The Best of Both Worlds

Transcriptie

1 The Best of Both Worlds Succesfactoren van Turks Nederlandse innova eve ondernemers Gürkan Çelik Individuele factoren INTERACTIE INNOVATIE Omgevingsfactoren Sociale factoren clavis

2 The Best of Both Worlds Succesfactoren van Turks Nederlandse innovatieve ondernemers Gürkan Çelik

3 Colofon Auteur Gürkan Çelik Met dank aan Serap Gevrekoglu, Oscar van Dillen en Serdal Tunc Clavis Consulting Nederhoeve LH Nieuwegein T: E: info@clavisconsulting.nl Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door Corendon Foundation, JCore IT Solutions en Taskan Consultancy ISBN/EAN:

4 INHOUD PROLOOG INNOVATIEKRACHT IN ETNISCH ONDERNEMERSCHAP GROEIEND ETNISCH MENSELIJK KAPITAAL INDIVIDUELE FACTOREN SOCIALE FACTOREN OMGEVINGSFACTOREN INTERACTIE MET DE OMGEVING CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN BIJLAGE : ONDERZOEKSAANPAK REFERENTIES

5 PROLOOG Dit jaar wordt het 400 jarige bestaan van diplomatieke relaties tussen Nederland en Turkije gevierd. Deze gelegenheid biedt een uitgelezen kans om de economische relaties met Turkije te versterken. Tevens biedt dit jubileum nieuwe kansen om het Turks Nederlandse ondernemerschap te stimuleren. Dit betreft zowel ondernemerschap in algemene zin als innovatief ondernemerschap in het bijzonder. De wedstrijd 'Top 25 Innovatieve Turks Nederlandse ondernemers' draagt bij aan het besef van het belang van innovatie voor ondernemerschap en maakt de aanwezige vernieuwende initiatieven binnen de Turks Nederlandse ondernemerswereld zichtbaar. De wedstrijd wordt mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). De organisatie is in handen van Taskan Consultancy en wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met Syntens Innovatiecentrum. De geschiedenis van de officiële handelsbetrekkingen tussen Nederland en Turkije gaat terug tot in de 17 e eeuw, toen in 1611 de eerste vertegenwoordigers van de Staten Generaal zijn uitgezonden naar de Ottomaanse hoofdstad Istanbul. In de zeventiende en achttiende eeuw vormde de handel op de Levant in de Ottomaanse hoofdstad een belangrijke bron van inkomsten voor de Nederlanders. De betrekkingen tussen de twee staten zijn sindsdien ononderbroken gebleven, zij zijn verder versterkt door immigratie van Turkse gastarbeiders in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, en bestaan ook vandaag de dag onverminderd voort, door de sterke wederzijdse economische banden. Turkije is daarom een belangrijke handelspartner voor Nederland, en omgekeerd. Nederland is thans een van de grootste investeerders in Turkije vanuit Europa, met circa 1900 bedrijven, inclusief grote internationals als Shell, Philips en Unilever. De Turkse economie floreert, en de handel tussen beide landen groeit. Iets meer dan 150 Turkse firma s hebben investeringen in Nederland. Het handelsvolume tussen Nederland en Turkije sprong van 2 naar bijna 6 miljard euro in een periode van tien jaar. De betrekkingen tussen Nederland en Turkije bestaan echter uit meer dan handel alleen. De immigranten namen ook een rijke cultuur met zich mee, dat zich ondernemend een plaats heeft verworven in het Nederlandse culturele landschap. De nationale bloem van Nederland, de tulp, komt oorspronkelijk uit 5

6 Oost Turkije, en symboliseert de wederzijdse relaties. Het is Nederland gelukt de tulp wereldwijd succesvol te vermarkten. Handel en ondernemerschap zitten in de geest van beide culturen en volken. Meer dan 1,2 miljoen Nederlanders bezoeken jaarlijks als toerist Turkije. Nederlanders zijn daarmee de op één nagrootste groep van buitenlandse bezoekers. Kortom, er is veel verkeer tussen twee landen. In 2012 vieren Turkije en Nederland dat zij 400 jaar geleden handelsrelaties en diplomatieke banden aan zijn gegaan. Beide landen hebben genoeg potentie om de vriendschapsbanden en handelsbetrekkingen verder te laten gedijen. De Turks Nederlandse innovatieve ondernemers zijn daarbij belangrijke bruggenbouwers. Ze zijn de besten van beide werelden. Atilay Uslu CEO Corendon 10 oktober 2012, Amsterdam 6

7 1. INNOVATIEKRACHT IN ETNISCH ONDERNEMERSCHAP De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor diversiteit en innovatie in ondernemerschap. Nederland hecht er veel belang aan om de economische ontwikkelingen op een hoger niveau te tillen, en het innovatieve ondernemerschap in het algemeen, en binnen de etnische en culturele groepen in het bijzonder, te stimuleren. Het is bekend dat een zo groot mogelijke diversiteit in de aanwezige competenties binnen een team leiden tot meer innovaties en creatieve ideeën. 1 Hoe zijn cultuur en polyfone, meervoudige identiteit een krachtbron voor innovatie en creativiteit? Hoe ligt de relatie tussen diversiteit, innovatie en ondernemerschap? In zijn oratie over etnisch ondernemerschap komt Ewald Engelen tot de conclusie dat het multiculturele drama feitelijk een integratiewonder geworden is. 2 Hij wijst op het toenemend etnisch ondernemerschap en de bijdrage die dat levert aan onze economie. Op welke manier levert etnisch ondernemerschap een bijdrage aan creativiteit en innovatie? Hoe combineren etnische ondernemers diverse invalshoeken en contacten uit de oude en nieuwe cultuur in hun ondernemerschap? Om deze vragen te beantwoorden is het nodig om eerst stil te staan wat innovatie is. Innovatie bestaat uit bewuste vernieuwingen die gericht zijn op het behalen van een bepaald voordeel. Innovaties wijken daardoor altijd af van wat er voorheen al bestond in een bepaalde omgeving. Daarbij valt te denken aan de introductie van een nieuw product of een nieuwe productiemethode, het aanboren van een nieuwe markt, het openen van een nieuwe hulpbron of een vernieuwing in een bedrijfsproces. Voorwaarde voor deze vormen van innovatie is de zogenaamde sociale innovatie. Sociale innovatie streeft een bewuste vernieuwing van de arbeidsorganisatie en het maximaal benutten van competenties na, en is gericht op het verbeteren van bedrijfsprestaties en op de optimale ontplooiing van talenten. Een oppervlakkige vernieuwing is echter niet genoeg voor echte innovatie; er dient sprake te zijn van doelbewust gerichte actie om een bepaald voordeel te 7

8 realiseren. Een innovatie is niet hetzelfde als een uitvinding. Een uitvinding is de creatie van nieuwe vormen, manieren, technieken, toepassingen of processen. Een uitvinding wordt echter pas een echte innovatie als deze concreet wordt toegepast om iets bepaalds te bereiken. Innovatie is ook niet hetzelfde als creativiteit. Creativiteit is het genereren van nieuwe en bruikbare ideeën. 3 Innovatie ligt echter wel in het verlengde hiervan, wanneer namelijk een creatief idee ook daadwerkelijk tot ontwikkeling is gebracht en gerealiseerd, kan men spreken van innovatie. Een creatief idee kan daarom wel de aanleiding zijn tot innovatie, maar is op zichzelf nog geen garantie voor innovatie. 4 Er zijn ontwikkelingen gaande die erop wijzen dat culturele factoren van beslissende betekenis zijn voor inzetbaarheid, innovatie en economie. In vele gevallen is voor verbetering en verandering een andere denk en werkwijze nodig: een innovatie. Leidt culturele of etnische diversiteit behalve tot creatieve ideeën ook tot concrete verbeteringen, leidt het tot innovaties die een onderneming succesvoller maken en productiever? Het aantal ondernemers van bi culturele achtergrond kent een stijgende lijn in Nederland en zij dragen beduidend bij aan de Nederlandse economie. Cultuur lijkt op verschillende manieren innovatie en economische ontwikkeling te beïnvloeden en heeft in de praktijk bijvoorbeeld ook invloed op de opzet, inrichting en prestaties van bedrijven. In deze publicatie worden de resultaten gepresenteerd van het onderzoek naar de manier waarop cultuur en een cultureel netwerk invloed hebben, en onder welke voorwaarden etnische en culturele diversiteit onder ondernemers bijdragen aan innovatief en succesvol ondernemen. De focus in dit onderzoek ligt op de relatie tussen innovatie en ondernemerschap, waarbij de interactie met de omgeving een centrale plek inneemt. Deze publicatie biedt een overzicht van inzichten in factoren die de innovatie voor ondernemers positief kunnen beïnvloeden. De uitkomsten van het onderzoek zijn praktisch relevant voor het bevorderen van innovatie in het bedrijfsleven, aangezien tot dusver praktijkgerelateerde inzichten veelal ontbraken ten aanzien van benutting van innovatiekracht in etnisch ondernemerschap in Nederland. 8

9 In de volgende paragraaf wordt een korte schets gegeven van het groeiend etnisch menselijk kapitaal in Nederland. Vervolgens worden de succesfactoren van Turks Nederlandse innovatieve ondernemers aan de hand van verschillende dimensies inzichtelijk gemaakt. Als eerste worden de individuele factoren gepresenteerd: persoonlijkheidskenmerken en drijfveren. Daarnaast komen de sociale factoren aan bod: sociale netwerken, sociaal cultureel en sociaaleconomische kenmerken. Daarna komen omgevingsfactoren die verder verdeeld worden in regionale kenmerken aan bod, alsmede beschikbaarheid van bronnen (resources) en aanwezigheid van kansen (opportunities). Tot slot wordt de interactie met de omgeving uiteengezet. Het volgende conceptueel model visualiseert al deze aspecten die in deze publicatie achtereenvolgens worden besproken. Er passeren aan het einde enkele conclusies de revue, samen met een aantal aanbevelingen voor overheden, ondernemers en onderwijsinstellingen. 9

10 2. GROEIEND ETNISCH MENSELIJK KAPITAAL Etnisch ondernemerschap is de afgelopen decennia sterk gegroeid in Nederland. In 2008 waren er circa ondernemers van niet westerse origine. In de laatste 10 jaar is het aantal ondernemers van een niet westerse achtergrond met ruim toegenomen: een stijging van 136%. Van de ondernemers met een nietwesterse etnische achtergrond zijn de meeste ondernemers in absolute getallen van Turkse afkomst. In Nederland zijn er ruim zelfstandige ondernemers van Turkse komaf. Verhoudingswijs evenaren ondernemers van niet Nederlandse komaf het percentage van de autochtone ondernemers. Onder de Turkse, Surinaamse, Marokkaanse en Antilliaanse Nederlanders is het percentage ondernemers in 2008 respectievelijk 7%, 4,7%, 4% en 3,5%. Opmerkelijk is dat de vier grote migrantengroepen een aanzienlijke toename vertonen van het aantal ondernemers. Deze groei van 136% is veel sterker dan die onder autochtone ondernemers, bij wie het aantal ondernemers met weliswaar ook is gestegen, maar met slechts 32%. Het traditionele beeld dat etnische ondernemers sterk vertegenwoordigd zijn in de winkels (detail en groothandel) en de horeca (restaurants, theehuizen) is niet meer de werkelijkheid zelf. 5 Het aandeel niet westerse ondernemers in de bouw, de landbouw en diverse dienstverlenende branches (gezondheidszorg, transport, advies, media, ICT, creatieve industrie) is toegenomen. Door deze ontwikkelingen zijn de ondernemingen van autochtonen en allochtonen steeds meer op elkaar gaan lijken qua verdeling van branches. Innovatieve etnische ondernemers dragen aan dit veranderende beeld enorm bij. Bovendien heeft Nederland een groot potentieel in de goed opgeleide Turkse Nederlanders. Volgens het CBS zijn er in Nederland circa 21 duizend hoger opgeleide Turkse Nederlanders die minimaal een bachelor diploma hebben. 6 Dit komt neer op ruim 1% van de totale hoogopgeleide bevolking in Nederland (zie Tabel 1). Iets meer dan jongeren van Turkse afkomst zijn nu aan het studeren aan hbo s en universiteiten in Nederland, en het aantal hoogopgeleide Turkse Nederlanders is nog steeds groeiende. 7 Over dit menselijke kapitaal beschikken vele andere Europese landen niet. 8 10

