Stadslandbouw brengt mensen bij elkaar

Transcriptie

1 P. 122 Stadslandbouw brengt mensen bij elkaar Esther Veen Stadslandbouw staat in de belangstelling. Hoewel het verbouwen van voedsel in de stad op zich niet nieuw is, past stadslandbouw wel binnen een nieuwe stroming waarin aandacht is voor de kwaliteit en herkomst van voedsel. Stedelijke voedselproductie wordt gezien als een bijdrage aan de oplossing voor velerlei stedelijke problemen. Zo kan stadslandbouw ontmoetingen tussen mensen stimuleren door de openbare ruimte aantrekkelijk te maken voor gebruik. Dit effect wordt versterkt wanneer mensen gezamenlijk aan het werk zijn in stadslandbouwprojecten. Door buurten aantrekkelijker te maken kan stadslandbouw ook leiden tot identificatie met de buurt, wat gemeenschapszin kan bevorderen. Stadslandbouw nabij Tower Bridge te London (foto: Esther Veen)

2 P. 123 Stadslandbouw is hip. Er verschijnen steeds meer (beleids-)documenten waarin stadslandbouw als oplossing voor stedelijke problemen wordt genoemd en regelmatig wordt ergens in Nederland een nieuwe buurtmoestuin opgericht. Wat de effecten van stadslandbouw zijn is echter nog grotendeels onduidelijk of berust op aannames. In dit artikel wordt ingegaan op de potentiële sociale effecten van stadslandbouw. Eerder onderzoek naar de effecten van de publieke groene ruimte op menselijk gedrag doet vermoeden dat die effecten plaatsvinden. In dit artikel wordt niet ingegaan op potentiële economische en ecologische effecten. Op deze terreinen is wel kennis beschikbaar, maar dit richt zich vooral op enkele deeleffecten; het totaalbeeld is onduidelijk. Alvorens op sociale effecten in te gaan wordt de term stadslandbouw besproken; wat is het eigenlijk, en hoe ziet het er uit? Het definiëren van het concept is belangrijk om de mogelijke effecten te kunnen plaatsen en interpreteren. Het concept stadslandbouw Stadslandbouw als term wordt veel gebruikt, maar er wordt niet altijd hetzelfde mee bedoeld. In dit artikel wordt stadslandbouw gedefinieerd als de productie van voedsel in de publieke ruimte van de stad. Stadslandbouw wordt daarmee als specifiek stedelijk concept gepositioneerd. Dit in tegenstelling tot agrarische bedrijven rondom de stad die producten en diensten voor die stad leveren. Hier wordt soms ook naar verwezen met de term stadslandbouw, maar deze op de stedelijke consument gerichte landbouw staat vooral wel bekend als multifunctionele landbouw. Zowel multifunctionele landbouw als stadslandbouw kan worden gezien als mogelijk antwoord op de zoektocht van consumenten naar kennis over waar hun voedsel vandaan komt en het (opnieuw) verbinden van stad en land. Omdat de twee vormen van landbouw daar echter op een andere manier invulling aan geven, is het belangrijk dit onderscheid te maken. Stadslandbouw komt voor in zowel de ontwikkelende als de ontwikkelde wereld. In de ontwikkelende wereld zijn stadsbewoners vaak betrokken bij voedselproductie om hun toegang tot vers voedsel te vergroten en een buffer te creëren voor tijden van crisis. De oogst wordt meestal vooral door de familie zelf geconsumeerd (FAO, 2010). Het bekendste voorbeeld van deze vorm van stadslandbouw is Havana, waar stadsbewoners eind jaren tachtig zelf voedsel gingen verbouwen in de stad. Omdat Cuba in een diepe crisis zat waren olie, pesticiden en kunstmest onbetaalbaar. Het voedselsysteem had hier flink onder te lijden. Als noodoplossing startten mensen met het verbouwen van hun eigen groenten en fruit in zowel privé- als openbare tuinen. Stadslandbouw werd daarmee een van de belangrijkste instrumenten om te zorgen voor voldoende voedsel, en onderdeel van het officiële beleid. De staat ontwikkelde zelfs haar eigen onderzoekstuinen. Havana is nu op het gebied van voedsel grotendeels zelfvoorzienend. In Europa is de noodzaak voor een betere toegang tot voedsel minder groot. Dat wil overigens niet zeggen dat voedsel niet een van de redenen is dat mensen een moestuin beginnen. Maar in Nederland is stadslandbouw vooral ook een vorm van vrijetijdsbesteding, een gezamenlijke activiteit of een manier om mensen in contact te brengen met voedsel en voedselproductie. Vormen van stadslandbouw Stadslandbouw in Nederland kent verschillende vormen, die grofweg in drie groepen te verdelen zijn. Ten eerste de stadsboerderij, waarvan er enkele in Nederland bestaan. Een stadsboerderij heeft akkers of weilanden binnen de grenzen van de stad, waarop de ondernemer op een commerciële manier voedsel produceert. De producten worden vaak lokaal afgezet, bijvoorbeeld op de markt of op het bedrijf zelf. Vaak zoeken stadsboerderijen expliciet naar een relatie met stadsbewoners, bijvoorbeeld

