1989: jaar van Europese revoluties

Transcriptie

1 1989: jaar van Europese revoluties Focus Er zijn twintig jaar verstreken sinds de revoluties in Oost-Europa van 1989 ons continent veranderde. De overwinning van Solidariteit in Polen, de val van de Berlijnse Muur en de enorme drukte op het Wenceslasplein in Praag: dergelijke beelden leek in de lente van dat jaar nog onmogelijk. In dit dossier kijken we terug op het jaar dat het einde van de Koude Oorlog inleidde, de deur opende naar de eenwording van Duitsland en de weg spreidde naar de vereniging van onafhankelijke staten in de Europese Unie. NL Persdienst Directie media Directeur - Woordvoerder : Jaume DUCH GUILLOT Reference No.: FCS63488 Press switchboard number (32-2) /7

2 1989: Het jaar van de revoluties - een terugblik twintig jaar later Twee decennia geleden kwam een einde aan het Sovjettijdperk in Midden- en Oost- Europa. Mensen gingen in die periode de straten op om te protesteren en Michail Gorbatsjov, destijds President van de Sovjet-Unie, zag er vanaf van om de protesten met geweld te beteugelen. Veel landen van achter de Berlijnse muur zijn inmiddels vijf jaar lid van de Europese Unie. Wij blikken terug op een aantal gebeurtenissen in het turbulente jaar Anti-sovjetrellen in Berlijn in 1953 en de Hongaarse opstand in 1956 toonden aan dat de Sovjetisering van Midden- en Oost-Europa niet zonder strijd kon worden bereikt. Het vergiftigde de betrekkingen met het Westen en alle economische en politieke samenwerking hield op toen het IJzeren Gordijn het continent verdeelde. Later, in 1968 in Praag en in Polen in de jaren 80 werden dissidenten de mond gesnoerd maar deze gebeurtenissen lieten toch een erfenis van hoop op verandering achter. Bekijk hieronder een chronologie van het uiteenvallen van het imperium van Moskou in Europa. Gebeurtenissen in 1989 Februari - april Er zijn rondetafelbesprekingen tussen de Poolse Communistische Partij en de vakbond Solidariteit. Maart Ongeveer demonstranten komen in Boedapest bijeen om tot democratie op te roepen. 4 en 18 juni In Poolse semivrije verkiezingen wint Solidariteit 99 van de 100 zetels in de Senaat en alle 161 zetels in het Parlement. 27 juni De Oostenrijkse en Hongaarse Ministers van Buitenlandse Zaken maken een opening in de grensomheining tussen hun landen (lees ook het artikel 'De eerste barst in de Muur' via onderstaande link). 19 augustus Een symbolische opening van de grens tussen Oostenrijk en Hongarije gedurende drie uur voor een 'Pan-Europese Picknick'. 23 augustus De 'Baltische Ketting': Twee miljoen mensen geven elkaar de hand om een lange menselijke keten van 600 kilometer door Estland, Letland en Litouwen te vormen, om de aandacht te vestigen op het lot van de Baltische landen en de vijftigste verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Dit pact leidde tot de bezetting van de drie landen (zie ook de artikelen over de Baltische Ketting en over het Molotov-Ribbentroppact). 24 augustus Tadeusz Mazowiecki van Solidariteit wordt de premier in Polen nadat de Communistische kandidaat geen kabinet kan vormen. De eerste niet-communistische regering in Communistisch Europa is een feit. 11 september De Hongaarse overheid kondigt aan dat Oost-Duitse vluchtelingen niet teruggestuurd worden maar in plaats daarvan naar het Westen mogen reizen. Vervolgens vluchten Oost-Duitsers via Hongarije naar Oostenrijk en de Bondsrepubliek Duitsland. 9 oktober Meer dan mensen demonstreren in de Leipzig FCS /7

3 18 oktober Erich Honecker treedt af in Oost-Duitsland 4 november Meer dan één miljoen mensen verzamelen zich voor een demonstratie op het Alexanderplatz in Oost-Berlijn. 9 november De Berlijnse Muur wordt neergehaald: mensen stromen naar het Westen 17 november Tsjecho-Slowakije heeft zijn fluwelen revolutie. De massademonstraties halen de Communistische Overheid neer. 16 december Protesten breken uit in Timişoara in Roemenië als reactie op de poging van de overheid om de dissidente pastoor László Tőkés (nu een lid van het Europese Parlement) uit te zetten. Studenten sluiten zich spontaan bij de demonstraties aan en later slaan de protesten over naar Boekarest waarna Nicolae Ceausescu gedwongen is om te vluchten. 25 december: Nicolae Ceausescu en zijn vrouw worden geëxecuteerd. De laatste adem van de Sovjet-Unie De Sovjet-Unie blijft de twee jaar hierop verder aftakelen. In 1990 wordt Duitsland herenigd terwijl in Warschau de leider van Solidariteit, Lech Walesa, President wordt. Tot slot worden in december 1991 de Hamer en Sikkel van het Kremlin voor de laatste keer omlaag gehaald en de nieuwe vlag van de Russische Federatie omhoog gehesen. De Sovjet-Unie houdt op te bestaan FCS /7

