Maar erfgoed is ook kwetsbaar: het vraagt oude kennis en vaardigheden om het op niveau te houden en vraagt vaak extra aandacht en investeringen!

Transcriptie

1 Tekst inspraak Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed Geachte leden van PS, Graag richt ik het woord tot u namens de Stichting Monumenten Wacht Gelderland waar ik lid van het bestuur ben. Gelderland is rijk aan monumenten en - los van de intrinsieke kwaliteit van een monument -, bepaalt het sterk de identiteit van onze provincie, maar ook de kwaliteit van het woon - en werk klimaat en het is een fantastische randvoorwaarde voor succesvol toerisme. Het verheugt ons dat de provincie in haar nieuwe beleidsvoornemens voor opnieuw haar betrokkenheid en ambities op dit terrein wil bestendigen. Op de verscheidenheid en de kwaliteit van zowel de rode als de groene monumenten kunnen we trots zijn. Maar erfgoed is ook kwetsbaar: het vraagt oude kennis en vaardigheden om het op niveau te houden en vraagt vaak extra aandacht en investeringen! Sinds 1979 vervult de MW hierin een cruciale rol : onze kerntaak is advies en begeleiding van eigenaren die een of meerdere monumenten hebben. We hebben 8 teams van twee mannen die dagelijks in hun regio monumenten inspecteren, met eigenaren overleggen, adviezen uitbrengen. Vroeger vooral bij gebouwen, de laatste jaren ook voor het groene erfgoed, interieurs en archeologische monumenten. Als onze grote meerwaarde wordt gezien en ervaren dat we onafhankelijk zijn, laagdrempelig en verstand hebben van onderhoud van erfgoed! Inmiddels hebben we een kleine 3000 abonnees, die goed zijn voor 4000 panden en brengen daarnaast ze nog vele adviezen uit. We oogsten een tevreden klant maar bovenal goed onderhouden erfgoed. Wat goed is en werkt, moet je zo houden en daarom gaan we hier dan ook graag de komende 4 jaar mee door. Maar we vernieuwen ook : we willen steeds meer werken vanuit de ketenbenadering ( De Gelderse Voet) voor erfgoed en dat doen we graag samen met de 4 andere erfgoed partners in Gelderland. Weten dat er onderhoud nodig is, is een ding maar hoe is een ander punt. Want dan moeten er ook bedrijven zijn die het onderhoud met verstand van erfgoed kunnen oppakken. Die zijn er gelukkig steeds meer.

2 Met onze rode en groene kennis en kunde regeling stimuleren we architecten, bouwers, installateurs, hoveniers om kennis en ervaring op te doen in cursussen, bieden we begeleiding. Met succes want inmiddels hebben we in Gelderland 60 gecertificeerde bedrijven die weten hoe ze monumenten moeten onderhouden. Het is ook een pluspunt voor de werkgelegenheid. In deze kennisontwikkeling willen we de komende jaren flink energie blijven steken: niet alleen in rood maar tevens in groen en archeologisch erfgoed en vanaf 2017 ook in interieurs. Maar we hebben meer ambities voor de komende jaren. Een greep eruit 1. We willen de samenwerking met het Gelders Restauratie Centrum intensiveren en samen werken aan een open source omgeving, een Gelders Innovatie Gilde en een regioservice voor gemeenten opzetten waardoor kennisontwikkeling en innovatie op een hoger niveau wordt geteld en toegankelijk is voor een ieder die een monument heeft of er bedrijfsmatig onderhoud aan wil plegen. 2. En bij innovatie geven we prioriteit aan een Toolkit duurzaamheid tbv energiebesparende maatregelen in erfgoed en nieuwe programma s voor instandhoudingstechniek. Ik hoop u zo in een notendop een indruk te hebben gegeven van het werk dat de MW doet en wil gaan doen. Wij zijn blij met de voornemens van het College van GS in de voorstellen zoals ze nu voorliggen en hopen dat u als PS daarmee instemt En als u een keer mee de op inspectietocht wilt: van harte welkom: ik heb zelf de Bartolomeuskerk in Beek mee mogen inspecteren en dat was een onvergetelijke ervaring! Dank u wel Hannie Kunst, lid bestuur Stichting Monumentenwacht. 8 juni 2016

