Erfgoedonderwijs en historisch besef: waarom is het nodig? 49

Transcriptie

1 Erfgoedonderwijs en historisch besef: waarom is het nodig? 49 MARIA GREVER, (ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM) In dit artikel wordt ingegaan op de waarde van geschiedenis en erfgoedonderwijs voor de identiteitsontwikkeling van de leerling. Door zich te verdiepen in het verleden leren kinderen hoe het heden zich heeft gevormd en door zich te verplaatsen in het leven van vroeger leren ze te kijken vanuit meerdere perspectieven. Het artikel haakt in op de controverse die ontstaan is rond de plek van geschiedenis in het eindadvies van het Platform Onderwijs2032. DEEL 2 WAT KAN CULTUURONDERWIJS BIJDRAGEN ZODAT DE LEERLINGEN VAN NU STRAKS COMPETENTE, CREATIEVE EN KRITISCH DENKENDE VOLWASSENEN WORDEN? Een politiek-maatschappelijk conflict raakt meestal aan gevoelige materie met een lange voorgeschiedenis. Zo werden het vmbo-examenboek Geschiedeniswerkplaats en de vwo-schoolboeken van Thieme Meulenhoff in juni 2015 door de Israëlische onderwijsminister beticht van onjuiste beweringen over de rol van Israël in dit conflict. 50 Nederlandse kinderen zouden anti-israëlische sentimenten worden bijgebracht in een tijd waarin het antisemitisme schrikbarend is toegenomen. Het gaat hier niet om wie er gelijk heeft, al wil ik er wel bij aantekenen dat beide methoden bekendstaan om hun degelijkheid en dat het maken van geschiedenis methoden met zinvolle didactische opdrachten vaak onderschat wordt. De kwestie is dat het schoolvak geschiedenis nauw verweven is met de sociaal-culturele identiteitskaders van schoolboekschrijvers, docenten en leerlingen. Die kaders kunnen aansluiten, maar ook schuren. Een gereformeerde leerling zal andere bagage meenemen naar de klas en het Palestijns-Israëlisch conflict anders interpreteren dan een joodse of islamitische leerling. Geschiedenis en identiteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat maakt het vak relevant en spannend. Op basis van historische informatie formuleren mensen wie ze zijn, welke grenzen tussen hen en de ander zijn getrokken in de loop der tijd, wat verschillen en overeenkomsten zijn die vaak weer veranderen naarmate 49 Dit artikel is gebaseerd op het boek van Maria Grever en Carla van Boxtel, Verlangen naar tastbaar verleden. Erfgoed, onderwijs en historisch besef (Hilversum 2014) en de lezing die Maria Grever hield tijdens het Tweede Nationaal Geschiedenisonderwijscongres aan de Erasmus Universiteit op 4 maart 2016 als reactie op het rapport Ons onderwijs2032. Eindadvies. 50 Zie o.a. Het betrof een vmbo-katern. Voor VWO zie geloven/nieuws/item/likoed-antisemitische-teksten-in-nederlands-schoolboek/ Hier ging het om het geschiedenisboek Themakatern Het Midden-Oosten dat zou aanzetten tot antisemitisme van ThiemeMeulenhoff. 55

2 56 Foto: Melissa de Vreede EEN KLEURRIJKE BASIS Leerlingen (Dorenweerd college Doorwerth mavo 2) zijn in het Nederlands Openluchtmuseum voor het programma Restart. Zij moeten zich verplaatsen in een vluchteling/migrant en allerlei opdrachten doen om als burger toegelaten te worden: werk zoeken, contact leggen etc. En ook vreemd eten maken en nuttigen. In dat kader maakt dit groepje hier roedjak, een Indisch gerecht.