4 EP-lid Róża Thun over de veranderingen in Centraal- en Oost-Europa "Zelfs toen ik gearresteerd werd was ik een vrij persoon", vertelde de voormalige dissident en Solidariteitactiviste Róża Thun ons tijdens een interview met haar. Het Europese Parlementslid blikt met ons terug op de periode voor de val van de Berlijnse Muur, een benaming die ze zelf liever niet gebruikt. Mevrouw Thun, u houdt niet van de benaming 'De val van de Berlijnse Muur' om de democratische veranderingen die 20 jaar geleden plaatsvonden in Centraal-en Oost-Europa te beschrijven. Waarom? "'De val van de Berlijnse Muur is naar mijn mening een zeer symbolische en belangrijke Duitse gebeurtenis geweest. Hetgeen Europa echt veranderd heeft is dat we er samen in Europa in geslaagd zijn om het IJzeren Gordijn te ontmantelen, deze verschrikkelijke tweedeling van Europa. Voor mij zijn de benamingen 'vallen' of 'ineenstorting' woorden die onze passiviteit zouden aantonen, terwijl we het af hebben gebroken met een enorme inspanning, moed en visie, aan beide zijden van het IJzeren Gordijn." Als voormalig Solidariteitactiviste was u persoonlijk betrokken bij de veranderingen die vóór 1989 aanvingen. "Ik was betrokken bij de democratische beweging in Polen in de jaren '70, vóór de periode Solidariteit. Als student realiseerde ik me dat we verantwoordelijk waren voor wat er om ons heen gebeurde, dat we dit kunnen veranderen. We beseften dat we invloed konden hebben op de situatie, zonder natuurlijk te hopen dat Europa zozeer zou veranderen dat Polen als vrij democratisch land lid zou worden van de Europese Unie. Wij demonstreerden tegen de communistische dictatuur, we waren vrije mensen, we waren als het ware normaal in dit geheel abnormale politieke systeem. En dat was al een luxe, zelfs als we een prijs ervoor betaalden. Ik was een woordvoerder van een studentenorganisatie en we werden continue in de gaten gehouden door de geheime politie en zelfs gearresteerd. Maar ik was een vrij mens, ook al werd ik gearresteerd." Aan welke van uw verwachtingen is voldaan, nu terugkijkend? "Van een gesloten wereld opgaan in een volledig geopende vrijemarkteconomie was een enorme uitdaging. Polen gaat door voortdurende veranderingen. In de laatste 20 jaar is alles veranderd, niet alleen in de binnenlandse maar ook in de buitenlandse politiek. Als je bijvoorbeeld de kaart van Europa erbij neemt zijn alle buurlanden van Polen gewijzigd: in het Oosten hadden we de Sovjet-Unie die niet meer bestaat; in het zuiden hadden we Tsjechoslowakije dat niet meer bestaat en in het Westen hadden we de DDR. Ons dagelijks leven ging ook door middel van enorme veranderingen. Het sociale systeem in Polen is niet ontwikkeld en rijk genoeg om zorg te dragen voor degenen die niet in staat zijn om te gaan met deze veranderingen. Dus er zijn mensen die gefrustreerd zijn. Maar Polen zijn in het algemeen het tegenovergestelde van gefrustreerd. Ook in opiniepeilingen blijkt dat ze tevreden zijn over hun leven, over de politieke beslissingen, zoals toetreding tot de EU." Wat is uw boodschap voor de nieuwe generatie? "Leef je leven op een actieve manier, wees betrokken. Wanneer je ouder wordt is het heel belangrijk dat je kunt terugkijken op je leven en zien dat je een aantal positieve sporen wat betreft Europa hebt achtergelaten. De oude generatie zegt altijd: toen we jong waren, was de jeugd beter. Ik haat het om dat te horen, als wij beter waren, zouden we deze systemen niet hebben toegestaan zo lang te bestaan. De nieuwe generatie is goed, maar ze leven in gezegende tijden. Ik zou willen dat ze wakker worden in de morgen, glimlachen om de tijd waarin zij leven, ervan genieten en verantwoordelijkheid ervoor voelen." FCS /7