3 NO: Nationaal eugd Orkest Apeldoorns Trots, Gelderse Basis, (Inter)Nationale Allure Inspraakreactie NO

4 NO, facts and figures 6-7 concerten in NO Wintertournee concerten in NO Muziekzomer activiteiten door het jaar > 300 deelnemende musici per jaar > bezoekers aarbegroting rond 1,3 miljoen rond 45% eigen inkomsten (kaartverkoop, Vrienden, sponsoring, private fondsen en particulier schenkers) 55 % van drie overheidslagen (landelijk Fonds Cultuurparticipatie, provincie Gelderland, gemeenten o.a. Apeldoorn, Arnhem, Nijmegen en Ede) 8 medewerkers in dienst, 80 vrijwilligers, tijdens Muziekzomer uitbreiding met extra handjes Inspraakreactie NO

5 Apeldoorns Trots Thuisbasis Orpheus voor kantoor, repetities en concerten Maatschappelijke verbondenheid, o.a. met Foenix re-integratie Grootste aantal optredens in Muziekzomer, concertserie en diverse activiteiten in het jaar Samenwerking met Apeldoornse makers: orkest de ereprijs, Int. Stichting Masterclasses Apeldoorn en eugdorkest Nederland Representatie voor gemeente, o.a. VNG-congres Economische spin off, o.a. voor Stay Okay, zalen en horeca Inspraakreactie NO

6 Apeldoorns Trots Inspraakreactie NO

7 Gelderse Basis Talentontwikkeling, brug van opleiding naar praktijk, jaar Grootste talenten van Nederland en in de zomer van Europa werken in Gelderland aan nieuwe programma s en voeren die hier uit Breed publieksbereik van binnen en buiten Gelderland Economische spin off, zie o.a. onderzoek provincie 2013 (spin off toen berekend op ruim ,-) Vergroting cultureel aanbod Bijdrage aan klimaat voor jonge makers Mogelijkheid tot representatie voor de provincie (voorbeeld kennismakingstoer Koning en Koningin, graag in gesprek voor andere gelegenheden) Aantrekkelijk aanbod op Gelderse (erfgoed)locaties Inspraakreactie NO

8 Gelderse Basis Inspraakreactie NO

9 (Inter)Nationale Allure Musici van alle Nederlandse conservatoria en in de zomer ook van Europese conservatoria, zeer divers qua nationaliteiten en afkomst Top van de piramide van jeugdorkesten, strenge selectie (voor deze zomer 500 audities, 200 aangenomen) Een van de oprichters van Europese Federatie van Nationale eugd Orkesten (EFNYO) en bestuursfunctie in deze federatie Samenwerking met alle Nederlandse conservatoria en professionele orkesten Dirigenten van internationale naam en faam, waaronder de Nederlandse Antony Hermus (tevens artistiek adviseur) en de Chinees-Amerikaanse Xian Zhang (honorair gastdirigent) Uitnodigingen van gerenommeerde festivals zoals Young Euro Classic (Berlijn), Lowlands, Robeco Summer Nights (Concertgebouw Amsterdam) en Alto Adige Festival (Toblach, Italië) Inspraakreactie NO

10 (Inter)Nationale Allure Inspraakreactie NO

11 Samenwerkingsverbanden Erfgoedlocaties Radio Kootwijk Galerie Krepel Paleis het Loo Kasteel de Wildenborch, Concertzaal Oosterbeek, huis Wylerberg e.v.a. Culturele collega s In Gelderland en landelijk met alle conservatoria en professionele orkesten Uitbreiding Overijssel, in 2016 pilot Grachtenfestival, Delft Kamermuziekfestival Proeftuin talentontwikkeling Met Het Gelders Orkest, Orkest van het Oosten, eugdorkest Nederland en Nationaal eugdorkest Bedrijfsleven en sponsors Inspraakreactie NO

