid en kwaliteit van computerspellen die op het internet gespeeld kunnen worden. Dit in tegenstelling tot traditionelere spellen (bijv. Pac-Man) die alleen, zonder internet, gespeeld worden. De Amerikaanse Generation M2-studie rapporteert dat zo n 60% van de Amerikaanse adolescenten tussen 8 en 18 jaar weleens een computerspel speelt in 2010, tegenover 38% in Nederlands IVO-onderzoek bevestigt de hoge prevalentie van het gamen: in 2008 vonden we dat de meerderheid van de Nederlandse adolescenten (13-15 jaar oud) wel eens een game speelt via het internet: 39% speelde games op het internet (met anderen), terwijl zo n 66% kleinschalige casual spelletjes via de browser speelt (bijv Online games die met anderen gespeeld worden, verschillen in een aantal belangrijke opzichten van hun voorgangers: ze kosten meer tijd, zijn vaak omvangrijker, en zijn vaak beter uitontwikkeld (door grotere budgetten) dan hun traditionelere, offline tegenhangers. 29,30 Dit blijkt ook uit onderzoek: een landelijke representatieve Duitse studie (gemiddelde leeftijd 15,3 jaar) vond dat online games zo n 60% van de tijd kosten die aan het gamen besteed wordt door jongeren. 31 In Nederland vonden we dat adolescenten zo n twaalf uur per week aan het online gamen besteden, in vergelijking met zo n drie uur per week aan casual games en zes uur aan BSL - BIJ r1_BIJ 014

4 Internet- en online gameverslaving 15 offline gamen. 32 Tijdsbesteding is niet synoniem met verslaving, en niet elke hobby hoeft tot problemen te leiden. Maar ook problematisch gebruik wordt vaker verbonden met online games, 27,33 waardoor sommige auteurs spreken over online gameverslaving of internet gameverslaving. 34 De cijfers: internet, gamen, en verslaving Een substantieel deel van het onderzoek naar internet- en gameverslaving gebeurt op vragenlijstniveau; dat wil zeggen onder gezonde doelgroepen. Bevindingen uit vragenlijsten geven indicaties van risicogroepen en risicofactoren voor internetverslaving, maar kunnen niet altijd één op één naar het klinisch niveau vertaald worden. Iemand die hoog scoort op internetverslaving in een zelfgerapporteerde vragenlijst is niet per se iemand die (later) in behandeling hoeft voor zijn problemen, maar loopt wel meer risico hierop. We maken daarom een expliciet onderscheid tussen het vragenlijstniveau en de klinische praktijk. Vragenlijstniveau: inschatting van risicogroepen De recentste factsheet 35 uit het IVO Monitor onderzoek Internet Jongeren geeft een overzicht van de activiteiten die Nederlandse jongeren (13-14 jaar oud) op internet ondernemen en de ontwikkelingen hierin tussen 2006 en Als we allereerst kijken naar het percentage jongeren dat een bepaalde internetapplicatie gebruikt, dan blijkt dat YouTube, surfen, en, sociale netwerken (bijv. Facebook, Hyves) en Instant Messenger (bijv. MSN) de meest gebruikte applicaties op het internet zijn: meer dan 80% van de jongeren geeft aan deze applicaties weleens te gebruiken. Ook blijkt dat het webloggen (bloggen) niet veel meer gebeurt. Bloggen is gedaald van iets boven de 52% in 2006 tot iets boven de 15% in Het gebruik van sociale netwerksites, zoals Hyves en Facebook, is daarentegen tussen 2006 en 2010 sterk gegroeid van 38% tot 82%. De verwachting is dat Twitter ondertussen (2011/2012) ook een grote rol speelt onder jongeren hoewel dit in 2010 nog niet uit de data bleek, laten verkenningen van de data uit 2011 en 2012 zien dat Twitter een grote rol begint te spelen. Het gebruik van een bepaalde applicatie is uiteraard iets anders dan de tijdsbesteding aan een applicatie, wat vanuit het perspectief van verslaving interessant is. Als we kijken naar de tijdsbesteding vormt zich een ander beeld. Het blijkt dan dat jongeren wekelijks de meeste tijd in uren besteden aan online games (10 uur), Instant Messenger (10 uur), sociale netwerken (9 uur), en YouTube (9 uur). en (2/3 uur) en surfen (3 uur), de basisactiviteiten op het internet, kosten daarentegen maar weinig tijd. Hierbij kunnen we verder nog opmerken dat online gamen een activiteit is die schermvullend is en alle aandacht opeist, 3 terwijl de overige zaken (Instant Messenger, sociale netwerken, You- Tube), naast elkaar kunnen worden gedaan. 