11 Tabel 1. Hoogopgeleiden in Nederland Etniciteit Aantal Percentage Man Vrouw Autochtonen 1,652,000 82,60% 828, ,000 Allochtonen 348,000 17,40% 164, ,000 Totaal 2,000, % 992,000 1,007,000 Turken 21,000 1,05% Marokkanen 23,000 1,15% Bron: CBS StatLine, Population De stijging van opleidingsniveau van mensen van niet Nederlandse komaf is een teken dat er steeds meer potentie komt voor etnisch ondernemerschap. Dit resulteert ook in een verbeterde arbeidsmarktpositie van etnische groepen. 3. INDIVIDUELE FACTOREN Innovatie is vooral mensenwerk. Ieder mens is uniek, dus ook elke ondernemer. Dat betekent dat de persoon van de ondernemer een belangrijke rol speelt bij innovatie. Ondanks de verschillen hebben ondernemers bepaalde persoonlijkheidstypes gemeen, zoals elke (sub)groep dat heeft in de samenleving. In deze paragraaf specificeren we de persoonlijkheden en motivaties van Turks Nederlandse innovatieve ondernemers. Welke individuele kenmerken leveren een positieve bijdrage aan innovativiteit? Wat waren hun drijfveren en karaktereigenschappen voor het realiseren van innovatie? Innovatieve ondernemers onderscheiden zich van anderen door bepaalde eigenschappen, zoals extravertheid, risicobereidheid, ambiguïteit en zelfvertrouwen. Deze karaktereigenschappen bevorderen het innovatief ondernemen, al kan de ondernemer die niet altijd ook zelf beïnvloeden. Hieronder worden eerst de belangrijke persoonlijkheidskenmerken die we hebben kunnen identificeren bij de Turks Nederlandse innovatieve ondernemers behandeld. 11

12 Extravertheid Extravertheid is een eigenschap van mensen die assertief, dominant, energierijk, actief, praatgraag en enthousiast zijn. 9 Mensen die hoog scoren op extravertheid worden gezien als vrolijke mensen die andere mensen opzoeken en stimulans nodig hebben. Mensen die extravert zijn worden soms ook getypeerd als showoffs en risiconemers. Mensen die laag scoren op extravertheid zijn mensen die hun tijd liever alleen spenderen, stil en onafhankelijk zijn. Extravertheid is positief gerelateerd aan interesse wekken voor ondernemende bezigheden. 10 Ondernemers scoren, net als managers, hoog op extravertheid. 11 Dit suggereert dat (innovatief) ondernemerschap extravertheid impliceert en zou dus geen verrassend nieuws zijn. De ondernemers die we geïnterviewd hebben, hebben vrijwel allen aangegeven dat ze over een extraverte persoonlijkheid beschikken. Ondernemers geven ook aan dat ze makkelijker een gesprek beginnen dan mensen in loondienst. Dit is tevens bevestigd door een eerder onderzoek. 12 Vooral bij zakelijke contacten blijkt deze groep ondernemers over een extraverte karakter te beschikken. Dit blijkt uit het feit dat zij snel contacten kunnen leggen, een observerende instelling hebben, zich binnen een groep met charme kunnen presenteren, en mensen kunnen overtuigen en aan henzelf kunnen binden. Enkele excerpten uit de interviews: Ik behoor bij de extraverte groep mensen. Dit komt merendeels tot uiting als ik bezig ben met mijn onderneming. Ik voel mij prettig als ik in de spotlights sta en ga heel gemakkelijk een gesprek aan met onbekende mensen, wat zeer handig blijkt te zijn tijdens sales gesprekken. Ik ben een extravert type. Zakelijk gezien ben ik erg gericht op de buitenwereld; ik ben altijd benieuwd wat er zich buiten afspeelt in de maatschappij en kijk hoe ik hierop kan anticiperen. Ik houd ervan om contacten te leggen en deze te onderhouden. Ik ben van mening dat men van elkaar moet kunnen leren. Ik houd van uitdagingen, bezit een flinke dosis doorzettingsvermogen, ben energiek en erg actiegericht. 12

13 Openheid De openheid voor nieuwe ervaringen is positief gecorreleerd aan intelligentie, en voornamelijk dat deel van intelligentie dat gerelateerd is aan de creativiteit. 13 Om met innovatie te beginnen heeft de ondernemer creatieve ideeën nodig of een vernieuwende benadering van producten, methodes en strategieën. Innovatieve ondernemers scoren dan ook hoger op openheid voor ervaring dan managers. 14 De ondernemers staan open voor nieuwe ervaringen. In hoeverre zijn mislukkingen een inspiratiebron voor de innovatie van de ondernemer? Onze interviews tonen aan dat in de praktijk ondernemers inspiraties opdoen uit eigen mislukkingen en uit de mislukkingen van anderen. Openstaan voor ervaring is een eigenschap die maakt dat mensen intellectueel nieuwsgierig zijn en nieuwe ervaring zoeken. Mensen die hoog scoren op openstaan voor ervaring kunnen omschreven worden als creatief, innovatief, reflectief en niet traditioneel. Mensen die laag scoren op openstaan voor ervaring kunnen getypeerd worden als traditioneel en niet analytisch. EDe laatsten hebben een klein interessegebied. Uit onze interviews maakten we op dat deze ondernemers nieuwsgierig zijn, verschillen interessant vinden, geïnteresseerd zijn in andere culturen, geboeid zijn door andere opvattingen en constant op zoek zijn naar nieuwe methoden om iets anders te bereiken. Onze respondenten hebben aangegeven dat zij veel van tegenslagen leren en openstaan voor nieuwe ervaringen, ideeën en inzichten. Hieronder volgen enkele citaten: Ik sta zeker open voor nieuwe ervaringen. De verrassing inspireert mij, dus het onbekende terrein daagt mij uit. Ik sta open voor nieuwe ervaringen, indien het realistisch is. Als ik innovatieve ideeën bedenk en/of tegenkom, raak ik daar erg geïnspireerd door. Ik vind mislukkingen juist een uitdaging om in een volgend project te slagen. Ik zie elke mislukking als een ervaring waar ik lessen uit kan halen. Als ondernemer sta ik altijd open voor ervaringen, het begint met een droom en dat inspireert mij enorm. Als ondernemer dien je wel een bepaalde focus te hebben en te behouden om ergens succesvol te zijn. Daar waar ik vroeger nog veel piekerde bij tegenslagen, probeer ik tegenwoordig het positieve aspect van een tegenslag te analyseren en 13

14 dit in volgende trajecten in mijn voordeel te gebruiken. Onder het motto you win some, you loose some kijk ik veelal niet meer achterom en focus ik op de toekomst en wat ik nog meer kan doen of kan bereiken. Tegenslagen bij innovatie zijn eerder regel dan uitzondering. Innovatie kenmerkt zich door nieuwigheid, creativiteit en vooral ook onvoorspelbaarheid. Je weet niet wanneer je tot een eindproduct kunt komen, en óf je er überhaupt kunt komen. Als je dit ingebakken hebt in je emoties en verwachtingen, dan raak je niet teleurgesteld. Iedere mislukking zien we als een stap die ons dichterbij heeft gebracht bij onze eindoplossing. Noodzaak De noodzaak om iets te bereiken (need for achievement) is een sterke psychologische drijfveer die het gedrag van de ondernemer beïnvloedt. 15 Men gaat ervan uit dat personen met een sterk verlangen om succesvol te zijn zich meer gaan gedragen om te ondernemen. Van alle psychologische eigenschappen kent de noodzaak om iets te bereiken de langste geschiedenis. 16 Uit studies is gebleken dat er een significante relatie is tussen de noodzaak om iets te bereiken en het ondernemerschap. 17 Wat ook duidelijk naar voren is gekomen is dat ondernemers een sterker verlangen hebben om iets te bereiken dan mensen in loondienst. 18 De meerderheid van de geïnterviewden vindt het noodzakelijk om datgene te doen wat in iemands kunnen en kennen ligt om succesvol te zijn. Zij vinden het erg belangrijk om iets te bereiken in hun leven. Enkele excerpten uit de interviews: Hoe meer je bereikt hoe meer je verlangen hebt. Ik vind het belangrijk om iets in het leven te bereiken. Uiteindelijk spelen we met zijn allen de rol die ons op het lijf geschreven is. Degenen die dichtbij hun rol blijven, weten de weg en nemen uiteindelijk de rollen van anderen over. Ik houd er van bepaalde dingen op mijn manier of zelfs beter, eleganter te doen dan anderen. 14

15 Locus of control Locus of control is de perceptie van het individu van de bron achter beloningen en berispingen in het eigen leven. Mensen met een interne locus of control geloven dat zij in staat zijn om de gebeurtenissen in hun leven te controleren. Mensen met een externe locus of control denken dat de gebeurtenissen in het leven afhangen van kans, geluk en het lot. 19 Mensen met een interne locus of control doen harder hun best om iets te bereiken dan mensen met een externe locus of control. Uit empirisch onderzoek is dan ook gebleken dat interne locus of control een typisch kenmerk is van de ondernemer. 20 We hebben de volgende twee stellingen voorgelegd aan de ondernemers: (1) Ik heb mijn lot in eigen handen. (2) Veel van wat me overkomt, is waarschijnlijk een kwestie van toeval. Uit ons onderzoek onder de Turks Nederlandse ondernemers blijkt dat een combinatie van deze twee van toepassing is op deze ondernemers. Kansen spelen volgens de respondenten zeker een rol en de gebeurtenissen zijn vaak situatiegebonden. Ook vindt een meerderheid van deze ondernemers dat het verlangen om iets nieuws te bereiken niet een kwestie van toeval is. Enkele excerpten uit interviews: Ik geloof niet in toeval maar wel in lotsbestemming, en ik geloof dat je mooie dingen die je gegeven worden met twee handen moet aanpakken en er ook dankbaar voor zijn en het tot een goed einde brengen. Wij hebben ons lot in eigen handen en zijn verantwoordelijk voor de successen én de mislukkingen. Het verlangen om iets te bereiken is heel erg persoonlijk. Iedereen heeft een aparte drijfveer, maar wij zien dat het bij ons een authentieke persoonlijke drang is om iets goeds, leuks, groots neer te zetten in de maatschappij waar we trots op kunnen zijn. Hiernaast willen we iets creëren waarvan we denken dat het goed is voor onze omgeving en als een rolmodel kan dienen voor de maatschappij. Risicobereidheid Risicobereidheid is een belangrijk onderdeel van de karakteristieken van de ondernemer. 21 De propensity to take risk betekent de neiging die een persoon heeft om risico te nemen. Vertoont iemand risicomijdend gedrag, risiconeutraal 15