12 Talentontwikkeling Het Nationaal eugd Orkest (NO) is uniek: het is de enige organisatie in Nederland die jonge, talentvolle musici de kans biedt om zich op (inter-)nationaal topniveau te ontwikkelen tot volwaardig orkest- en ensemblemusicus. Precies in de leeftijd waarop iemand zich ontwikkelt van jongere tot jongvolwassene groeit een jonge, talentvolle muzikant uit van iemand die gewoon goed kan spelen tot een volwaardig musicus in orkesten en ensembles. Het NO is het opleidingsinstituut waar deze toptalenten van 18 tot 26 jaar deze ontwikkeling kunnen doormaken. Het is de brug tussen de voornamelijk individueel, op techniek en theorie gerichte, conservatoriumopleiding en de praktijk van het functioneren in orkesten, ontwikkelen van programma s en optreden voor publiek. Het NO heeft twee hoofddoelstellingen: Het NO wil de meest getalenteerde conservatoriumstudenten uit binnen- en buitenland ondersteunen bij het opbouwen van een professionele carrière als musicus. én Het NO wil een zo breed en zo groot mogelijk publiek in aanraking laten komen met een breed spectrum aan klassieke muziek uitgevoerd door aanstormend jong talent. Deze doelstellingen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en geven precies aan wat het verschil is tussen het NO en een opleiding of een concours. Het voorbereidingstraject en de optredens vormen samen de talentontwikkelingsprojecten. NO-musici krijgen de kans om ervaring op te doen in orkest- en ensemblespel, hebben de mogelijkheid om eigen producties te maken en worden begeleid door vooraanstaande dirigenten, coaches en docenten. Dat die kans van groot belang is voor een succesvolle carrière is evident: vrijwel alle Nederlandse musici in professionele orkesten en ensembles hebben bij het NO het vak geleerd. Het NO is als orkesten ensemble-academie daadwerkelijk de praktijkschool voor jonge, talentvolle conservatoriumstudenten. (citaat uit Activiteitenplan NO ) Inspraakreactie NO

13 Talentontwikkeling Samenwerking ON Samen met onze collega s van het eugdorkest Nederland werken we aan een doorlopende leerlijn voor jonge musici van 14 tot 26 jaar Proeftuin Talentontwikkeling Samen met onze collega s van Het Gelders Orkest, het Orkest van het Oosten, het eugdorkest Nederland ontwikkelen we een proeftuin talentontwikkeling voor Oost- Nederland Inspraakreactie NO

14 Welkom bij onze activiteiten! NO Muziekzomer Gelderland 2016: 5 t/m 21 augustus Internationale Tournee (Dessau, Berlijn, Toblach): 22 t/m 28 augustus NO Wintertournee: 20 t/m 27 januari januari De Vereeniging Nijmegen 21 januari De Doelen Rotterdam 22 januari TivoliVredenburg Utrecht 25 januari Orpheus Apeldoorn 27 januari Muziekkwartier Enschede Foto s: Nic Limper Inspraakreactie NO

15 Tot slot: Met uw steun blijft het NO zijn (inter)nationale kracht graag uitbouwen, met een stevige basis in Gelderland en een warm thuis in Apeldoorn. Wij zijn blij met en trots op onze plek in de Gelderse Basis: u kunt op ons rekenen! (en mochten we een bijdrage kunnen leveren aan Gelderse festiviteiten of representatieve taken, aarzel dan niet om contact met ons op te nemen) Voor vragen: Miranda van Drie, directeur miranda@njo.nl of / Of kijk op: of Inspraakreactie NO