3 P. 124 door het bedrijf open te stellen voor bezoekers of schoolklassen uit te nodigen. Een voorbeeld van een stadsboerderij is de Bioakker, het bedrijf van Jan van Arragon uit Zutphen. Deze ondernemer verbouwt groenten midden in de stad, op een stuk grond van zesduizend vierkante meter. Klanten kunnen lid worden van depluktuin en er op elk gewenst moment zelf hun groenten oogsten. Betaling voor de geoogste groenten gaat via de website. De klanten worden op de hoogte gehouden van wat er gebeurt op de pluktuin via updates en kunnen als ze dat leuk vinden regelmatig meehelpen op de tuin. Een andere vorm van stadslandbouw is de volkstuin, wanneer het nutstuinen betreft en niet verblijfstuinen, die vooral recreatief zijn. Volkstuinen bestaan al decennia, maar de laatste jaren is een vernieuwde interesse ontstaan, waardoor zij sinds lange tijd weer wachtlijsten kennen. De meeste Nederlandse steden kennen één of meerdere volkstuincomplexen, waarop al lang niet meer alleen de stereotype volkstuinder de man op leeftijd actief is. Een derde vorm is de buurtmoestuin. Buurtmoestuinen zijn tuinen die door buurtbewoners worden onderhouden en waarin groente en fruit wordt verbouwd. Soms doen buurtbewoners dit gezamenlijk, maar het komt ook voor dat zij elk een eigen stukje grond hebben in de buurtmoestuin. In sommige tuinen worden activiteiten georganiseerd, zoals oogstfeesten of het gezamenlijk bereiden en eten van de verbouwde producten. De tuinen worden begonnen op braakliggend land, in parkjes die slecht worden onderhouden of in binnentuinen van flats. Naast bewoners starten ook woningbouwverenigingen, buurthuizen of kunstenaars die zich bezig houden met de openbare ruimte buurtmoestuinen. In de Schilderswijk in Den Haag zijn meerdere stadslandbouwprojecten zoals fruitboomgaarden en kruidengazons gestart door stichting Urbaniahoeve, een social design lab dat kunst in de openbare ruimte produceert en een stedelijke voedselinfrastructuur wil creëren. In dezelfde wijk maakt de Groene Mus, een groep bewoners, zich hard voor een buurtmoestuin op een nu nog bestraat plein. Stadslandbouw komt niet alleen veel voor in Nederland, maar ook in andere Europese steden. In Londen zijn het vooral parken en buurttuinen waarin stadslandbouw wordt bedreven. Doel van de campagne Capital Growth is bijvoorbeeld om voor het eind van het jaar nieuwe plekken voor stedelijke voedselproductie te hebben gerealiseerd. Ook in Amerika is aandacht voor stadslandbouw. Growing Power, een non-profit organisatie onder leiding van oud-basketballer Will Allen, heeft boerderijen in meerdere Amerikaanse steden. Hier worden mensen getraind om op een milieuvriendelijke manier gezond voedsel te verbouwen, met als doel gemeenschappen te ondersteunen en mensen tot elkaar te brengen. Oude wijn in nieuwe zakken? Een belangrijke vraag is in hoeverre stadslandbouw nieuw is. Het antwoord op deze vraag heeft twee kanten. Enerzijds is het verbouwen van voedsel in een stedelijke omgeving niet per se nieuw. Volkstuinen bestaan immers al decennia. Ook in de wereldoorlogen werd veel voedsel in de stad verbouwd; de regeringen van de Verenigde Staten en Groot- Brittannië stimuleerden zogenaamde victory gardens. Mensen legden moestuinen aan in hun eigen voor- of achtertuin of in stedelijke parken en verbouwden daarin groenten en fruit. Doel van de victory gardens was niet alleen dat er genoeg te eten zou zijn, maar ook het hooghouden van de moraal aan het thuisfront. Het onderhouden van een moestuin gaf mensen het gevoel productief te zijn en een bijdrage aan de overwinning te kunnen leveren. Het produceren van voedsel in een stedelijke omgeving is dus net zozeer iets van vroeger als van vandaag.