16 gedrag of neemt hij juist veel risico? Het nemen van risico geeft het verschil aan tussen een ondernemer en een manager. 22 Ondernemers zijn geneigd een gemiddeld risico te nemen in situaties waar ze enige controle over hebben of waar ze enige ervaring in hebben. De ondernemer neemt op verschillende vlakken risico s. Ondernemers lopen risico op eigen financiële vlak, familierelaties en psychisch welzijn. Als een ondernemer faalt verslechtert niet alleen zijn eigen financiële situatie drastisch, maar ook zijn persoonlijke omstandigheden verslechteren. Een ondernemer zet dus veel meer op het spel dan alleen zijn financiële situatie. Deze Turks Nederlandse ondernemers nemen continu risico s, omdat zij zich in een dynamische markt bevinden, nieuwe mensen aannemen en in nieuwe projecten investeren. Elke beslissing die een ondernemer maakt kan consequenties hebben voor zijn bedrijfsvoering maar ook voor de eigen privésituatie. Dit zijn allemaal aspecten die de risico s met zich meebrengen. We citeren hier uit onze interviews met de ondernemers: In het verleden bij de start van mijn onderneming, heb ik heel veel financiële risico s genomen. Ondanks dat ik wist dat ik de volgende maand mijn hypotheek niet kon betalen, ben ik toch bepaalde sales trajecten aangegaan met een positief resultaat. Een goed voorbeeld is de ontwikkeling van een nieuwe applicatie. Ik was een jaar verder in mijn onderneming, het geld was totaal op, maar hoe dan ook wilde ik mijn onderneming een boost geven, zodat ik geld kon verdienen. Midden in de nacht, liggend in bed met mijn iphone, wetende dat ik over drie weken mijn hypotheek, boodschappen niet kon betalen, een man met een gezin, heb ik toch gekozen om niet te gaan freelancen, maar de nieuwe applicatie verder te ontwikkelen die mij, nu achteraf gezien, in ieder geval geen windeieren hebben gelegd. Deze stap heeft mij zelfs Awards opgeleverd en diverse nieuwe opdrachten opgeleverd, waardoor mijn bedrijf opeens begon te draaien. Ik neem redelijk vaak risico's. Dit heeft te maken met de zakenreizen en nieuwe projecten die ik aan het opzetten ben. Het meest recente risico dateert van afgelopen maand. Ik ben vier weken op zakenreis geweest waarbij ik met diverse grote ondernemingen distributieovereenkomsten heb getekend. 16

17 Hoe groter het bedrijf wordt hoe diverser de risico s zijn. Ook binnen risico s zijn er veel gradaties. Zodra de onderneming staat en je krijgt een bepaalde continuïteit dan ga je geen acties ondernemen die je bestaansrecht aantasten. Wel ben je continu bezig om nieuwe dingen te starten en te initiëren. Op dit moment kan ik wel zeggen dat ik wekelijks wel beslissingen neem die min of meer risico s in zich dragen. Dat kan zijn het aannemen van een zware manager waar je niet zeker weet of hij of zij gaat performen, het aangaan van een samenwerkingsverband met een partij waar je langdurig aan elkaar verbonden bent, of het kan zijn dat je een nieuw product begint. Ambiguïteit Ondernemende personen hebben vaak te maken met situaties waarin een besluit of actie genomen moet worden en er nog te weinig informatie over is. Als er onvoldoende informatie beschikbaar is om een situatie goed in te kunnen schatten dan is er sprake van een situatie met ambiguïteit (dilemmatolerantie): er zijn dilemma s waaruit men moet kiezen. Men kan binnen zo n situatie verschillende kanten op. De manier waarop een persoon deze situatie aanpakt, ondanks onvoldoende informatie, geeft aan in welke mate die persoon open staat voor ambiguïteit. Een ondernemer die openstaat voor dilemma s vindt het uitdagend om zijn best te doen in onstabiele en onvoorspelbare situaties. 23 Ondernemers pakken graag problemen aan waarbij er sprake is van onvoldoende informatie en zekerheid. 24 Tolerance of ambiguity is zeker een kenmerk van een innovatieve ondernemer. Ondernemers zijn vaker flexibeler dan mensen in loondienst. 25 Onze respondenten gaven aan dat zij in onzekere of ambigue situaties gebruik maken van kennis en expertise van anderen. Enkele excerpten uit de interviews: Ik besluit niet snel. Ik heb een compagnon en daar overleg ik mee. Wat ik nog zou doen is verder kijken naar mensen met kennis. Intuïtief ga ik daarmee om, ik pijl de belangrijkste beslissers. We moeten continu besluiten nemen, zonder dat we volledige informatie hebben. Het kan ook niet anders. Vooral bij een groeionderneming als de onze neem je veel 17

18 acties met beperkte informatie. Met je inlevingsvermogen, inbeeldingsvermogen, empathisch en analytisch vermogen probeer je de white spots zelf in te vullen. Als je dit niet durft te doen of niet wilt doen, kan je geen groot bedrijf managen. Zelfvertrouwen Ondernemers kenmerken zich doorgaans door een hoge mate van zelfvertrouwen (self confidence) om een bedrijf te starten. Ook horen zij geloof te hebben in het feit dat zij als ondernemers hun doelen halen. Ondernemers zijn in staat om zelfrespect te hebben en bekwaam te zijn in relatie tot hun eigen firma. 26 Zelfvertrouwen, een noodzakelijke karaktereigenschap van een ondernemer, is tegelijkertijd gerelateerd aan andere persoonlijkheidskenmerken, zoals locus of control, propensity to take risk en tolerance of ambiguity. Empirisch onderzoek heeft aangetoond dat ondernemers meer zelfvertrouwen hebben dan nietondernemers. 27 Self efficacy wordt ook hiervoor gebruikt in de literatuur. Dit betekent dat iemand vindt dat hij of zij capabel is om op een bepaalde manier zijn of haar doelen te bereiken. 28 Het omvat het gevoel van eigenwaarde, zelfvertrouwen en geloof dat men het verschil kan maken. Dit is belangrijk voor het vermogen om anderen te beïnvloeden en de eigen ideeën gerealiseerd te krijgen. We hebben de volgende vragen voorgelegd aan onze respondenten, met als antwoordmogelijkheden ja, nee en soms. (1) Bent u bang voor mislukkingen? (2) Gelooft u dat anderen uw pogingen om iets te bereiken hebben gedwarsboomd? (3) Controleert u steeds weer reeds uitgevoerde taken om u zelf gerust te stellen dat u ze naar behoren hebt uitgevoerd? (4) Heeft u vaak kritiek op uzelf? Uit de antwoorden is gebleken dat de overgrote meerderheid niet bang is voor mislukkingen. Ongeveer de helft gelooft dat anderen hun pogingen dwarsbomen als zij iets willen bereiken. Een kwart denkt dat dit niet het geval is, terwijl een ander kwart vindt dat anderen moeilijkheden in de weg leggen als zij aan het innoveren zijn. Driekwart van deze ondernemers controleert steeds weer reeds uitgevoerde taken om zichzelf gerust te stellen dat zij ze naar behoren hebben uitgevoerd. Een kwart doet dat niet. De meerderheid van de respondenten heeft met enige regelmaat kritiek op zichzelf. 18

19 4. SOCIALE FACTOREN Er zijn ook nog andere factoren die kenmerkend zijn voor ondernemers. Het gaat dan om sociale netwerken, sociaal culturele en sociaal economische factoren, zoals leeftijd, werkervaring, geslacht, opleidingsniveau en rolmodel. Sociaal culturele en sociaal economische factoren Leeftijd en werkervaring Er is onderzocht hoe oud deze genomineerde ondernemers waren toen hun innovatieve onderneming tot stand is gekomen. De gemiddelde leeftijd van deze innovatieve Turks Nederlandse ondernemers komt neer op 31,5 jaar. Argumenten hiervoor zijn dat deze ondernemers opstartkosten maken, en daarom eerst kapitaal verzamelen, maar vaak ook de nodige ervaring meekrijgen uit een vorige baan en sneller innovatiekansen zien. Innovatiekans oftewel opportuniteit is een bestaande situatie die in de ogen van het individu (de ondernemer) mogelijkheden biedt om een bepaald voordeel (winst, omzet, groei, tevredenheid, plezier etcetera) te realiseren. In de literatuur worden zeven soorten innovatiekansen onderscheiden. 29 Vier daarvan zijn gelegen in de directe omgeving van de ondernemer, vaak in de eigen onderneming of bij bestaande klanten of leveranciers. Deze soorten zijn achtereenvolgens verrassingen, tekortkomingen, procesbehoeften en veranderingen in de afzetmarkt. De andere soorten zijn gelegen in de sociale en intellectuele omgeving en overstijgen het niveau waarop de ondernemer zelf acteert: demografische ontwikkelingen, nieuwe invalshoeken en nieuwe kennis. Geslacht Van de 25 genomineerde Turks Nederlandse ondernemers waren er slechts twee onderneemsters. In Nederland zijn ondernemers nog steeds voornamelijk mannen; ongeveer 64%; slechts 36% van de ondernemers is een vrouw. 30 Dit percentage is nog beduidend lager bij allochtone ondernemers. Wel zien we een stijging van het aantal vrouwelijke allochtone ondernemers. In de Verenigde 19

20 Staten zijn de percentages ongeveer hetzelfde met 33% vrouwelijke ondernemers en 67% mannelijke ondernemers. 31 Opleiding We zien dat de Turks Nederlandse innovatieve ondernemers vaak hoogopgeleid zijn. Hoogopgeleiden worden in dit onderzoek gekwalificeerd als mensen die minimaal een bachelor diploma hebben. Bij de genomineerde groep Turks Nederlandse ondernemers is het opleidingsniveau variërend van hbo tot universiteit. Echter, er is doorgaans geen verband met de keuze van een persoon om ondernemer te worden en de opleiding die de persoon heeft gevolgd. 32 In veel landen, waaronder Nederland, is het onderwijssysteem traditioneel ingericht en wordt ondernemerschap niet overal bevorderd. Een consequentie daarvan is dat mensen ambivalent tegenover ondernemerschap staan. 33 Daarentegen is er de laatste jaren ook een positieve verandering te zien in onderwijsland: in onderwijscurricula wordt steeds meer aandacht geschonken aan innovatie en ondernemerschap. Rolmodel Rolmodellen zijn belangrijk om ondernemerschap te promoten. Het bestaan van rolmodellen voor ondernemers heeft een positief effect op de ontwikkeling van de ondernemer en vice versa. 34 Toch blijkt uit onze interviews dat de Turks Nederlandse innovatieve ondernemers eigen dromen hebben of iets ontdekt hebben om daarmee een eigen onderneming te beginnen. Rolmodellen hebben veel minder effect als het alleen maar gaat om autochtone, succesvolle veertigers. 35 Het is wel belangrijk dat ondernemerschap wordt gepromoot in alle segmenten van de samenleving. Deze ondernemers komen van een generatie waar de prikkels en inspiraties niet van de buitenwereld konden komen. De eerste generatie was gastarbeiders om in de fabrieken te werken. De inspiratie van deze innovatieve ondernemers halen zij uit eigen soortgenoten en uit het innerlijk. Er waren weinig voorbeelden en inspiratiebronnen om hen heen. Zij wilden heel graag iets realiseren. Dat is de grote inspiratiebron. 20