27 In die zin zijn er waarschijnlijk twee clusters van problematische internetters te onderscheiden: degenen die problemen ervaren door te veel online communicatie 23 en degenen die problemen hebben met online gamen. 3 Als we specifiek naar de maat voor internetverslaving (CIUS) kijken, zien we dat tussen 2006 en 2010 een stabiel percentage van de jongeren hoog scoort op deze maat: gemiddeld zo n 3,7% van de jongeren scoort hoog op internetverslaving. Er zijn hierbij enige aanwijzingen dat dit op het vmbo iets hoger is (zoals veel risicogedragingen). Als we ons richten op gameverslaving komen we tot de schatting dat deze groep zo groot is als 1,5% van de Nederlandse jongeren van 13 tot en met 16 jaar. 36 Klinisch niveau: identificatie en behandeling van game- en internetverslaving Verslavingszorginstellingen worden met enige regelmaat met mensen, vooral jonge mannen, geconfronteerd die aan internet- of videogameverslaving zeggen te lijden. 6 Hoewel het klinische beeld van cliënt tot cliënt verschilt, spelen er vaak naast de game- of internetproblematiek nog andere psychologische of sociale problemen. Hierdoor maken sommige auteurs het punt dat game- en internetgebruik misschien beter niet als een verslaving kan worden gezien, maar als een symptoom van onderliggende problematiek. 37 Dit zou kunnen, maar dit punt laat zich voorlopig nog niet oplossen omdat er te weinig informatie over is. Wat we wel weten, uit een kleinschalige behandeling bij Brijder Verslavingszorg, is dat de problemen van mensen die zichzelf internetverslaafd vinden volgens hun behan- BSL - BIJ r1_BIJ 015

5 16 Dr. A.J. van Rooij en prof. dr. D. van de Mheen delende psychologen sterk lijken op problemen die mensen met middelen-, seks-, of gokproblematiek hebben. De problemen lijken redelijk goed behandelbaar met bestaande methoden. 9 De patiënten in deze studie gaven aan dat hun gedrag tot serieuze sociale en psychologische problemen leidde, maar de groep was divers wat betreft het feitelijke probleemgedrag. Dit liep uiteen van gebruik van online erotica tot gamen. De gebruikte psychologische interventies waren in deze studie vooral gericht op het controleren en reduceren van internetgebruik, het verdiepen en vermeerderen van (real-life) sociale contacten, het weer opbouwen van een dagelijkse routine, constructief gebruik van vrije tijd, en het evalueren van bestaande overtuigingen. Met uitzondering van een vermelding in een enkele studie is het gebruik van medicatie als behandeling voor interneten gameproblemen overigens zeldzaam (in een enkel geval: bupropion of methylfenidaat) en matig onderzocht, zoals samengevat door collega Daniel King. 38 Instelling Novadic-Kentron heeft een eigen behandelprotocol voor problematisch internetgebruik en/of gameverslaving, 39 terwijl Jellinek (Amsterdam) beschikt over voorlichtende folders voor ouders en een docententraining. 40 In 2009 is er binnen Brijder Verslavingszorg een proefbehandeling voor internetverslaving gestart. Deze proefbehandeling van een kleine groep mensen die zichzelf internetverslaafd vonden (onder wie enkele gamers) maakte gebruik van een bestaand behandelprogramma voor andere vormen van verslaving, de Leeftstijltraining. 9,41 Kortom, de verslavingszorg bezint zich op de eventuele behandeling van deze nieuwe groep cliënten. 