3 DEEL 2 WAT KAN CULTUURONDERWIJS BIJDRAGEN ZODAT DE LEERLINGEN VAN NU STRAKS COMPETENTE, CREATIEVE EN KRITISCH DENKENDE VOLWASSENEN WORDEN? EXCURSIES NAAR MUSEA, ERFGOEDHUIZEN EN HERINNERINGSCENTRA KUNNEN EEN GROTE IMPACT HEBBEN OP LEERLINGEN. we ouder worden. De beleving, presentatie, toeschrijving en toe-eigening van identiteiten vormen een continu proces dat gekleurd wordt door gender, etniciteit, leeftijd, opleiding, religie en cultuur. Elke persoonlijke levensgeschiedenis combineert zodoende elementen van verschillende, deels overlappende identiteitskaders. Tot de essentiële kenmerken van toekomstgericht onderwijs behoort volgens het Eindadvies van de commissie-schnabel dat de leerling zijn persoonlijkheid vormt. Op pagina 22 staat: Het onderwijs helpt leerlingen ontdekken wie ze zijn. Zonder geschiedenislessen gaat dat niet lukken. Dan wordt leerlingen een oriëntatie in de tijd, en daarmee de zoektocht naar wie ze zijn, onthouden. Uit het voorbeeld van dit conflict blijkt dat geschiedenis verbonden is met de actualiteit in de wereld. Het veranderende heden belicht andere aspecten van het verleden. Zo werkt het verre kolonisatie- en slavernijverleden door in de huidige Zwarte Piet-discussies die grimmig kunnen zijn. Krijgen leerlingen geen historische verdieping bij een actuele kwestie, dan resteert een vlak verhaal van good guys and bad guys zonder historische context. Dan overheerst presentisme en worden bijvoorbeeld Palestijnen en Joden uit 1920 gelijkgesteld aan de PLO en Israël in de huidige tijd, en is een zinvolle dialoog onmogelijk. Op pagina 25 van het Eindadvies staat dat leerlingen behoefte hebben aan reflectie op de actualiteiten, achtergronden en ontwikkelingen in de wereld. Maar voor deze reflectie is geschoold historisch besef nodig. Daarmee bedoelen we: correcte plaatsing in de tijd, inzicht in de tradities en historische context, en onderscheid tussen wat feit en fictie is. In het geschiedenisonderwijs anno 2016 kunnen docenten een dergelijk conflict behandelen aan de hand van de didactiek van het historisch denken. Deze didactiek is door de invloedrijke Canadese onderzoeker Peter Seixas in Historical Thinking Concepts uitgewerkt, zoals historische significantie, bewijs, continuïteit en verandering en multiperspectiviteit. In diverse Nederlandse schoolboeken is historisch denken uitgewerkt tot een didactiek die een actief leerproces beoogt. Leerlingen verdiepen zich in verschillende standpunten over een conflict (vroeger en nu) waarna docenten een discussie organiseren tussen de leerlingen. Dialogisch leren heet dat. Maar zonder geschiedenislessen gaat dat niet lukken. Leerlingen kunnen ook veel leren buiten de reguliere lessen via schooltelevisie en de cultuursector. Excursies naar musea, erfgoedhuizen en herinneringscentra kunnen een grote impact hebben op leerlingen. Veel instellingen bieden interessante excursies aan voor leerlingen. In ons boek Verlangen naar tastbaar verleden hebben we daar enkele voorbeelden van beschreven. Leerlingen vinden opgravingen, oude gebouwen, historische voorwerpen en verhalen vaak spannend. Docenten en educatieve medewerkers gebruiken dit erfgoed om het verleden tastbaar, inleefbaar en inzichtelijk te maken. Het gebruik van erfgoed materiële en immateriële sporen van het verleden als uitgangspunt in de onderwijspraktijk wordt in Nederland sinds de jaren negentig aangeduid met de term erfgoededucatie of erfgoedonderwijs. Geschiedenisdocenten worden in Nederland opgeleid om leerlingen historische kennis én een 57

4 58 vorm van historisch denken bij te brengen. Als erfgoedonderwijs gekoppeld is aan geschiedenisonderwijs kan het bijdragen aan de ontwikkeling van historisch besef. Erfgoed komt echter ook aan bod in andere domeinen of in vakoverstijgende projecten. Het vervult dan meer een instrumentele functie van het verleden voor het heden, zoals de identiteitsvorming van bepaalde regio s of gemeenschappen. In erfgoedprojecten wordt de leerling vaak gevraagd om aan de hand van objecten in de huid van een ander te kruipen, bijvoorbeeld om zich voor te stellen hoe het is om een kind te zijn dat zeshonderd jaar geleden leefde. Zit je op school? Welk speelgoed heb je? Niet alleen worden geschiedenis- of erfgoedlessen op deze manier aantrekkelijker, deze benadering stimuleert leerlingen ook om de historische context te verkennen. Ze leren daarnaast dat mensen vroeger in andere situaties hebben geleefd, al naar gelang hun posities: rijk of arm, man of vrouw, tot slaaf gemaakte of slaveneigenaar. Het verkennen van andere perspectieven wordt in het onderwijs aangeduid met de term multiperspectiviteit. 51 Het is een vaardigheid die steeds belangrijker wordt, ook doordat de samenstelling van de leerlingenpopulatie heel divers is geworden. Leerlingen met een migratieverleden nemen een culturele bagage mee naar de klas die niet altijd vanzelfsprekend aansluit bij de leerstof en de didactiek. Dit stelt andere eisen aan de geschiedenislessen en de docenten. In een erfgoedles over het slavernijverleden of over de Tweede Wereldoorlog kunnen leerlingen ontdekken dat er verschillende interpretaties van historische gebeurtenissen zijn en worden ze op een laagdrempelige manier aan het denken gezet. In musea gebeurt dat soms door middel van een dilemmaspel. Leerlingen krijgen enkele dilemma s voorgelegd, zoals wat je zou doen tijdens de Tweede Wereldoorlog als een Joodse vriend je vraagt of hij mag onderduiken bij jullie thuis. Zo worden leerlingen aangespoord kritisch na te denken over het verleden, het heden en zichzelf. Ze leren om te luisteren naar andere standpunten en op basis van argumenten met elkaar erover te praten. Ze maken zich dan ook een democratische houding eigen. Erfgoed- en geschiedenisonderwijs kunnen daar een belangrijke bijdrage aan leveren. LEERLINGEN MET EEN MIGRATIEVERLEDEN NEMEN EEN CULTURELE BAGAGE MEE NAAR DE KLAS DIE NIET ALTIJD VANZELFSPREKEND AANSLUIT BIJ DE LEERSTOF EN DE DIDACTIEK. EEN KLEURRIJKE BASIS 51 Seixas, P., & Morton, T. (2013). The big six: historical thinking concepts. Toronto: Nelson..

5 59 Leerlingen bij de Dilemmakast Wat kies jij? bij de vaste expositie in het Nationaal Bevrijdingsmuseum Herkomst illustratie: Nationaal Bevrijdingsmuseum