5 2009: twintig jaar na de Berlijnse Muur en Molotov-Ribbentroppact Dit jaar is het twintig jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel. Het markeert ook de zeventigste verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact tussen Hitler en Stalin dat Oost- Europa tussen hen verdeelde. Tijdens het openen van een conferentie ter herdenking van het pact, liet de voorzitter van het Europees Parlement Jerzy Buzek weten "vandaag de dag in een ander Europa te leven, waarbij de kern solidariteit moet zijn." De conferentie Europa 70 jaar na het Molotov-Ribbentroppact in het Europees Parlement werd georganiseerd door de nationale parlementen van de Baltische staten op 14 oktober door de nationale parlementen van de Baltische Staten. Het pact tussen nazi-duitsland en de voormalige Sovjet-Unie werd op 23 augustus 1939 ondertekend. Hoewel het pact een non-agressieverdrag tussen beide machten vormde, kende het een aantal protocollen waarin de grenzen van de invloedssferen van de twee partijen na een toekomstige verdeling van Oost-Europa werden afgebakend. "Het creërde een verschrikkelijke combinatie van twee totalitaire regimes - het nazisme en het communisme", zo liet de vicevoorzitter van de Europese Commissie Jacques Barrot optekenen. Gedeelde herinnering De conferentie richtte zich op de noodzaak om de Europese geschiedenis te verenigen en het begrijpen van het verleden te consolideren. "Meer dan ooit moeten we met één stem spreken als we ons als de EU richten tot de buitenwereld", zo liet EP-voorzitter Buzek weten. Volgens enkele deelnemers aan de conferentie veroorzaakt het ontbreken van een gedeelde herinnering problemen in het begrijpen van elkaar en kan het een belemmering vormen bij het creëren van een gemeenschappelijke toekomst. Enkele sprekers riepen daarom op tot internationale samenwerking om de kennis over de Europese geschiedenis te vergroten en het Estse parlementslid Mart Laar riep op tot een nieuwe geschiedenishandleiding voor scholen. Twintig jaar na de val van de Muur Het Litouwse EP-lid Vytautas Landsbergis liet wat betreft de Berlijnse Muur, die op 9 november 1989 viel, weten dat "de opbouw van twee Europa's - die van democratie en die van de Sovjet-Unie - werd afgerond met de verschijning van de grimmige en bloedige Berlijnse Muur." Hij ging verder door aan te geven dat de landen die de laatste vijf jaar zijn toegetreden tot de EU "in een enorme gevangenis leefden die zich uitstrekte over Midden-en Oost-Europa. De vernietiging van de Muur was ook een vernietiging van de gevangenis en een einde aan de politieke en culturele tweedeling van Europa." Bestaan er nog problemen? Volgens veel sprekers beseffen veel mensen in West-Europa de gevolgen van de communistische overheersing in Oost-Europa voor miljoenen mensen niet. Ook zouden er leemten in de kennis over communistisch Europa bestaan. Daarom is het van belang om ervaringen over te brengen in de gehele EU, zo werd er aangegeven FCS /7

6 De val van de Berlijnse muur door de ogen van Jacques Santer Jacques Santer was voorzitter van de Europese Commissie ( ) en lid van het Europees Parlement gedurende twee periodes. Toen de Berlijnse muur viel - op 9 november a.s. precies twintig jaar geleden - was hij premier van Luxemburg. We spraken exclusief met Santer over deze gedenkwaardige periode. Meneer Santer, hoe herinnert u zich de gebeurtenissen van 1989? Op welke manier was u hierbij betrokken? "Toentertijd was ik premier van Luxemburg en in 1990 hielden we het voorzitterschap van de Europese Unie. We waren verbaasd en enthousiast tegelijk, zoals iedereen eigenlijk, op het moment dat de Oost-Duitsers massaal de grens overstaken wat leidde tot de val van de Berlijnse Muur. Maar hiervoor waren we al op de hoogte van soortgelijke evenementen, zoals die in Hongarije, Polen en Tsjechoslowakije. De dag nadat de Muur viel, waren er veel Trabis (Oost-Duitse auto's, red.) te vinden bij de Luxemburgse grens en de Luxemburgse douaneambtenaren belden me om te vragen wat ze moesten doen met de eigenaren van deze auto's die geen visum hadden. Veel van deze mensen wilden Radio Luxemburg bezoeken. Dus ik heb ze de toegang verleend, ze kregen het radiostation te zien waarna ze moesten terugkeren omdat het ze niet was toegestaan langer te blijven. In de periode erna ontstond er veel discussie en onenigheid tussen de christendemocraten. Als voorzitter van de EVP riep ik een top van christendemocraten in Pisa bijeen, een initiatief dat niet zozeer elders bekend is. Hier zetten we rondom de Duitse bondskanselier Helmut Kohl een strategie uiteen om de Duitse eenwording te verdedigen." Twintig jaar na de val van de Muur en vanuit het perspectief van West-Europa, hoe ziet u de situatie nu? Zijn de hervormingen geslaagd? "Ik denk dat het een succesverhaal geweest is. Natuurlijk zijn er ook nieuwe problemen ontstaan, omdat er aanzienlijke inspanningen vereist waren. Ik ben als zijnde voorzitter van de Commissie nog steeds trots op twee gebeurtenissen: ten eerste, gezien de crisis van vandaag de dag, op de invoering van de euro op 1 januari We weten niet wat de EU nu zou zijn zonder de euro. Ten tweede op het feit dat ik onderdeel uitmaakte van de Commissie die de uitbreidingsstrategie die leidde tot de uitbreiding van de EU van 2004 en 2007 uiteen heeft gezet. Ik ben erg verheugd op deze manier te hebben bijgedragen aan de eenwording van ons continent in vrede en vrijheid." FCS /7