21 Sector In het huidige onderzoek zijn er geen nadere analyses gemaakt van de invloed van de sector waarin de 25 genomineerde Turks Nederlandse ondernemers actief zijn met hun innovaties. Wel zien we dat er sectoren zijn waar meer innovatiekansen voorhanden zijn. We geven hieronder een overzicht van de sectoren van deze 25 genomineerde innovatieve ondernemers. Op grond van deze lijst willen we opmerken dat dankzij de innovatieve ondernemers het traditionele beeld over etnische ondernemers aan het veranderen is. Er zijn steeds meer etnische ondernemers die in andere, verschillende branches actief zijn. Een ander opmerkelijk punt is dat deze groep innovatieve ondernemers voornamelijk kleine bedrijven hadden en later een doorgroei hebben gerealiseerd. Tabel 2: Sector, leeftijd en gemeente van genomineerden Naam en sector innovatieve ondernemer M/V Gemeente 1 Gezondheidszorg 1,1 Suleyman Gogus Diversiteit in de pleegzorg M Haarlem 1,2 Ismail Meral Maatschappelijk Ondersteuningsbureau M Rotterdam 1,3 Ali Bingol Multiculturele Zorgboerderij M Enschede 1,4 Deniz Ozkanli Verpleeghuis Sefkat M Dordrecht 1,5 Adem Simitci IZAH M 2 ICT 2,1 Murat Kiran Conclusion FIT M Utrecht 2,2 Ali Kaynar Navking M Groningen 2,3 Recep Bakirci Fitcons M Eindhoven 2,4 Atilla Aytekin Triodor M Amsterdam 2,5 Kurtulus Orkun Smart Calls M Utrecht 2,6 Nevzat Onal Cash Processor M Rijswijk 2,7 Halil Yuksel Mobile Layers M Gorinchem 3 Voeding 3.1 Hasan Cizrelioglu F & S Supermarket M Den Haag 3.2 Bunyamin Konuksever Het Zaanse Bakkertje M Zaandijk 21

22 4 Industrie 4.2 Duran Kabakyer Alkadur M Aalen 4,3 Mustafa Oduncu Sarj Ofisi M Den Haag 4,4 Arif Balci BLC Koelsystemen M Rotterdam 5 Media 5.1 Ugur Molu Informatievoorziening TurkseGids.nl M Almere 5,2 Kemal Tunc Trappenreclame M Rotterdam 5,3 Ayse Caliskan Mangominds V Amstelveen 6 Creatieve Industrie 6,1 Gurkan Celik Dutch PhD School for Turkey M Nieuwegein 7 Overig 7,1 Fatma Bingol Esharpe Modelux V Den Haag 7,2 Soner Basboga Q Office Center M Istanbul 7,3 Ismail Yildirim Mooi Onder 1 Dak M Ijsselstein 7.4 Fahri Ozcelik Euzconsultancy M Amsterdam De geïnterviewde Turks Nederlandse innovatieve ondernemers worden ondernemer omdat ze graag eigen baas willen zijn en omdat ze het ondernemerschap een uitdaging vinden, een opportunity en een necessity. De verhouding tussen opportunities tot necessities is in deze groep ondernemers hoger. Innovatieve ondernemers kiezen voor het ondernemen aangezien ze eerder een opportunity zien dan dat ze gedwongen worden. Zij vinden een eigen bedrijf een uitdaging. Dat betekent dat ze het niet erg vinden om risico s te nemen; ze hebben zelfs de neiging tot het bewust risico s nemen (propensity to take risk). Als eigen baas, willen ze graag zakelijk succes bereiken (need for achievement) en denken ze controle te hebben op sommige gebeurtenissen die daar invloed op hebben (locus of control). Door die controle kan de ondernemer zijn tijd naar eigen inzichten indelen. Onze respondenten willen hun creativiteit volledig voor eigen bedrijf aanwenden. Zij kunnen al hun creativiteit richten op een specifieke werkzaamheid. 22

23 Ondernemers die puur en alleen voor het grote geld gaan, verschillen in veel opzichten van ondernemers die welbewust innovatief ondernemen. De meerderheid van deze innovatieve ondernemers bevond zich in een relatief comfortabele positie op de arbeidsmarkt als werknemer in loondienst alvorens zij besloten om zelfstandig ondernemer te worden met eigen innovatie. Weinig ondernemers van deze groep innovatieve ondernemers zijn ondernemer geworden ter vermijding van mogelijke werkloosheid. Echter, de huidige economische crisis plaatst deze constatering in een nieuw en onzeker daglicht met kansen en bedreigingen. Zicht op omgevingskenmerken is dan des te meer van belang. Daar gaat de volgende paragraaf over. Maar eerst staan we stil bij de rol van sociale netwerken bij hun innovaties. Sociale netwerken Sociale netwerken worden steeds meer opgevat als sociaal kapitaal: de hulpbronnen die in een leefgemeenschap aanwezig zijn om de persoonlijke gezinsen sociale organisatie vorm te geven en die hun ontstaan en uiting vinden in sociale steun, participatie en ondernemendheid. Belangrijke elementen van sociaal kapitaal zijn de kwaliteit van sociale relaties, groepslidmaatschap, formele en informele netwerken, gedeelde normen en waarden, vertrouwen, wederkerigheid en inzet voor de leefgemeenschap. In een (sociaal) netwerk worden kennis, inzicht en perceptie uitgewisseld, vaak op een informele en laagdrempelige manier. Daarbij is meestal de initiële doelstelling dat de kenniscirculatie binnen het netwerk leidt tot bijvoorbeeld (sociale) innovatie, creatieve ideeën en bedrijfseconomische voordelen. Deze laatstgenoemde effecten van het netwerk zijn lastig en pas op lange termijn te meten. De werking van het netwerk zelf kan in een eerder stadium gemeten worden met behulp van netwerkanalyse, hetgeen inzicht geeft in de mate van onderlinge samenwerking en het succes daarvan. Innoveren komt doorgaans voort uit onderzoek, ontwikkeling, sociale netwerken of uit de samenwerking met klanten en nieuwe partners. In dit onderzoek zijn de contactpersonen van de telefoonlijst van de etnische ondernemer geanalyseerd. Dit geeft inzicht in het netwerk van de ondernemer en de verbinding met de 23

24 Nederlandse context. Opvallend is dat bijna alle respondenten het belang van de contactpersonen in de telefoonlijst voor de eigen onderneming benadrukken. De meerderheid geeft zelfs aan dat ze de contacten in de telefoonlijst als inspiratiebron gebruiken om de innovatie op een hoger niveau te krijgen. De etnische afkomst van de contacten variëert. Zo ligt het aantal contacten van Nederlandse afkomst tussen de 40% en de 50%. De contacten met een andere etnische afkomst liggen tussen de 50% en 80%. Dit betekent een evenredige verdeling tussen Nederlandse en niet Nederlandse contacten. Tot de niet Nederlandse contacten behoren ook de Turkse contacten. Bij enkele ondernemers ligt het percentage Turkse contacten alleen al tussen de 30% en de 50%. Een verklaring hiervoor is de internationale contacten van deze ondernemer in Turkije en zijn zakelijke band met Turkije. Bij veel etnische gemeenschappen die door migratie zijn ontstaan, bestaat er nog duidelijk een band met het land van herkomst. Opvallend is dat ondernemers die internationaal actief zijn zeker een verbintenis hebben met Turkije, en dat leidt weer tot successen in het ondernemen in meerdere werelden, in het bijzonder in Turkije en Nederland. Dit kan als kracht beschouwd worden van deze innovatieve ondernemers. De uitgebreide en gemêleerde netwerken van de ondernemer hebben hier een positieve invloed op evenals de kennis over de Turkse cultuur, de aanpak die het meest effectief is en het inzicht in het bewandelen van de juiste wegen om ondernemingsdoelen te realiseren. Ook de digitale media geven inzicht in het netwerk van de ondernemer. De overgrote meerderheid van de respondenten is actief op LinkedIn en hebben allen 500+ contacten. Ook in de LinkedIn contacten zien we een gelijksoortige verdeling naar etniciteit als in de telefooncontacten. Door enkele ondernemers wordt aangegeven dat ruim 20% van deze LinkedIn contacten internationaal is met nadruk op Turkije. Het opereren in twee werelden, in dit onderzoek tussen en in Nederland en Turkije, kan een succesfactor genoemd worden om te komen tot innovatie. Ideeën van innovaties ontstaan vaak op het snijvlak van verschillende werelden. Contact met mensen met een andere achtergrond kan daarom behulpzaam zijn bij het zien en herkennen van innovatiekansen. 24

25 5. OMGEVINGSFACTOREN Individuele en sociale kenmerken van de Turks Nederlandse ondernemers verklaren maar een deel van de individuele houding en activiteiten omtrent innovatief ondernemerschap. Om een compacter beeld te vormen dienen de factoren in de omgeving ook in ogenschouw te worden genomen. Welke omgevingsfactoren leveren een positieve bijdrage aan de innovatie van deze ondernemers? De omgevingskenmerken bespreken we aan de hand van de volgende categorieën: regionale kenmerken, het voorhanden zijn van resources en opportunities. In de volgende paragraaf focussen we op de interactie van Turks Nederlandse innovatieve ondernemers met de omgeving waarin zij zich bevinden. Regionale kenmerken De regionale kenmerken zijn van belang, daar elke vorm van ondernemerschap binnen de grotere sociaal institutionele context valt en deze dus niet genegeerd kunnen worden. 36 Regionale kenmerken worden verder onderverdeeld in landelijke (rurale) en stedelijke (urbane) omgevingskenmerken. Deze rurale en urbane gebieden hebben hun voor en nadelen. Rurale omgevingskenmerken Onze respondenten onderkennen over het algemeen de obstakels die zij of collega ondernemers ondervinden in rurale gebieden. In de literatuur worden deze obstakels verdeeld in drie categorieën: (1) obstakels door de geringe bevolkingsgrootte en dichtheid van rurale gebieden, (2) de sociale en economische samenstelling van rurale gebieden en (3) de aard van de interne en externe netwerken. 37 Daar staat tegenover dat rurale gebieden ook hun voordelen hebben. Voordelen die de obstakels kunnen wegnemen en zelfs ruimte kunnen bieden aan mogelijkheden die in stedelijke gebieden lastiger gerealiseerd kunnen worden. Uit het onderzoek blijkt dat de geringe bevolkingsgrootte en dichtheid van rurale gebieden een aantal gevolgen heeft. Ten eerste resulteert de geringe bevolkingsgrootte in een lage vraag in deze gebieden. Er is namelijk sprake van een kleine afzetmarkt. Dit maakt het moeilijk voor ondernemers om 25