4 P. 125 Maar stadslandbouw past ook binnen een vernieuwde aandacht voor de kwaliteit en herkomst van voedsel. Die aandacht voor voedsel komt van meerdere kanten. Steeds meer consumenten hechten belang aan de kwaliteit van hun voedsel. Kwaliteit kan afhangen van waar het voedsel vandaan komt, maar ook van hoe het is geproduceerd of hoe de specifieke producent-consument relatie eruit ziet. Denk bijvoorbeeld aan biologische, fairtrade of streekproducten of aan directe relaties tussen producent en consument. Deze ontwikkeling is een reactie op de verregaande industrialisatie en de globale oriëntatie van het voedselsysteem, die op gang kwam met de industriële revolutie. De link tussen consument, voedsel en plaats is vanaf toen steeds verder vervaagd. Het kopen van voedsel dat op een alternatieve manier is geproduceerd of wordt verkocht is een poging om het voedselsysteem opnieuw te verbinden met plaats en maatschappij (Jarosz, 2008). De vernieuwde aandacht voor voedsel komt niet alleen van consumenten, maar ook van beleidsmakers. De aandacht voor voedsel en de bijdrage die het kan leveren aan oplossingen voor de stedelijke problematiek groeit. Stadsplanners hebben het voedselsysteem lange tijd genegeerd, maar het idee dat voedsel meerdere beleidsthema s raakt denk aan gezondheid en milieu wordt steeds meer gemeengoed. Voedsel wordt daardoor vaker tot integraal onderdeel van stedelijk beleid gemaakt en het lijkt erop dat het een belangrijk onderdeel van de planningsagenda gaat worden (Morgan, 2009). Stadslandbouw past binnen deze stroming waarin aandacht is voor de herkomst van voedsel en de plek die het inneemt in de maatschappij. Doordat voedsel dicht bij de consument wordt verbouwd, worden zowel voedsel en maatschappij als voedselproductie en plaats (opnieuw) verbonden. Stadslandbouw wordt daarmee voor nieuwe doeleinden gebruikt. Multifunctioneel ruimtegebruik Omdat voedsel meerdere beleidsthema s raakt, kan stadslandbouw gezien worden als vorm van multifunctioneel stedelijk ruimtegebruik. Het kan bijvoorbeeld de stedelijke biodiversiteit vergroten en zorgen voor kortere voedselketens. Daarnaast wordt door stadslandbouw groenbeheer vaak goedkoper en kan gebruik worden gemaakt van tijdelijk onderbenutte grond. Op het sociale gebied vergroot stadslandbouw mogelijk kennis over gezond voedsel, is een groene omgeving stress-reducerend en stimuleert gezamenlijke voedselproductie sociale banden tussen mensen. Door producten en diensten aan stadsbewoners te leveren kan stadslandbouw daarom een integraal onderdeel van de stad vormen en kan productief gebruik worden gemaakt van stedelijke open ruimtes (Mougeot, 2000). Wetenschappelijk bewijs voor veel van de genoemde effecten mist echter nog grotendeels. Het is belangrijk die in kaart te brengen om stadslandbouw te kunnen evalueren op basis van al haar functies. In het nu volgende wordt ingegaan op de sociale effecten van stadslandbouw. Sociale effecten Beleidsdocumenten en actief betrokkenen noemen vaak dat stadslandbouw tot sociale cohesie zou leiden, maar hierover is nog relatief weinig bekend. Daarentegen is wel literatuur beschikbaar over de manier waarop de publieke groene ruimte sociale relaties kan beïnvloeden. Omdat stadslandbouw ook onderdeel is van de publieke groene ruimte, is dit een goed startpunt om de sociale effecten van stadslandbouw te onderzoeken. Fysieke buurtkenmerken beïnvloeden het gedrag van mensen. Het ontwerp van de publieke ruimte stoepen, hofjes, trappenhuizen kan mensen stimuleren gebruik te maken van die ruimte, of hen daar juist vanaf houden (Baycan-Levent e.a., 2009). Dit geldt ook voor de groene