16 Inspraakreactie NO

17 De waarde van bet N edersaksiscb bijdrage hoorzitting provincie Gelderland 8 juni, Hans Gerritsen, voorzitter SONT Mijnheer, mevrouw de voorzitter, Graag richt ik tot u het woord. Ik ben Hans Gerritsen, voorzitter van het SONT. SONT is de afkorting voor StreektaalOrganisaties in het Nedersaksisch Taalgebied. Het betreft de samenwerkende organisaties in Noord-Oost Nederland, in de provincie Gelderland gaat het om het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers in Doetinchem waar mevrouw Diana Abbink later deze middag over zal spreken. Taaltellingen laten zien dat het Nedersaksisch springlevend is. Gemiddeld spreken 2/3 van de 3 miljoen mensen in het Nedersaksisch taalgebied van Nederland een vorm van deze streektaal. Vaak is dat in eigen kring en bij informele gelegenheden. Per gebied varieert de kracht van de taal. In Gelderland is in de Achterhoek de positie van de taal sterk, op de Veluwe minder sterk. Er is een tendens dat jongeren de taal minder vaak spreken. Daarentegen is er de laatste jaren veel positieve aandacht gekomen voor de streektaal. Bijzonder is dat het Nedersaksisch ook in Duitsland gesproken wordt, globaal boven de lijn Dortmund-Kassel en in het oosten tot aan de Poolse grens. Het is de oude taal van de Hanze die in later tijden overvleugeld is geraakt door het Hollands vanuit het westen van Nederland en het Hoogduits vanuit Berlijn. Het Nedersaksisch is een volwaardige taal met een eigen grammatica en woordenschat en wordt in een groot aantal varianten gesproken de zgn dialecten. Het zijn dialecten van het Nedersaksisch, niet van het Nederlands. Waar het ons als SONT om gaat is dat de taal behouden blijft en zich blijft ontwikkelen. Het is ten eerste een culturele schat, niet minder dan een prachtige taal met eigen zegswijzen, uitdrukkingen en woorden. Maar ten tweede, het is voor de mensen uit ons gebied van belang. Het is hun moedertaal waarmee zij zijn opgevoed. Emoties kunnen zij ook het beste verwoorden in deze taal. Omdat de taal van emotionele en daarnaast van culturele waarde is zetten wij en samen met ons veelorganisaties zich in om de taal in ere te houden. Vroeger werd de taal vaak gezien als een

18 dialect waar je maar zo snel mogelijk vanafmoest komen wilde het nog wat met jou worden in de toekomst. Dat misverstand zijn we gelukkig allang voorbij. Het is juist andersom. Meertaligheid vergroot de taalgevoeligheid en helpt bij het begrijpen en leren van andere talen. De weg waarlangs wij het behoud voor ogen zien is door de taal te waarderen, aandacht te geven, te stimuleren. Wij zijn wars van een dwingende benadering waardoor mensen bijvoorbeeld verplicht in het N edersaksisch moeten vergaderen, of waardoor stukken in het N edersaksisch vertaald moeten worden. Waar het op aankomt is dat ouders de taal blijven doorgeven, dat er maatschappelijk aandacht voor is en dat er waardering komt vanuit gezaghebbende instanties zoals Rijk, provincies en gemeenten. Als het beeld, het imago en de status van de taal goed is dan is de kans groter dat ouders de taal blijven gebruiken, zich niet meer schamen voor de taal, de taal doorgeven aan kinderen en dat men de taal ook meer in het openbaar gaat spreken. Met het Rijk zijn wij in overleg om een landelijke erkenning te realiseren. Wij verwachten dat wij dit najaar tot concrete resultaten kunnen komen. De Provincies Groningen, Drenthe, Overijssel en ook Gelderland steunen dit streven. Reeds in 2009 is ook door uw Staten het voorstelom tot erkenning te komen ondersteund. Sterker nog, Gelderland was de eerste provincie die dit voorstelofficieel in de staten van steun voorzag. Wat ons als SONT echter verbaast en ook pijn doet is dat in uw concept cultuurnota geen aandacht besteed wordt aan de streektaal, terwij 1 dit toch een schat van immaterieel cultureel erfgoed is dat u in handen heeft. De aandacht voor de streektaal sluit goed aan op de visie en doelen van uw concept cultuumota. U hecht terecht belang aan erfgoed en identiteit. Om u als gebied te onderscheiden, om uw eigenheid te tonen en om daardoor aantrekkelijk te zijn en te blijven voor uw eigen inwoners en ook toeristen. Het woord streektaal en maatregelen daaromtrent ontbreken in uw conceptnota en dat betreuren wij. Wij pleiten er met kracht voor dat u de eigen streektaal op waarde schat. Dat u die met naam en toenaam noemt en de nodige aandacht geeft in het beleid. Daarmee sluit u aan op de wensen en behoeften van uw inwoners in de regio's Veluwe en Achterhoek. Cultuur gaat over emotie, maar taal al helemaal. Verwaarloos deze culturele schat niet, maar waardeer uw eigen moedertaal. Geef uw streektaal een volwaardige plek in het beleid.