26 schaalvoordelen te behalen. Daar staat tegenover dat rurale gebieden bijzondere producten en diensten kunnen aanbieden die lastiger te realiseren zijn in stedelijke gebieden. Bijvoorbeeld producten die traditie, vakmanschap en verbondenheid met de natuur uitstralen. 38 Ten tweede bemoeilijkt de geringe aanwezigheid van resources en diensten het ondernemerschap. Deze ondersteunende factoren zijn in rurale gebieden minder vanzelfsprekend dan in stedelijke gebieden. Dit valt echter te compenseren door de opkomst van informatie en communicatietechnologie. Dit leidt ertoe dat een onderneming minder afhankelijk wordt van een fysieke locatie en meer toegang heeft tot resources en diensten die voordien gebonden waren aan stedelijke gebieden. Ten derde zijn er in rurale gebieden verhoudingsgewijs minder ondernemers en afnemers aanwezig dan in stedelijke gebieden. De aanwezigheid van meer ondernemers werkt als een stimulans voor anderen die willen innoveren en ondernemer zouden willen worden. De verspreiding van deze stimulans wordt bevorderd in gebieden waar de dichtheid van de aanwezige sociale netwerken omvangrijker is. Dit is het geval in stedelijke gebieden en is dus een nadeel voor de rurale gebieden. 39 De sociale en economische samenstelling van rurale gebieden kan ook als obstakel voor (innovatief) ondernemerschap werken. Vaak bestaat een rurale economie uit landbouw en winning van grondstoffen, of uit een of twee grote bedrijven die de lokale economie beheersen. Dit biedt weinig economische diversiteit hetgeen een remmende werking kan hebben op de bewoners om zelf te innoveren en daarmee de bestaande diversiteit te doorbreken. Ondernemerschap in deze gebieden is meer gericht op levensonderhoud dan de behoefte om te groeien door te innoveren. 40 Vaak bestaat de arbeidsmarkt in rurale gebieden grotendeels uit laaggeschoolde werknemers. Immers, de jonge en goed geschoolde mensen worden vooral aangetrokken door de stedelijke gebieden. Een goed voorbeeld hiervan zijn studenten die naar de grote stad trekken, en er na een paar jaar zo aan gehecht zijn geraakt dat ze zich daar als hoogopgeleide werknemer vestigen. 41 De geïnterviewde Turks Nederlandse ondernemers focussen zich vooral op grote steden waar ze ook talenten vandaan halen om hun innovaties te laten floreren. 26

27 Verder maken we aan de hand van onze gesprekken met ondernemers op dat de aard van de interne en externe netwerken zeer belangrijk is voor hen. Ondernemers bouwen hun interne netwerk op als ondersteunende factor voor informatiestroom, diensten, de goederenstroom en nieuwe ideeën. De beperkingen op externe netwerken en verbindingen zijn bepalend voor innovatieve ondernemers in rurale gebieden. De beperkte infrastructuur in de rurale gebieden, zoals de afstand tot een haven of vliegveld, zorgt voor een beperking in het soort bedrijven dat kan opereren in rurale gebieden. 42 Deze beperkte infrastructuur wordt steeds meer gecompenseerd door het gebruik van telecommunicatie te vergroten. Op deze manier wordt de afstand verkleind en kunnen ondernemingen toch hun innovaties laten gedijen en vermarkten. Urbane omgevingskenmerken De urban indicator hypothese 43 en de product cycle theorie 44 veronderstellen dat de meeste nieuwe ondernemingen starten in stedelijke gebieden. Dit geldt voor de stad zelf, alsmede de agglomeratie die erbij hoort. De stedelijke kenmerken zijn vaak bevorderlijk voor het innovatief ondernemerschap. Door hun grootte en dichtheid hebben stedelijke gebieden een grote potentiële afzetmarkt voor ondernemingen. 45 Ook de aanbodzijde van de markt is groot. Dat kan veel potentiële leveranciers voor ondernemers opleveren. Een deel van de geïnterviewde ondernemers beschouwt hierdoor de stap naar het beginnen van een nieuwe onderneming als minder groot. 46 Deze Turks Nederlandse ondernemers zijn vaak aanwezig in stedelijke gebieden, daar waar doorgaans sprake is van een actief ondernemersklimaat. Dit werkt als een stimulans voor innovatieve mensen om ook voor zichzelf te beginnen. Vooral belangrijk is de aanwezigheid van een andere ondernemer dicht bij de potentiële ondernemer. De reeds aanwezige ondernemer kan de functie van rolmodel vervullen, iets dat erg motiverend is voor de potentiële ondernemer om daadwerkelijk te beginnen. 47 Universiteiten, hbo instellingen en grote ondernemingen zijn meestal gevestigd in stedelijke gebieden. De geïnterviewden hebben aangegeven dat hun aanwezigheid minimaal twee voordelen biedt aan het ondernemersklimaat ten behoeve van innovatieve ondernemers. Ten eerste bevat de arbeidsmarkt er een 27

28 grote groep hoogopgeleiden. Deze groep kan bestaan uit de stroom van net afgestudeerden naar de arbeidsmarkt of van onderzoekers op de universiteit die samenwerken met het bedrijfsleven, of zelf een nieuwe onderneming starten. 48 Ten tweede leidt de aanwezigheid van instellingen in het hoger onderwijs tot spillover van kennis. Dit surplus aan kennis brengt vele externaliteiten met zich mee. 49 Deze spillovers zijn geografisch zeer gebonden aan het gebied waar de kennis ook gecreëerd is. 50 Beschikbaarheid van resources De beschikbaarheid van resources (bronnen) is een van de belangrijkste omgevingsfactoren die van invloed zijn op de beslissing om innovaties te starten en te realiseren. 51 Onze interviews bevestigen dat er enkele factoren zijn die bijdragen aan een toename van het aantal nieuwe, innovatieve ondernemingen. Ten eerste is de verkrijgbaarheid van kapitaal voor een nieuwe onderneming van belang. Een toename in de verkrijgbaarheid van kapitaal kan leiden tot een toename van het aantal innovatieve ondernemingen. Kapitaal bestaat hier echter niet alleen uit geld dat geleend kan worden van banken en andere financiële instellingen. De belangrijkste bronnen van kapitaal voor nieuwe ondernemingen bestaan uit persoonlijk spaargeld, familie en vrienden. 52 Ten tweede kan een toename in de geschoolde mensen die noodzakelijk is voor innovaties ertoe leiden dat er meer innovatieve ondernemingen gecreëerd worden. Ten derde kan een verandering in wet en regelgeving of instituties het starten van een onderneming makkelijker maken. Door informatiebronnen systematisch bij te houden kunnen ondernemers hun kansen vergroten dat zij bepaalde mogelijkheden eerder zien dan anderen. Zo blijkt uit de documentenanalyse dat de meerderheid van Turks Nederlandse innovatieve ondernemers niet op de hoogte is van de mogelijkheden om hun innovatie te realiseren. De meerderheid daarvan weet ook niet dat zij veel informatie kunnen inwinnen bij de patentinstellingen, in Nederland is dat het Octrooi Centrum Nederland. Patentinformatie wordt vaak gratis aangeboden, maar ondernemers maken er relatief weinig gebruik van. 28

29 Aanwezigheid van opportunities Aanwezigheid van opportunities (kansen) is een andere belangrijke omgevingsfactor. Voor de onderzochte ondernemers is het vinden van een opportunity de eerste stap in het starten van een innovatieve onderneming. Zonder de aanwezigheid van een goede opportunity ontbreekt het bij de nieuwe ondernemer aan motivatie. 53 Deze zal dan ook geen actie ondernemen om een eigen innovatieve onderneming te beginnen. Een terugkerend patroon in het starten van nieuwe ondernemingen is dat dit een aanstekelijk effect vertoont. In een periode waarin veel nieuwe ondernemingen worden gestart, meent men de aanwezigheid van veel opportunities en mogelijke innovaties te ervaren. Dan zal men ook sneller geneigd zijn zelf óók een onderneming te beginnen. 54 Dan bestaat echter het risico dat de ondernemer in deze fase niet altijd beslissingen neemt die gebaseerd zijn op juiste informatie. Bovendien kwam tijdens de interviews naar voren dat in de besluitvorming om een nieuwe onderneming te starten de negatieve signalen vaak worden onderschat. 6. INTERACTIE MET DE OMGEVING De kans op het ontstaan van innovaties wordt mede bepaald door omgevingsfactoren. Benutten van verschillen in de omgeving en het stimuleren van creativiteit en innovatie in teams zijn al langer onderwerp van onderzoek. 55 Achterliggend uitgangspunt is dat creativiteit en innovatie een gevolg zijn van een interactief proces, waarbij synergie ontstaat tussen de verschillende achtergronden en competenties van mensen. Onderhavig onderzoek gaat na wat de relatie is tussen culturele en etnische achtergrond van de ondernemer en de interactie met de omgeving. Bestaande inzichten over diversiteit en innovatie sluiten vooral aan op de synergie die kan ontstaan bij etnische en culturele diversiteit op groepsniveau, in divers samengestelde teams en netwerken. Uit onderzoek blijkt dat het succes van een organisatie of onderneming sterk samenhangt met de kwaliteit en de diversiteit van de mensen en de wijze waarop dit gemanaged wordt. Verrassende ideeën en innovatieve oplossingen komen immers voort uit een samenspel van zienswijzen, 29

30 culturen, kennis en ervaringen. Hoe zijn verschillende inzichten in een bepaalde sociaal culturele omgeving een stimulans voor innovatie en hoe komt de interactie met de omgeving tot stand? Hoe is die interactie actiever te benutten voor innovatie? Waardoor worden ondernemers getriggerd om actief de interactie met hun omgeving aan te gaan? Interactie tussen ondernemer en omgeving is vaak afhankelijk van individuele contacten en in veel gevallen vinden innovaties plaats naar aanleiding van een persoonlijk contact. Het vermoeden is dat bij etnische ondernemers vergelijkbare processen spelen zoals dat het geval is bij teams die toegerust zijn met verschillende achtergronden en competenties. Daarbij zijn er twee benaderingen die mogelijk een rol spelen: het benutten van intrapersoonlijke en interpersoonlijke diversiteit. In deze paragraaf zijn de verschillende niveaus nader uitgewerkt. Intrapersoonlijke diversiteit Bij het benutten van intrapersoonlijke diversiteit staat in dit onderzoek de volgende vraag centraal: Hoe kunnen (etnische) ondernemers hun eigen polyfone, meervoudige identiteit als krachtbron benutten voor innovatie? Hierbij richten we ons op zowel de individuele kenmerken van de ondernemers als op de verbinding met de omgeving (de interactie). Op individueel niveau zien we de dubbele, meervoudige identiteit als een krachtbron voor innovatie en creativiteit. Daarbij zijn passie, flexibiliteit en biculturaliteit, de mogelijkheid om te schakelen tussen twee culturen de belangrijke inspiratiebronnen voor innovatie. Deze kenmerken spelen een stimulerende rol bij innovativiteit en creativiteit bij etnische ondernemers. Deze krachten zorgen ervoor dat de ondernemer dingen kan bedenken die voor anderen minder voor de hand liggen. Vanuit de meervoudige identiteit (culturele en etnische wortels) maakt men de verbinding met de ander en met de omgeving. Daarbij staan twee vragen centraal: wie ben ik en hoe kijk ik naar de ander? De zaken die zich in het hoofd van een persoon afspelen vormen in dit onderzoek het intrapersoonlijk stuk van onze aanname. Etnische contacten en netwerken worden benut om te komen tot innovaties en stellen de onderzochte ondernemers in staat om buiten de bestaande grenzen te 30