7 De eerste barsten in de Muur Focus De beelden van menigten die in november 1989 bovenop de muur in Berlijn klimmen, kent iedereen. Het wordt echter vaak vergeten dat het IJzeren Gordijn voor het eerst werd gebroken in de zomer van 1989vlakbij Sopron in Hongarije op de grens met Oostenrijk. Dit weekend wordt de twintigste verjaardag van deze historische gebeurtenis, die ook een invloed op de Duitse hereniging had, gevierd. Wij vroegen een aantal destijds betrokken parlementsleden naar hun herinneringen. Aangezien tientallen duizenden Oost-Duiters naar Hongarije vluchtten, besloten de Hongaarse minister van Buitenlandse Zaken Gyula Horn en zijn Oostenrijkse tegenhanger, Alois Mock, om de prikkeldraadomheining dichtbij Sopron inhongarije op 27 juni 1989 door te knippen. Het IJzeren Gordijn symboliseerde de ideologische en fysieke grens die Oost- en West- Europa sinds het einde van de tweede wereldoorlog verdeelde. Het is moeilijk om te geloven dat slechts twee decennia geleden veel Europeanen niet konden reizen, spreken of vrij samenkomen en dat honderden hun leven verloren tijdens ontsnappingspogingen. Parlementsleden over hun herinneringen József Szájer (Europese Volkspartij) is een Hongaars parlementslid sinds In de jaren tachtig was hij lid van de democratische oppositie die met de communistische partij het democratische overgangsproces besprak. Hij is herkozen in het nieuwe Parlement. Hij vertelt ons dat hij als inwoner van Sopron de grens voor het eerst overstak toen hij twintig was. "Zij die de grens in Sopron twintig jaar geleden stukmaakten, zorgden voor één van de opmerkelijkste historische gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Het herinnert ons aan het feit dat de kracht van vrijheid geen grenzen kent." Szájer vertelde ons ook dat hij een stuk van het prikkeldraad aan de Voorzitter van het Parlement, Hans-Gert Pöttering, en aan Commissievoorzitter José Manuel Barroso heeft geschonken: "Ik gaf het aan Europese politici van wie de landen al langere tijd in vrijheid leven dan die van ons, om hen eraan te herinneren dat elke dag zelfs de meest onderdrukkende regimes omvergeworpen kunnen worden." Christa Prets een Oostenrijkse sociaaldemocrate die van 1999 tot lid van het Europees Parlement was, was Burgemeester en Raadslid in Burgenland, een Oostenrijkse federale staat grenzend aan Hongarije. Over 1989 zegt zij: "Er was een betovering. Het was het zelfde als in 1956 toen de Hongaren kwamen en vrij wilden zijn. Het was een historisch ogenblik voor de hele regio." Gisela Kallenbach (De Groenen), een Duitse burgerrechtenactiviste en lid van het Europese Parlement tussen , groeide op in de Duitse Democratische Republiek. "Wat er in juni 1989 bij de Oostenrijkse-Hongaarse grens gebeurde overweldigde mij en mijn vrienden. Waarom? Ten eerste omdat niemand van ons had verondersteld dat wij het IJzeren Gordijn in ons leven zouden zien verdwijnen. En ten tweede omdat wij moesten vrezen dat nu een nog groter aantal van onze vrienden, familieleden en collega's naar het gouden westen zouden vertrekken. Het afbreken van de grens was uiteindelijk een belangrijke stap op de weg naar een vrije democratie en een verenigd Duitsland. Daarom moet men de Hongaarse overheid van die tijd voor zijn moed danken." FCS /7