19 Erfgoed Gelderland 8juni2016 Statencommissie BOC, Beleidsprogramma Cultuur & Erfgoed Dames en heren, Zoals we al aangaven in onze reactie op de conceptversie, is 'Beleef het mee!' het recept voor een smakelijke cultuurmaaltijd voor de inwoners van Gelderland. We zijn blij met het gebruik van de oude, vertrouwde ingrediënten: het behoud van de basis. Daarnaast zijn er diverse smaakmakers en verrassende producten toegevoegd, die het gerecht versterken. En dankzij de flexibele programmeerruimte is er de mogelijkheid om het aanbod van cultuur en erfgoed naar ieders smaak aan te passen. Kortom: Erfgoed Gelderland is enthousiast over het beleidsprogramma en heeft er zin in om hier als partner van de provincie mede vorm aan te gaan geven! Om even wat meer op de inhoud in te gaan: het is ons uit het hart gegrepen dat het accent bij cultuur en erfgoed ligt op de beleving van mensen. En dat naast de economische waarde, ook de maatschappelijke en intrinsieke waarde meetellen. Heel gelukkig zijn we met de voortzetting van de leerstoel Gelderse geschiedenis, die zo nauw met onze organisatie verbonden is en de noodzakelijke reflectie kan bieden op onze activiteiten en die van de leden van onze coöperatie. Van grote maatschappelijke en economische relevantie is het nieuwe, expliciet op de Gelderse musea gerichte beleid, dat enerzijds de leefbaarheid van de kleine kernen ten goede komt en anderzijds een impuls biedt aan het cultuurtoerisme. Dankzij 'Beleef het mee!' zullen de duizenden erfgoedvrijwilligers zich de komende jaren meer gezien voelen. Maar ook de digitalisering van collecties staat weer op de agenda, met de nadruk op open cultuurdata. En gelukkig worden erfgoededucatie en erfgoedparticipatie apart benoemd. Leren over erfgoed in je eigen leefomgeving gaat vaak vooraf aan participatie, zoals vrijwilligerswerk in een museum. Samen leiden educatie en participatie tot een samenleving waarin mensen verantwoordelijkheid nemen. Wat minder gelukkig worden we van het gebrek aan samenhang tussen de paragraaf 'Erfgoed ontwikkelen en beheren' en de paragraaf 'Het verhaal van Gelderland'. Ook de monumenten en landschappen uit de eerste paragraaf horen bij 'het verhaal van Gelderland'. Sterker nog: verhalen bieden het onroerende Westervoortsedijk 67-D I 6827 AT Arnhem I Tel I I info@erfgoedgelderland.nl BTW: NL B01 I KvK: I IBAN: NL291NGB

20 erfgoed betekenis en waarde; ze zijn bepalend voor de keuze om monumenten en landschappen in stand te houden en onderbouwen de Gelderse identiteit. Duizenden verhalen zijn te vinden op de website mijngelderland. uist deze plaatsgebonden, gedigitaliseerde informatie kan zonder veel moeite worden ingezet om de gemeenten te helpen hun cultuurhistorische waardenkaarten relevanter te maken voor hun burgers. Nog een laatste kritische noot: een belangrijke vorm van erfgoed ontbreekt in 'Beleef het mee!', en dat is het immateriële erfgoed, de gebruiken en tradities die de afgelopen jaren zo pregnant in beeld zijn gebracht door Omroep Gelderland in het programma 'Een wagen vol verhalen'. ammer dat hier geen aandacht voor is! Maar dan weer terug naar de complimenten: we vinden het een goed idee dat de provincie de komende jaren wil doorgaan met het organiseren van werkateliers en het digitaal platform in de lucht wil houden. Het zijn prima vormen van communicatie met het veld. Met name de werkateliers hebben naar ons idee uitstekend gewerkt bij de voorbereiding van 'Beleef het mee!' Ook zijn we tevreden over de aanpassing van de subsidieregeling, die veel eenvoudiger en flexibeler geworden is. Met name de kleinere leden van onze coöperatie zijn blij dat partnerschap niet langer een voorwaarde is en dat er een vouchersysteem wordt geïntroduceerd voor kleine projectideeën. Kortom: de provincie heeft goed naar het veld geluisterd! Westervoortsedijk 67-D I 6827 AT Arnhem I Tel I I info@erfgoedgelderland.nl BTW: NL B01 I KvK: I IBAN: NL291NGB