31 zoeken. De contacten of het personeelbestand van deze ondernemers zijn erg cultureel en etnisch divers. Aan deze diversiteit wordt door deze ondernemers waarde gehecht om zodoende aan nieuwe ideeën te komen. Uit onze gesprekken met de ondernemers kunnen we opmerken dat voornamelijk de omgeving en de ontwikkelingen in het algemeen de ondernemers inspireren om te innoveren. Trends, nieuwe ontwikkelingen, culturele gebruiken etcetera inspireren sterker om tot nieuwe ideeën te komen. Enkele excerpten uit de interviews: Verschillen in de onderneming zijn inderdaad een belangrijke bron van inspiratie. We proberen deze verschillen ook juist te creëren om de grenzen op te zoeken van mensen, zodat ze anders reageren en meer geprikkeld worden. Wij benutten deze erg veel, omdat wij ons met name richten op mensen van Turkse komaf. Dat is namelijk onze grootste doelgroep. Ik maak met name gebruik van mijn Turkse netwerk in Turkije om daar de innovatieve ideeën gezamenlijk te ontwikkelen. Onze cliënten inspireren mij het meeste. Zij zijn immers de personen die onze dienst afnemen. Wij willen hier dan ook zo goed mogelijk op ingaan en dat is dan de inspiratiebron. In hoeverre stimuleerden de eigen etnische achtergrond en culturele kenmerken de kansen van deze ondernemers om innovatief te zijn? De kernboodschap van de antwoorden op deze vraag was vrijwel identiek: de afkomst is eigenlijk al de bron van inspiratie. Hieronder volgt enkele citaten uit de interviews: Mijn achtergrond heeft mij veel gestimuleerd. Dit kwam door het feit omdat ik iets combineerde maar toch iets nieuws op de markt bracht. Ik werd door mijn (etnische) businesspartner gestimuleerd. Het is een grote kans om een etnische achtergrond te hebben, omdat er veel kansen in de markt zijn gericht op andere achtergronden. Het zijn van een minderheid stimuleerde ons meer, omdat we continu anders willen zijn en gretiger zijn om iets te bereiken. De reden dat ik niet tegen gezag kan en liever zelf wil ondernemen heeft mij gebracht waar ik nu ben. 31

32 Interpersoonlijke diversiteit Naast de intrapersoonlijke component is het interpersoonlijke deel (de interactie tussen personen, dus de verbinding met de sociale omgeving) ook van essentieel belang als het gaat om het stimuleren van innovatie en creativiteit. Bij het benutten van interpersoonlijke diversiteit stellen we de volgende vraag centraal: Hoe combineren etnische ondernemers diverse invalshoeken en netwerkcontacten uit de oude en nieuwe cultuur in hun ondernemerschap? De interactie in de sociale omgeving behelst twee aspecten: het cognitieve en sociale aspect. Voor het cognitieve aspect zijn de volgende vragen typerend: Neem ik waar wat de ontwikkelingen zijn in de Nederlandse samenleving? Hoe kan ik daarop inspelen in de Nederlandse context? Hoe benut ik de Nederlandse en eigen etnische omgeving? Wat is de invloed van de omgeving, de context op het succesvol innoveren? De reacties van enkele respondenten waren als volgt: Veel dingen komen vanuit heel Europa, dus de Nederlandse context is gerelateerd aan de rest van de wereld als het ware. Wat wel een belangrijk punt is dat wij in Nederland gewend zijn aan bepaalde standaarden. Dus daar zou je dan niet op kunnen korten. Dus je moet innovatief zijn en ideeën creëren, proactief denken. Oplossend zijn. Wij zijn een internationale onderneming dus de aandacht die wij focussen op Nederland is eigenlijk verzwakt. Er is op de Nederlandse markt erg weinig beweging, weinig kansen voor innovatie. Wij houden de markt en de ontwikkelingen erg nauw in de gaten en geven daar waar nodig onze diensten/onderneming een andere richting. Omdat ik zelf van etnische komaf ben en geboren en getogen in Nederland heb ik know how over beide culturen en kan ik beter inspelen op de omgevingsfactoren. Het zien van kansen is voor mij voldoende om succesvol te kunnen innoveren. Omdat wij in de technologische sector actief zijn, zijn alle ontwikkelingen belangrijk in de maatschappij. Het is wel frappant om te zien dat verschillende etnische groeperingen de technologie anders gebruiken en anders adapteren. Uiteraard hou ik alle ontwikkelingen bij in de Nederlandse samenleving. Ik heb hier zo mijn vaste kanalen voor, zoals Twitter, LinkedIn en bepaalde nieuws sites. 32

33 Ik maak alleen geen gebruik van mijn eigen etnische omgeving. Vaak geprobeerd, maar nooit iets concreets kunnen bereiken. Ik heb meer succes met Nederlanders. Uiteraard heeft je omgeving veel invloed op het succesvol zijn en ook om succesvol te innoveren. Het sociale aspect betreft sociale en culturele vaardigheden zoals assertiviteit, beleefdheid, luisteren, samenwerken, culturele empathie, contacten leggen en onderhouden, respect vragen en geven, complimenten geven en erop reageren. Daarbij zijn de volgende vragen typerend: Hoe leg ik verbinding met anderen en met de omgeving om een divers sociaal netwerk op te bouwen en te onderhouden? Wat doe ik als ik bijvoorbeeld onzeker ben? Hoe goed voel ik aan om op het juiste moment contacten te leggen? Onderstaande citaten van de respondenten geven aan hoe de ondernemers verbinding maken met de omgeving. Vanuit de bewogenheid, vanuit de hulpvraag van de cliënten. Wij werken met veel vrijwilligers dus op die wijze leggen we ook contacten. Voornamelijk op natuurlijke wijze, ondernemersvereniging. Ik neem regelmatig deel aan bijeenkomsten en ben daar ook actief in. Daarnaast vind ik het belangrijk om contacten met anderen te hebben en te onderhouden. Door onze multiculturele achtergrond hebben we geleerd om snel te schakelen tussen de culturen. Dat heeft ons een extra gevoel, een extra emotionele en empathische dimensie gegeven om ook snel te schakelen tussen mensen, het juiste moment te kiezen voor contact. Ik leg vrij makkelijk verbinding met anderen, door de social media maar ook door mensen gericht op te zoeken. Als ik onzeker ben dan raadpleeg ik meestal mijn naasten of neem ik die mee tijdens het netwerken. 33

34 7. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Hieronder worden de voornaamste conclusies en de opgedane inzichten opgesomd. Uit hetgeen is uiteengezet, vloeit een aantal aanbevelingen voort. Deze aanbevelingen zijn gericht op de ondernemers de overheden en onderwijsinstellingen. Kleine bedrijven innoveren meer en stimuleren werkgelegenheid Uit het onderzoek onder de 25 meest innovatieve Turks Nederlandse ondernemers valt te concluderen dat in de praktijk juist kleine, startende bedrijven voor veel innovaties zorgen. Kleine ondernemingen innoveren meer, en zo helpen ze met hun innovaties de economie en maatschappij vooruit. Het gaat hier veel meer om bescheiden innovaties die zich aan het oog van het grote publiek onttrekken. Ondernemende start ups, creatieve en snelgroeiende ondernemingen kunnen een grote impuls geven aan het innovatieve karakter van het Nederlandse bedrijfsleven. Gerichte aandacht voor innovaties door kleine bedrijven kan een vliegwielfunctie hebben voor de sociale en economische vooruitgang van het land. Zo vergroot innovatie immers de internationale concurrentiekracht. Gelet op het principe voorkomen is beter dan genezen is de investering in innovatieve ondernemers de juiste interventie om de werkgelegenheid in beweging te houden. Innovatief ondernemerschap stimuleert de economie om meer aandacht te geven aan internationaal zakendoen. De gehouden interviews met ondernemers tonen aan dat de aandacht aan innovatieve ondernemers tot motivatie leidt, en motivatie het ondernemerschap bevordert. Hoog gemotiveerde ondernemers gaan meer presteren en dat heeft positieve effecten op de inzet en omzet van ondernemers. In de praktijk wordt ervaren dat ondernemingen die veel aandacht besteden aan innovaties, meer winst behalen. Innoverende ondernemers koppelen kansen aan de eigen sterkte kanten Er is voldoende bewijs dat ondernemers significant meer innovatief zijn dan nietondernemers. 56 Aan de hand van onze interviews concluderen we dat bij deze groep innovatieve ondernemers bepaalde karaktereigenschappen, soms in hoge mate, aanwezig zijn. Bij deze ondernemers draait het om hun innovatiekracht en de gerealiseerde innovaties. Dit behelst het verband tussen het bedenken en 34

35 uitvoeren van nieuwe en unieke bedrijfsmogelijkheden. Het is een centrale karaktereigenschap bij deze ondernemers. Deze ondernemers zijn continu bezig met vernieuwingen en innovaties. Ze hebben zelfvertrouwen en zijn over het algemeen niet bang voor mislukkingen. In het onderzoek komt nadrukkelijk naar voren dat over het algemeen deze ondernemers innoveren omdat zij het als een opportunity zien en niet als louter economische noodzaak. Innovaties van deze bedrijven hebben uiteenlopende motieven om te starten. Zij innoveren voor zichzelf, voor hun eigen werkplezier, om eigen baas te zijn en vanzelf in het ondernemerschap te groeien. Deze en tal van andere redenen zijn de voornaamste motieven die een samenhang hebben met hun innovatief ondernemerschap. Vrijheid, zelfstandigheid en plezier in het vakgebied zijn belangrijke persoonlijke drijfveren. Ook de contacten met afnemers en hun waardering worden stimulerend ervaren in het innovatieproces. De interacties met de afnemers wordt door deze ondernemers positief gewaardeerd om tot innovatie en innovatieve ideeën te komen. Dit is ook iets wat kan correleren met de extravertheid van de innovatieve ondernemer. Succesvol innoverende ondernemers blijken zeer gedreven te zijn in het koppelen van kansen aan de eigen sterke punten. Innovatieve ondernemers hechten een meerwaarde aan ervaring en diversiteit Uit het onderzoek komt naar voren dat de innovatieve ondernemers vaak in kleine bedrijven werken. Ze zijn daardoor minder manipulatief. Deze ondernemers zijn extravert en staan open voor nieuwe ervaringen. Het zijn gedreven personen die een doel voor ogen hebben. Ze innoveren omdat zij dat zelf graag willen, maar soms ook omdat het moet. Zij hebben de drang om iets te bereiken en zijn bereid daarbij risico s te nemen. Innovatieve ondernemers zijn zorgvuldiger en zelfverzekerder. Zij denken goed in staat te zijn om gebeurtenissen te controleren, ondanks dat ze zich zelden in situaties bevinden waarin de uitkomst van gebeurtenissen ongewis is (ambiguïteit). Door gebruik te maken van diverse sociale netwerken beseffen deze innovatieve ondernemers dat de diversiteit aan contacten binnen en buiten de onderneming heel belangrijk zijn voor de innovatie en het succes van het bedrijf. De geïnterviewde ondernemers hebben niet alleen respect voor de diversiteit in hun 35