5 P. 126 omgeving. Een studie van Kuo e.a. (1998) laat zien dat de aanwezigheid van bomen een groter gebruik van de publieke ruimte voorspelt. Onderzoek van Kim en Kaplan (2004) bevestigt dat de aanwezigheid van natuurlijke elementen een buurt aantrekkelijker maakt voor gebruik. Ook stadslandbouw kan gebruik van de publieke ruimte aantrekkelijker maken. Stichting Urbaniahoeve heeft bijvoorbeeld een foerageerbosje aangelegd, bestaande uit een bosbessenwoud en wilde eetbare planten, dat specifiek tot doel heeft mensen actief van die ruimte gebruik te laten maken. Wanneer mensen de publieke ruimte gebruiken, is de kans op ontmoetingen groter. Bovengenoemde studie van Kuo e.a. toonde dan ook aan dat vegetatie in de woonomgeving sociale interacties stimuleert. Daarnaast kan door het gebruik van de openbare ruimte publieke familiariteit ontstaan. Publieke familiariteit een begrip tussen anonimiteit en intimiteit ontstaat door elkaar regelmatig in de publieke ruimte te treffen. Mensen kunnen zich dan een beeld vormen van de ander dat verder gaat dan een stereotypering. Dat beeld is nodig om anderen sociaal te plaatsen, greep te krijgen op de buurt en zich daar dus thuis te (gaan) voelen (Blokland-Potters, 2006). Wanneer mensen een foerageerbos daadwerkelijk gaan gebruiken, wordt de publieke familiariteit in de buurt vergroot. Ook de volkstuin is hier een goed voorbeeld. De groep mensen die van een bepaald volkstuincomplex gebruik maakt is beperkt, maar kan zeer divers zijn. Veel volkstuincomplexen hebben immers zowel allochtone als autochtone leden, uit verschillende sociale klassen. Doordat mensen elkaar regelmatig op de volkstuin zien, wordt interactie tussen deze verschillende groepen mensen bevorderd (De Vries & Schöne, 2004). Hierdoor kan familiariteit ontstaan; mensen kunnen zich een beter beeld van de ander vormen waardoor gevoelens van veiligheid en thuishoren op de tuin maar vervolgens ook in de wijk sterker worden. Dit effect wordt versterkt wanneer mensen gezamenlijk de groene ruimte onderhouden. Gezamenlijk werken leidt tot persoonlijke interactie en gesprekken waardoor mensen elkaar leren kennen. Bovendien worden trots op, betrokkenheid bij en verantwoordelijkheid voor de buurt vergroot wanneer mensen controle hebben over de groene ruimte (Van Ginkel & Deben, 2002). Gezamenlijk werken komt in de meeste stadslandbouwprojecten voor; in de buurttuin, op de volkstuin tijdens gezamenlijke werkdagen om de openbare ruimte te onderhouden of als vrijwilliger op de stadsboerderij. Het gezamenlijk verzetten van werk stimuleert gevoelens van verbondenheid. Tijdens een gezamenlijke werkmiddag in de Schilderswijk in Den Haag, waarin bomen werden geplant en bedden opgehoogd, was het onderwerp van de onderlinge gesprekken eerst nog het werk zelf, na enige tijd ging het over meer persoonlijke zaken. Jan van Arragon van de Bioakker stelt dat samen werken de beste manier is om elkaar te leren kennen. Hij schrijft in zijn update: Onze teamgeest was denderend! ( ) We