21 GblLlUUR MI OOST Dames en heren, Van harte neem ik het stokje over van mijn collega van Erfgoed Gelderland. Ik sluit me zonder in herhaling te vervallen, de middag is lang genoeg, aan bij de complimenten die Marc maakte. Ik ben blij met het belang dat gehecht wordt aan de productie gezelschappen in Gelderland en ik hoop dat Go Short en Music Meeting een dergelijke behandeling ten deel gaat vallen: Gelderland heeft met hen de toekomst en de diversiteit in huis: jong, vernieuwend en kwaliteit altijd weer. Cultuurmij Oost is vanuit zijn oorsprong een netwerkorganisatie die professionals in de kunsten in hun kracht (doorontwikkeling van talent) zet en ze verbindt met het onderwijs, de zorg, en bedrijven. Daar, in die domeinen, bieden we gereedschap om de activiteiten van kunstprofessionals en instellingen maatschappelijk te laten renderen: voor kinderen, jongeren, senioren en mensen met een beperking in de hele provincie krijgt kunst waarde. Talent, educatie en participatie ziet GS als onze zorg: van harte! Na de fusie hebben we deze brede taakstelling als vruchtbaar ervaren. We geven vanuit deze positie graag een stevige bijdrage aan de ontwikkeling van het dynamisch netwerk. Onze inspirerende Oploop van januari, zetten we in 2017 graag door, nu in co-creatie met de provincie. We zijn blij met onze regierol voor het CMK Programma. Dit sluit naadloos aan bij de rol die wij hebben in cultuureducatie op school én in de innovatieve verbinding met het buitenschoolse (verenigingen, Spelenderwijsorkesten).De directeur van Condor, een van de Gelderlands meest succesvolle scholenkoepels verzuchtte laatst nog dat kunst op school een mooi en belangrijk proces is maar dat het een lange adem vergt. Minstens 10 jaar zei hij duurt het om als bestuur cultuureducatie op schoolniveau te verankeren. Het is goed te horen dat provinciale steun daarbij zeer welkom blijft. Onderzoek dat de Radboud Universiteit voor ons deed bevestigt dit beeld van een proces van de lange adem. Er moet nogal wat veranderen bij docenten, maar ook in de kunsten, wil het onderwijs werkelijk eigenaar worden. PABO's, ArtEZ én gemeentes betrekken we daar steeds bij. En het valt op. De minister noemde vorige week naast Amsterdam Cultuurmij Oost als ontwikkelaar van een innovatieve game voor het onderwijs. Uw investering rendeert. Ondanks het rapport van de rekenkamer kan ik zeggen dat wij toch ook successen hebben geboekt op het gebied van ondernemerschap. We hebben tegenwoordig een vrij innige relatie met Erfgoed Gelderland. We werken stevig samen op het gebied van erfgoededucatie, we zoek naar concrete versterking van erfgoed door de inzet van de kunsten maar bovenal hebben we samen de VOF CultuurCollege opgericht. Daarin verzorgen we bij- en nascholing van honderden professionals en vrijwilligers in het culturele veld. We slagen er, dankzij de provinciale transitiesubsidie in, dit College met 2 werknemers, vanaf 2017 zonder subsidie te laten draaien. Weer een stukje ondernemerschap dat gaat lukken! We zetten zelfs sommige van onze cursussen (o.a. Over vrijwilligersbeleid) af in andere provincies. Vanwege deze mooie ontwikkeling wil ik mede namens Erfgoed Gelderland dringend uw aandacht vragen voor het volgende: Er zullen budgetten gaan verschuiven van de basis naar de dynamische potten. Het zij zo. Hoe omvangrijk dit zal zijn is onduidelijk. Wat is het nieuwe evenwicht? Dat is aan u om te bepalen. Voor ons als instellingen betekent het dat we nóg sterker als ondernemer moeten opereren. Deze handschoen pakken we op. We proberen, binnen de gegeven beperkingen (ook gesignaleerd door de rekenkamer) andere bronnen aan te boren. Soms zal dat lukken en soms niet. Ik ben echter ook werkgever van zo'n 30 professionals en een grote flexibele schil. Ik móet als MKB'er in staat blijven om te investeren, tegenvallers op te vangen én om als het nodig is zelfs in te krimpen. Dat brengt kosten met zich mee, alleen al vanwege wetgeving over ontslag e.d. Alles staat of valt met een goede reservepositie. Die hebben we volgens onze accountant en volgens een officiële risicoanalyse die we hebben laten maken. Een half jaar omzet als reserve is gezond. Het is van levensbelang voor ons als basisinstellingen om te kunnen ondernemen. Daar worden we door GS op aangesproken. Aan u vraag ik om expliciet te bepalen dat deze als noodzakelijk, en extern getoetste reservepositie kan worden gehandhaafd. Ik zie het niet als ons eigendom, maar als een garantie. Mocht Cultuurmij Oost ooit verdwijnen dan valt e.e.a. terug aan de provincie. Ik weet dat de gedeputeerde begrijpt waar het om gaat. Ik vind het een wezenlijke omissie dat dit nog niet vernoemd staat in de nota. Mijn collega bestuurders en ik zijn persoonlijk aansprakelijk voor een 1 /2