6,39 Vanuit IVO zelf zijn de laatste tijd drie initiatieven richting de praktijk gestart. Ten eerste bevat de website een zelftest die een indicatie van gameproblematiek geeft. Ten tweede wordt er een cursus (gericht op zowel internet- als gameverslaving) ontwikkeld voor preventiemedewerkers in de verslavingszorg, zodat deze op scholen en bij ouderavonden goed met de materie overweg kunnen. Ten slotte werd er in overleg met behandelaren/psychologen die ervaring hebben met gameverslaafden een nieuwe assessment tool voor gameverslaving ontwikkeld een korte screener met het oog op de klinische praktijk, die in het najaar van 2012 openbaar zal worden (zie Conclusie en samenvatting: verwachtingen voor de toekomst De vraag blijft of we game- en internetverslaving als een nieuwe psychiatrische diagnose moeten gaan zien. Er zijn veel overeenkomsten met andere verslavingen, maar er is ook een aantal belangrijke verschillen. Enerzijds laat onderzoek zien dat internetgebruikers en gamers soms hoog scoren op meetinstrumenten die de symptomen van verslaving meten. Bovendien lijken veel van de eigenschappen van online games sterk op de mechanismen die we kennen van fruitautomaten en andere vormen van gokken. Ook worden er in vrijwel elke grote verslavingszorginstelling behandelingen uitgevoerd waarbij game- en internetgebruik een thema is, ongeacht de exacte etiologie en diagnostiek voor de problemen. 6,42 Anderzijds is het nog niet helemaal duidelijk of het beeld dat uit vragenlijstonderzoek naar voren komt namelijk dat zo n 4% van de jongeren moeite heeft om het internetgebruik onder controle te houden zich ook vertaalt naar klinische problematiek en hoe vaak dit gebeurt. 9,36 Hoewel intussen zo n beetje alle verslavingszorginstellingen het probleem internet-/gameverslaving regelmatig tegenkomen, vooral op de jeugdpoli s, is het nog verre van duidelijk hoe groot de groep cliënten is en hoe groot deze zal worden. Als we puur naar de verslavingszorg kijken, en de cijfers binnen deze specifieke sector, rapporteert het nationale registratiesysteem (LADIS) dat zo n 1% van de cliënten in de verslavingszorg problemen heeft met internetgebruik (waaronder gamen, chat, erotica). 43 Dit percentage is mogelijk een onderschatting van het totaal aantal internetverslaafden in behandeling, aangezien er nog geen duidelijke afspraken bestaan over het rapporteren van internet- en gameverslaving in registratiesystemen en omdat cijfers uit bijvoorbeeld GGZ en de eerstelijnszorg niet bekend zijn. Naast een registratieprobleem kan een andere mogelijke verklaring voor het lage aantal cliënten in behandeling zijn dat internet- en gameproblematiek zich voor velen niet tot een klinisch probleem uitbreidt en daarmee buiten beeld van de professionele hulpverlening blijft. Dit zou BSL - BIJ r1_BIJ 016

6 Internet- en online gameverslaving 17 betekenen dat gameverslaving misschien beter gezien kan worden als een leefstijl- of opvoedingsprobleem. Ook zou het kunnen dat mensen simpelweg de weg naar de zorg (nog) niet vinden, aangezien de problematiek nieuw is en het aanbod van aanbieders op dit punt onduidelijk is. Praktische implicaties Of we het nu gameverslaving noemen of zien als een uit de hand gelopen hobby, het is duidelijk dat een aanzienlijke groep adolescenten aangeeft dat ze problemen hebben om hun internet- en gamegedrag onder controle te houden. Daarnaast is er een kleine(re) groep jongeren en jongvolwassenen die daadwerkelijk klinische hulp zoekt voor problemen met gamen. Omdat digitale technologie steeds verder in onze levens verweven raakt, verwachten we dat deze groep in de komende tien jaar verder zal groeien. Het leveren van goede informatie over de risico s (en voordelen) van gebruik van bepaalde internettoepassingen kan misconcepties mogelijk wegnemen en (morele) paniek voorkomen. Daarnaast zou zowel de extreme groep verslaafde gebruikers als de meer gematigde meerderheid gebaat zijn bij duidelijke paden richting de zorg. 44 Dankwoord Dit hoofdstuk is gebaseerd op werk uit de IVO-onderzoekslijn naar Internet- en gameverslaving ( We bedanken ZonMw en de Stichting Volksbond Rotterdam voor hun specifieke en substantiële rol in de ontwikkeling van het IVO-onderzoek op dit gebied. Literatuur 1 Grant JE, Potenza MN, Weinstein A, Gorelick DA. Introduction to behavioral addictions. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse 2010 Sep;36(5): Griffiths MD. Internet sex addiction: A review of empirical research. Addiction Research & Theory 2012 Apr 15;20(2): Rooij AJ van. Online video game addiction. Exploring a new phenomenon. PhD Thesis. Rotterdam: Erasmus University, Kuss DJ, Griffiths MD. Online social networking and addiction a review of the psychological literature. Internat J Environmental Research and Public Health 2011 Sep;8(9): Griffiths MD. A components model of addiction within a biopsychosocial framework. Substance Use 2005;10(4): Meerkerk G-J, Rooij AJ van, Amadmoestar SS, Schoenmakers TM. Nieuwe verslavingen in zicht. Een inventariserend onderzoek naar aard en omvang van nieuwe verslavingen in nederland [New addictions in sight! A survey into the nature and prevalence of new addictions in the netherlands]. Rotterdam: IVO-Reeks 2009;63. 7 Huisman A, Eijnden RJJM van den, Garretsen HFL. Internet addiction a call for systematic research. Substance Use 2001 Jan;6(1): Meerkerk G-J. Powned by the internet. Explorative research into the causes and consequences of compulsive internet use. PhD thesis. Rotterdam: Erasmus University, Rooij AJ van, Zinn MF, Schoenmakers TM, Mheen D. Treating internet addiction with cognitive-behavioral therapy: a thematic analysis of the experiences of therapists. Internat J Mental Health and Addiction 2012 Nov 19;10(1): Potenza MN. Should addictive disorders include non-substance-related conditions? Addiction 2006;101(s1): Goudriaan AE, Oosterlaan J, Beurs E de, Brink W van den. Neurocognitive functions in pathological gambling: a comparison with alcohol dependence, Tourette syndrome and normal controls. Addiction 2006 Apr;101(4): APA. Substance-related Disorders [Internet]. Geraadpleegd op 21 april 2012 via Substance-RelatedDisorders.aspx. 13 Griffiths MD. Internet addiction Time to be taken seriously? Addiction Research & Theory 2000;8(5): Byun S, Ruffini C, Mills JE, Douglas AC, Niang M, Stepchenkova S, et al. Internet addiction: metasynthesis of quantitative research. CyberPsychology & Behavior 2009; 12(2): Douglas AC, Mills JE, Niang M, Stepchenkova S, Byun S, Ruffini C, et al. Internet addiction: Metasynthesis of qualitative research for the decade Computers in Human Behavior 2008; 24(6): Meerkerk G-J, Eijnden RJJM van den, Vermulst AA, Garretsen HFL. The compulsive internet use scale (CIUS): Some psychometric properties. CyberPsychology & Behavior 2009;12(1):1-6. BSL - BIJ r1_BIJ 017

7 18 Dr. A.J. van Rooij en prof. dr. D. van de Mheen 17 Griffiths MD. Does internet and computer addiction exist? Some case study evidence. CyberPsychology & Behavior 2000 Apr;3(2): Ko C-H, Yen J-Y, Chen S-H, Yang M-J, Lin H-C, Yen C-F. Proposed diagnostic criteria and the screening and diagnosing tool of Internet addiction in college students. Comprehensive psychiatry 2009;50(4): Tao R, Huang X, Wang J, Zhang H, Zhang Y, Li M. Proposed diagnostic criteria for internet addiction. Addiction 2010;105(3): Young KS. Caught in the net: How to recognize the signs of internet addiction and a winning strategy for recovery. New York: Wiley, American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-IV TR). 