waren met z n zessen, we strooiden en strooiden en hielpen met duwen als de vracht weer in gang gezet moest worden. Om uur viel de schemering in ( ) en waren we allen voldaan. Binnen een uur klaar. Een laatste verbindend effect van de publieke groene ruimte is de identificatie met de buurt zelf. Lokale kenmerken van de omgeving karakteriseren een fysieke identiteit van een plaats. Mensen identificeren zich hiermee en voelen zich daardoor sneller thuis. Dit geldt vooral voor natuurlijke elementen (Kim & Kaplan, 2004), mits goed onderhouden en wannneer bewoners het gevoel hebben dat het project onderdeel is van de openbare ruimte. Wanneer mensen zelf aan het groen meewerken en daardoor controle hebben over hun omgeving, is dit effect sterker. Zij voelen zich dan meer betrok-

6 P. 127 ken bij en verantwoordelijk voor de wijk en gevoelens van veiligheid en leefbaarheid nemen toe (Van Ginkel & Deben, 2002). Vervolgonderzoek Bovenstaande laat zien dat sociale effecten van buurtgroen goed in kaart zijn gebracht. Het is redelijk om te verwachten dat deze effecten ook voor stadslandbouw gelden. Wat stadslandbouw echter onderscheidt van buurtgroen als parken en plantsoenen, is voedsel. Voedsel speelt een belangrijke rol in ons dagelijks leven; mensen eten elke dag en speciale gelegenheden worden vaak gevierd door samen te eten. De keuzes die men maakt over wat men eet zijn daarnaast een manier om zowel een culturele als een individuele identiteit te uiten. Voedsel kan daarom verbinden, maar over de verbindende rol van (het verbouwen van) voedsel in stadslandbouwprojecten is nog veel onduidelijkheid. Dit is daarom onderwerp van vervolgonderzoek. Esther Veen werkt bij Wageningen UR, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. Daarnaast is zij als promovendus verbonden aan Wageningen Universiteit. Literatuur Baycan-Levent, T., R. Vreeker & P. Nijkamp (2009) A multicriteria evaluation of green spaces in European cities, European and regional studies, nr. 16, p Blokland-Potters, T.V. (2006) Het sociaal weefsel van de stad. Cohesie, netwerken en korte contacten, opbouwteksten 21, Dr. Gradus Hendriks Stichting, Den Haag FAO; Food and agriculture organization of the United Nations (2010) Fighting poverty and hunger. What role for urban agriculture? Economic and social perspectives Policy brief, nr. 10 Ginkel, R. van & L. Deben (2002) Bouwen aan bindingen. Sociale cohesie in Zoetermeer, Aksant, Amsterdam Jarosz, L. (2008) The city in the country: growing alternative food networks in metropolitan areas, Journal of rural studies, jg.l. 24, p Kim, J. & R. Kaplan (2004) Physical and psychological factors in sense of community: new urbanist Kentlands and nearby Orchard Village, Environment and behavior, jg. 36, p Kuo, F.E., W.C. Sullivan, R.L. Coley & L. Brunson (1998) Fertile ground for community: inner-city neighborhood common spaces, American journal of community psychology, jg. 26, nr. 6, p Morgan, K. (2009) Feeding the city: the challenge of urban food planning, International planning studies, jg. 14, nr. 4, p Mougeot, L.J.A. (2000) Urban agriculture: definition, presence, potentials and risks Vries, S. de & M.B. Schöne (2004) Volkstuinparken in Amsterdam. De sociaal-culturele dimensie, Wageningen, Alterra Kippenren op dak FARM-shop te London (foto: Esther Veen)