36 netwerken, maar koesteren dit ook. Deze diversiteit neemt een relevante plaats in voor de innovatieve groei van de onderneming en daarmee ook voor het succes van het bedrijf. Innovaties uit de ondernemerswereld zijn doorgaans cross overs en crosscultureel: verschillende ideeën, culturen en disciplines worden op een creatieve en slimme wijze samengebracht. Leeftijd, werkervaring en opleidingsniveau zijn belangrijke succesfactoren Uit het onderzoek is bevestigd dat sociale netwerken, alsmede sociaal culturele en sociaal economische factoren de innovatie en het succes van de ondernemers beïnvloeden. Zo is het overgrote deel van hen mannelijk. Het feit dat er minder vrouwen zijn als innovatieve ondernemer wil niet zeggen dat deze groep minder innovatief is. Wellicht heeft dit te maken dat er meer etnische mannelijke ondernemers zijn dan vrouwelijke etnische ondernemers. De overheid kan vanwege economische en emancipatorische redenen de vrouwen uit etnische groepen stimuleren tot meer ondernemerschap, met de daarbij behorende eigen innovaties. In het praktijkonderzoek springt verder in het oog dat opleidingsniveau als belangrijke succesfactor beschouwd kan worden voor innovatief ondernemerschap. Van deze innovatieve ondernemers heeft de overgrote meerderheid minimaal een bachelor opleiding genoten. De hoogte van het genoten onderwijs houdt een positief verband met het succes van de innovatieve ondernemer. Opleidingsniveau is een kritische succesfactor. De overheid kan het hoogopgeleide menselijk kapitaal meer benutten voor innovatief ondernemerschap. Een andere factor die van invloed is op het ondernemer zijn, is de leeftijd. Innovatieve ondernemers zijn doorgaans dertigers. De meerderheid van de onderzochte innovatieve ondernemers zat tussen de leeftijd van 30 en 35 jaar toen ze hun innovatie begonnen. Rolmodellen spelen bij deze groep ondernemers die wij geïnterviewd hebben minder een belangrijke rol. Dit kan verklaard worden door het feit dat deze innovatieve ondernemers zelf een rolmodel in hun eigen etnische groep zijn voor de jonge ondernemers uit eigen etnische groep. Er bestonden nauwelijks rolmodellen uit de eerste generatie Turkse Nederlanders die een succesvolle innovatieve onderneming zijn begonnen. Naast leeftijd en opleidingsniveau zien we dat werkervaring een belangrijke indicator is voor het bedenken en starten van een innovatie. Vooral de specifieke 36

37 kennis in de betreffende sector wordt als een belangrijke factor gezien voor de totstandkoming en het succes van de innovatie. Na hun studie heeft de meerderheid van deze Turks Nederlandse innovatieve ondernemers enige noodzakelijke werkervaring (variërend van vijf tot tien jaar) opgedaan. Vrijwel alle geïnterviewden hebben met het ondernemerschap geëxperimenteerd voordat ze hun innovatie hebben gerealiseerd. Interactie met de omgeving vergroot innovatiekansen Mensen zien innovatiekansen vaak door de interactie met de omgeving. Het sociale netwerk van de ondernemer is daarom een belangrijke informatiebron voor innovaties. Het aantal netwerkcontacten biedt toegang tot nieuwe contacten. Behalve van het aantal contacten speelt diversiteit van het netwerk een belangrijke rol bij deze Turks Nederlandse ondernemers. De verbinding van de etnische ondernemer met de Nederlandse en Turkse context, en de wisselwerking daartussen, hebben een belangrijke functie voor de totstandkoming van innovaties. Heeft de ondernemer contact met meer mensen, dan wordt de kans op het tegenkomen van nieuwe informatie en innovatieve ideeën groter. Een andere constatering is dat ondernemers met een etnisch en cultureel gemengd netwerk doorgaans beschikken over een groter arsenaal aan kennis over, en ervaring met, het werken in een multiculturele omgeving en voor een Multicultureel klanten en cliëntenbestand. Zo worden door deze ondernemers niet alleen intercultureel bewustzijn maar vooral de meerwaarde van verscheidenheid in netwerkcontacten beter benut. Zo navigeren ze, om het met Ballard s woorden te zeggen, op succesvolle wijze tussen de verschillende culturen door. 57 Innovatieve ondernemers starten doorgaans in stedelijke gebieden De regionale kenmerken, de sociaal institutionele context, dienen in acht genomen te worden bij innovatief ondernemerschap. Rurale gebieden hebben drie kenmerken die nadelig voor het innovatief ondernemerschap kunnen zijn: de geringe bevolkingsgrootte en dichtheid van rurale gebieden, de sociale en economische samenstelling en de aard van de interne en externe netwerken. Toch kunnen omgevingskenmerken in rurale gebieden, zoals het leefklimaat, ook voordelen en kansen bieden voor ondernemerschap. De meerderheid van de 37

38 Turks Nederlandse innovatieve ondernemers start echter in stedelijke gebieden. Er is daar een grote potentiële afzetmarkt en er zijn veel leveranciers voor nieuwe ondernemingen. In stedelijke gebieden heerst bovendien een actief ondernemersklimaat dat als een stimulans werkt voor nieuwe ondernemers. Dit wordt nog eens versterkt door de aanwezigheid van instellingen in het hoger onderwijs met hun arbeids en onderzoekspotentieel. De twee belangrijkste kenmerken evenwel die van invloed zijn op de beslissing van deze innovatieve ondernemers om te starten zijn: beschikbaarheid van resources en aanwezigheid van opportunities. Onder beschikbaarheid van resources vallen zaken als de verkrijgbaarheid van kapitaal, de heersende wet en regelgeving, bestaande instituties en het aanbod van geschoolde arbeid. De aanwezigheid van opportunities is een conditio sine qua non: zonder de aanwezigheid van een kansrijke omgeving ontbreekt het bij de potentiële ondernemer aan motivatie om ondernemer te worden. Persoonlijke eigenschappen zijn belangrijker dan technische kennis Innoveren is intensief, noodzakelijk, inspirerend en leuk, maar een innovatietraject brengt ook veel valkuilen en uitdagingen met zich mee. Innoveren gaat niet vanzelf en er is geen recept voor gegarandeerd succes. Allerlei zaken kunnen het innovatietraject belemmeren. De uitdaging is een manier te vinden om daarmee om te gaan. Ondernemers met innovatieve eigenschappen en economisch succes, hebben hun eigenschappen ingezet om bestaande marktonderdelen, marktproducten zodanig te verbeteren, dat zowel de ondernemers als de eindgebruikers er baat bij hebben. In het onderzoek komt naar voren dat daarbij de persoonlijke eigenschappen van doorslaggevend belang zijn. Daarna komen pas de technische kennis, de productkennis en marktkennis aan bod, want door de persoonlijke eigenschappen gaat de ondernemer die kennis vergaren. 38

39 Een ministerie van Innovatie en Ondernemerschap is een pré In het onderzoek is aan de respondenten gevraagd suggesties of adviezen te geven aan de overheid om innovatief ondernemerschap te simuleren. Een meerderheid van de onderzochte ondernemers vindt de steun van de overheid belangrijk om innovatie te stimuleren. Zo gaven twee ondernemers aan dat een ministerie van Innovatie en Ondernemerschap stimulerend kan zijn voor meer innovatieve ondernemers in Nederland. Ondernemers hebben meer behoefte aan nieuws dan alleen maar subsidies. De meerderheid van de ondernemers heeft behoefte aan meer ruimte van overheidswege om innovatief te kunnen opereren. Grotere ondernemingen hebben op dit moment meer mogelijkheden, wordt door respondenten aangegeven, terwijl starters ook meer kansen behoren te krijgen. Enkele ondernemingen verwoorden dat het aanbieden van coachingstrajecten ondernemingen kan steunen om te komen tot innovatie. De respondenten moedigen jonge, nieuwe ondernemers en studenten aan om een netwerk op te bouwen en lef te tonen, om door vallen en opstaan op termijn succesvol te kunnen zijn. Vertrouwen in jezelf en niet snel opgeven worden als belangrijke succesfactoren genoemd om te komen tot innovatief en vooral succesvol ondernemerschap. Ondernemersgeest ontwikkelt men al in de jonge jaren en daarom vinden de respondenten het noodzakelijk dat onderwijsinstellingen hier structureel aandacht aan besteden. Dit kan eenvoudig door afstudeeropdrachten en praktijkprojecten te stimuleren die te maken hebben met innovatie en hierbij de samenwerking aan te gaan met grote maar vooral ook met kleine ondernemers. Cachingsmethodiek is behulpzaam voor innovatie in ondernemerschap Tot slot kunnen verworven inzichten bruikbaar zijn voor coaching van innovatieve ondernemers en kunnen vernieuwende perspectieven opleveren om innovatie en ondernemerschap te stimuleren. De conclusie uit ons onderzoek is passend bij de inzichten van de eerdere onderzoeken: 58 wij zijn stellig van mening dat wanneer een ondernemer een eerlijke kans in het bedrijfsleven kan krijgen en zijn eigen talenten en netwerken kan inzetten, er creativiteit en innovatie ontstaan. Een open stad of samenleving waar mensen van verschillende culturen samenleven en 39

40 creatief samenwerken, leidt tot innovatiever benaderingen, betere prestaties en economische groei. De nieuw ontwikkelde kennis levert input op voor coaching en training van ondernemers bij het streven naar verbetering en vernieuwing van de ondernemingsresultaten. De opgedane inzichten uit het onderzoek binnen de etnische ondernemerswereld zijn zinvol voor alle ondernemers en kan benut worden voor het ontwikkelen van generieke instrumentaria voor (innovatieve) ondernemers. Onderzoeksuitkomsten bieden verder perspectief voor de economische betekenis van cultuur en sociale innovatie. Het benutten van verscheidenheid is een sociale innovatie, maar kan ook gebruikt worden om de innovatiekracht van een organisatie of onderneming te vergroten. De Nederlandse economie profiteert het meeste van ambitieuze en innovatieve ondernemers. Politici, beleidsmakers en wetenschappers vinden innovatie nodig om de economische groei te waarborgen en de concurrentiekracht te verstevigen. De mogelijkheden om de economische ontwikkeling te verwezenlijken, door bijvoorbeeld de arbeidsparticipatie te verhogen, lopen steeds tegen grenzen aan. De schaarste aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt wordt tegelijkertijd nijpend. Om de internationale concurrentie en de dynamische economie aan te kunnen, spelen innovatieve ondernemers een belangrijke rol. Voor de nieuwe opkomende groepen in innovatief ondernemerschap is hierin een taak weggelegd. De Turks Nederlandse innovatieve ondernemers zijn hierbij goed voorbeeld en kunnen als rolmodel fungeren. 40

41 BIJLAGE : ONDERZOEKSAANPAK Dit onderzoek is kwalitatief van aard. Naast expertinterviews, literatuurstudie en documentenanalyse, zijn interviews afgenomen met de 25 genomineerden voor de prijs Top 25 innovatieve ondernemers. Deze wedstrijd is georganiseerd door Taskan Consultancy en is gesponsord door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. De prijsuitreiking is belegd op 18 oktober 2012 in het Kurhaus te Scheveningen. Voor de prijsuitreiking werden eerst de meest innovatieve Turks Nederlandse ondernemers geselecteerd door een onafhankelijke jury. De jury is divers samengesteld en is online te vinden op Door deze jury zijn uit een selectie van 75 ondernemers de 25 meest innovatieve ondernemers genomineerd. Voor dit onderhavige onderzoek vonden interviews plaats met deze 25 Turks Nederlandse ondernemers. Bij dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende instrumenten, bestaande uit star methode, critical incidents methode en interviewtechnieken. Een netwerkanalyse van de ondernemers en een rondetafelgesprek maakten deel uit van het onderzoek. STAR methode Deze methode is toegepast om de invloed van de omgeving te analyseren. Het is een interviewmethode die vaak wordt gebruikt bij sollicitatie, functionerings of beoordelingsgesprekken. STAR staat voor situatie, taak, actie en resultaat. Door zogenaamde STAR vragen te stellen (schets een situatie, wat was je doel/taak, wat heb je gedaan, wat was het effect van je actie?) krijgt de onderzoeker duidelijk hoe de ondernemer in en met een bepaalde situatie omging of handelde. Critical incidents methode Deze methode is gebruikt om succesverhalen te identificeren. Het is een methode om ervaringen van mensen op een systematische manier in kaart te brengen. Het gaat daarbij vaak om impliciete kennis die moeilijk in woorden is uit te drukken maar wel van grote betekenis is voor een onderneming. Deze methode is ingezet voor een inventarisatie van succesfactoren in een onderneming en het verkrijgen 41