4th ed. Washington DC: American Psychiatric Association, Caplan SE. Theory and measurement of generalized problematic internet use: A two-step approach. Computers in Human Behavior 2010; 26(5): Eijnden RJJM van den, Meerkerk G-J, Vermulst AA, Spijkerman R, Engels RCME. Online communication, compulsive internet use, and psychosocial well-being among adolescents: A longitudinal study. Developmental Psychology 2008;44(3): Meerkerk G-J, Eijnden RJJM van den, Garretsen HFL. Predicting compulsive internet use: It s all about sex! CyberPsychology & Behavior 2006;9(1): Mehroof M, Griffiths MD. Online gaming addiction: The role of sensation seeking, self-control, neuroticism, aggression, state anxiety, and trait anxiety. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking 2010 Jun;13(3): Wan C-S, Chiou W-B. Why are adolescents addicted to online gaming? An interview study in Taiwan. CyberPsychology & Behavior 2006;9(6): Rooij AJ van, Schoenmakers TM, Eijnden RJJM van den, Mheen D van de. Compulsive internet use: The role of online gaming and other internet applications. The Journal of Adolescent Health 2010;47(1): Rideout VJ, Foehr UG, Roberts DF. Generation M2. Media in the lives of 8- to 18-year-olds. Menlo Park, Ca: The Henry J. Kaiser Family Foundation, King DL, Delfabbro PH, Griffiths MD. Clinical interventions for technology-based problems: excessive internet and video game use. J Cognitive Psychotherapy 2012 Feb 1;26(1): Griffiths MD, Kuss DJ, King DL. Video game addiction: past, present and future. Current Psychiatry Reviews 2012;8(4): Rehbein F, Psych G, Kleimann M, Mediasci G, Mößle T. Prevalence and risk factors of video game dependency in adolescence: Results of a German nationwide survey. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking 2010 Jun;13(3): Rooij AJ van, Schoenmakers TM, Meerkerk G-J, Mheen D van de. Factsheet monitor internet en jongeren. Videogames en Nederlandse jongeren [Monitor Internet and Youth. Video games and Dutch Youth]. Rotterdam: IVO, Council on Science and Public Health. Emotional and behavioral effects, including addictive potential, of video games. Chicago: American Medical Association, Kuss DJ, Griffiths MD. Internet gaming addiction: a systematic review of empirical research. Internat J of Mental Health and Addiction 2011 Mar 16: Rooij AJ van, Schoenmakers TM, Mheen D van de. Factsheet monitor internet en jongeren Nederlandse jongeren op internet: applicaties, (overmatig) gebruik, en de relatie met middelengebruik. Rotterdam: IVO, Rooij AJ van, Schoenmakers TM, Vermulst AA, Eijnden RJJM van den, Mheen D van de. Online video game addiction: Identification of addicted adolescent gamers. Addiction 2011;106(1): Wood RTA. Problems with the concept of video game addiction : Some case study examples. Internat J of Mental Health and Addiction 2008; 6(2): King DL, Delfabbro PH, Griffiths MD, Gradisar M. Assessing clinical trials of Internet addiction treatment: A systematic review and CONSORT evaluation. Clinical psychology review 2011 Jul 7;31(7): DeFuentes-Merillas L, Mil N van, Reddeman M. Behandelprotocol voor problematisch internetgebruik en/of gameverslaving. Negentiende Forum Alcohol en Drugs Onderzoek [Precirculatie paper], Jellinek Preventie. Gamen. Hoe aantrekkelijk vind jij de virtuele wereld? Wildt W de. Leefstijltraining 1. Handleiding voor de trainer [Lifestyle Training 1. Trainer s Manual]. Nijmegen, Haagsma M, Peters O, Pieterse M. Computergames: vermaak met serieuze consequenties. Verslaving 2010;6(2):3-11. BSL - BIJ r1_BIJ 018

8 Internet- en online gameverslaving Wisselink DJ, Kuijpers WGT, Mol A. Kerncijfers verslavingszorg Houten: Stichting Informatie Voorziening Zorg (IVZ), 2012: Rooij AJ van, Meerkerk G-J, Schoenmakers TM, Griffiths MD, Mheen D van de. Video game addiction and social responsibility. Addiction Research and Theory 2010;18(5): BSL - BIJ r1_BIJ 019