42 van een overzicht van ervaringen van etnische ondernemers met innovatie als kracht in ondernemendheid. Netwerkanalyse Naast de individuele kenmerken en sociaal culturele en sociaal economische factoren is er ook een beknopte netwerkanalyse van etnische ondernemers gemaakt. Netwerkanalyse is een methode om het netwerk van betrokkenheid en verbinding met de omgeving rond een bepaald initiatief in beeld te brengen en de posities in dit netwerk te verkennen. De analyse geeft vaak nieuwe ideeën en inzichten over mogelijke bouwstappen. Netwerkanalysetechnieken maken het mogelijk om netwerkvorming grondig (op actor, relatie en netwerkniveau) en dynamisch (op veranderingen in de tijd) te onderzoeken. 59 Een van de vernieuwende aspecten in ons onderzoek is het analyseren van de diversiteit van de telefooncontactpersonen van een ondernemer. Hoe ziet de contactpersonenlijst van de ondernemer eruit en wat kan er gezegd worden over de etnische achtergrond van deze contacten? Rondetafel Verder heeft er een rondetafelgesprek plaatsgevonden over innovatie en ondernemerschap met ondernemers, wetenschappers en beleidsontwikkelaars. De centrale vraagstelling was: hoe kunnen (etnische) ondernemers hun eigen meervoudige identiteit inzetten als krachtbron voor innovatie? Wat is ervoor nodig om verschillende invalshoeken en diversiteit in netwerkcontacten productief te maken voor ondernemerschap? De verkregen inzichten zijn verwerkt in deze publicatie. 42

43 REFERENTIES 1 De Dreu, C. K. W. & West, M. A. (2001). Minority dissent and team innovation: The importance of participation in decision making. Journal of Applied Psychology, 86, Ewald Engelen (2011). Etnisch Ondernemerschap 2.0. Oratie. Universiteit van Amsterdam. 3 Amabile, T.M. (1988). A model of Creativity and Innovation in Organizations. Research in Organizational Behavior, 10, De Jong, J., Bodewes, W. & Braaksma, R. (2009). De innovatieve ondernemer. EIM: Zoetermeer, 16 17; Verhoeff, A.A. (2011). No technical innovation without social innovation; The logic of social innovation in market oriented firms. Proefschrift. Open Universiteit. 5 Dagevos, J., Gijsberts, J. (2009). Jaarropport Integratie. SCP publicatie 2009/21. 6 CBS (2012). CBS StatLine. Population; sex, age, marital status, origin and generation. Ontleend aan: 7 Çelik, G. (2011). Turkey pulls, The Netherlands pushes? Turkish Review, 1(4): Çelik, G. & Notten, T. (2012). De uittocht uit Nederland of breincirculatie: Push en pullfactoren van remigratie onder hoogopgeleide Turkse Nederlanders. Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 21(1): Costa, P.T. & McCrae, R.R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO PI R) and NEO Five Factor Inventory (NEO FFI) professional manual. Odessa, FL: PAR. 10 Costa, P.T., McCrae, R.R. & Holland, J.L. (1984). Personality and vocational interest in an adult sample. Journal of Applied Psychology, 69,

44 11 Zhao H. & Seibert E. (2006). The Big Five Personality Dimensions and Entrepreneurial Status: A Meta Analytical Review. Journal of Applied Psychology, 91, Brandstatter, H. (1988). Sixteen Personality Adjective Scales (16PA) as a substitute for the 16PF in research settings. Zeitschrift für experimentelle und angewandte Psychologie, 35, McCrae, R.R. (1987). Creativity, divergent thinking, and openness to experience. Journal of Personality and Social Psychology, 52, Envick, B.R. & Langford, M. (2000). The five factor model of personality: Assessing entrepreneurs and managers. Academy of Entrepreneurship Journal, 6(1), McClelland, D.C. (1961). The Achieving Society. New York, NY: Van Nostrand. 16 Shaver, K.G. & Scott, L.R. (1991). Person, process, choice: the psychology of new venture creation. Entrepreneurship: Theory and Practice, 16, Johnson, B.R. (1990). Toward a multidimensional model of entrepreneurship: The case of achievement motivation and the entrepreneur. Entrepreneurship: Theory and Practice, 14, Robinson, P.B., Stimpson, D.V., Huefner, J.C. & Hunt, H.K. (1991). An attitude approach to the prediction of entrepreneurship. Entrepreneurship: Theory and Practice, 15, Rotter, J.B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external locus of control of reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 80, Robinson et al., Ho, T.S. & Koh, H.C. (1992) Differences in psychological characteristics between entrepreneurially inclined and non entrepreneurially inclined accounting graduates in Singapore. Entrepreneurship, Innovation and Change: An International Journal, 1,

45 22 Mill, J.S. (1984). Principles of Political Economy with Some Applications to Social Philosophy. London: John W. Parker. 23 Koh, H.C. (1996). Testing hypotheses of entrepreneurial characteristics. Journal of Managerial Psychology, 11(3), Mitton, D.G. (1989). The complete entrepreneur. Entrepreneurship: Theory and Practice, 13, Schere, J. (1982). Tolerance of ambiguity as a discriminating variable between entrepreneurs and managers. Proceedings of the Academy of Management, 42, Robinson et al., Ho & Koh, Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Alexandria, VA: Prentice Hall, Drucker, P.F. (1985). Innovation and Entrepreneurship: practice and principles. New York: Harper & Row. 30 Hessels, S.J.A., Mooibroek, M. & Suddle, K. (2008). Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands. Zoetermeer: EIM. 31 Kirby, D.A. (2003). Entrepreneurship. Maidenhead: McGraw Hill Education, Reynolds, M. (1997). Learning styles: A critique. Management Learning, 28(2), ; Davidsson, P. & Honig, B. (2003). The role of social and human capital among nascent entrepreneurs. Journal of Business Venturing, 18, Kirby, 2003; Garavan, T.N. & O Cinneide, B. (1994). Entrepreneurship education and training programmes. Journal of European industrial training, 18,

46 34 Anderson, J. (1995). Local Heroes. Glasgow: Scottish Enterprise. 35 Kirby, Rocha, H.O. & Sternberg, R. (2005). Entrepreneurship: The Role of Clusters. Theoretical Perspectives and Empirical evidence from Germany. Small Business Economics, 24, Liechtenstein, G A. & Lyons, T.S. (1996). Incubating New Enterprises: A Guide to Successful Practices. Gaithersburg, MD: Aspen, Dabson, B. (2001). Supporting Rural Entrepreneurship. Exploring Policy Options for a New Rural America, Minniti, M. (2005). Entrepreneurship and network externalities. Journal of Economic Behavior and Organization, 57(1), Stel, A. van & Suddle, K. (2007). The impact of new firm formation on regional development in the Netherlands. Small Business Economics, 30, Bosma, N., Schutjens, V. & Suddle, K. (2008). Whither a flat landscape? Regional Differences in entrepreneurship in the Netherlands. Zoetermeer: EIM. 42 Dabson, B. (2001). Supporting Rural Entrepreneurship. Exploring Policy Options for a New Rural America, Davelaar, E. & Nijkamp, P. (1987). The urban incubator hypothesis old wine in new bottles. In Fischer, M. M. and Sauberer, M. (eds), Gesellschaft Wirtschaft Raum. Festschrift für Karl Stiglbauer. Wenen: AMR Mitteilungen, Maier, G. & Tödtling, F. (1996). Regional und Stadtökonomik: Standorttheorie und Raumstruktur. Wenen/New York: Springer. 46

47 45 Karlsson, C., Johansson, B. & Stough, R.R. (2008). Entrepreneurship and Innovation in Functional Regions. CESIS Paper no Hoover, E.M. & Vernon, R. (1959). Anatomy of a Metropolis. Cambridge, MA: Harvard University Press. 47 Bosma et al., Karlsson et al., Krugman, P. (1991). Geography and Trade. Cambridge, MA: MIT Press. 50 Acs, Z.J. & Audretsch, D.B. (2005). Entrepreneurship, innovation and technological change. Foundations and Trends in Entrepreneurship, 1(4), Barnett, W.P., Swanson, A.N. & Sorenson, O. (2003). Asymmetric selection among organizations. Industrial and Corporate Change, 12(4), Westhead, P. (1995). New Owner managed Businesses in Rural and Urban Areas in Great Britain: A Matched Pairs Comparison. Regional Studies, 29(4), Krueger, N.F. (2000). The Cognitive Infrastructure of Opportunity Recognition. Entrepreneurship: Theory and Practice, 24(3), Barnett et al., Celik, S., Luijters, K & Van Oudenhoven, van der Zee (2010). Kleurrijk Samenwerken. In De Vries, S. Diversiteit: hoofd, hart en buik, de inclusieve aanpak. Assen: Van Gorcum, Ho & Koh, Ballard, R. (1982). South Asian families. In R.N. Rapoport, M.P. Fogarty, & R. Rapoport, eds. Families in Britain, London: Routledge and Kegan Paul. 47

48 58 Florida, R. (2012). The Rise of the Creative Class. New York: Basic Books. 59 Jansen, W., & Wittenboer, G. van den (1992). Sociale netwerken en hun invloed. Meppel: Boom; Scott, J. (1991). Social network analysis. A handbook. London: Sage; Gaag, M. van der (2005). Measurement of Individual Social Capital. Proefschrift. Universiteit van Groningen. 48

49 Deze publica e maakt de succesfactoren van Turks Nederlandse innova eve ondernemers inzichtelijk, aan de hand van verschillende dimensies. Innova e is een gevolg van een interac ef proces waarbij synergie ontstaat tussen de diverse achtergronden en kenmerken. Naast individuele factoren worden daarbij sociale kenmerken en omgevingsfactoren geanalyseerd. De Turks Nederlandse ondernemers, ook wel etnische ondernemers genoemd, blijken bovengemiddeld bedreven te zijn in het koppelen van innova ekansen aan hun eigen sterke punten. Ze komen beter tot hun recht in beide werelden, en navigeren op succesvolle wijze tussen de twee culturen door. Dr. Gürkan Çelik is associate lector bij het lectoraat Interna onaal Zakendoen en is tevens verbonden aan het lectoraat Sociale Innova e en Verscheidenheid aan de hogeschool Windesheim. Hij studeerde beleids en organisa ewetenschappen en promoveerde aan de Universiteit van Tilburg op sociale bewegingen. Hij doet onderzoek naar ondernemerschap en sociale vraagstukken en verzorgt de module leiderschap bij de execu eve MBA opleiding van de Windesheim Business School te Zwolle. 2012