22 verantwoorde bedrijfsvoering. Vanuit die verantwoordelijkheid als bestuurder moet ik u dus vragen om dit op te nemen in het plan. Als de nota zich hier expliciet over uitspreekt, kunnen wij in Gelderland met een gerust hart cultureelondernemen. 2/2

23 ) Dames en heren, GELDERS GENOOTSCHAP Ik ben Simon van den Bergh van het Gelders Genootschap. Wij zijn een vereniging van gemeenten die haar leden - gemeenten, hun bestuurders en ambtenaren dus - ondersteunt op het gebied van erfgoed en omgevingskwaliteit. Dat gaat dan om architectuur & stedenbouw, landschap & landschapsarchitectuur en monumenten. Wij bestaan dit jaar 97 jaar. U kent ons waarschijnlijk als de hoofduitvoerder van het Samenwerkingsverband Cultuurhistorie Gelderland, een provinciaalopererende werkorganisatie waarin we er samen met de Monumentenwacht, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, de VNG-Gelderland en de provincie voor zorgen dat erfgoedambities en -verplichtingen van monumenteneigenaars en overheden op elkaar worden afgestemd. Wij zijn ook de bedenker van succesvolle erfgoedprojecten in deze provincie, als de ID-fabriek - ondertussen meer dan uitstekend overgenomen door Cultuurmij Oost en Erfgoed Gelderland - en landgoederenprojecten als Nieuw Gelders Arcadië of Langs Issel en Berkel. In ons werk staan kwaliteit én beleving centraal: dat is de reden dat wij het initiatief hebben genomen tot bijvoorbeeld het Gelders kastelenboek dat we samen met onder meer Erfgoed Gelderland en het Gelders Archief maakten, of de website Nieuw Gelders Arcadië. Daarin besteden wij niet alleen aandacht aan historische gegevens, maar ook aan zaken waarin bezoekers geïnteresseerd zijn, zoals openstelling. Erfgoed Gelderland koppelt de verhalenprojecten hieraan. Kortom: het Gelders Genootschap staat middenin de erfgoedklei (of zand in delen van de achterhoek en de Veluwe) Dan nu naar de provincie. U heeft dit beleid opgesteld na een uitgebreide raadpleging van het cultuuren erfgoedveld. Deze werkwijze heeft geleid tot een beleidsprogramma dat mag rekenen op onze steun: wij kunnen ons goed vinden in de door de provincie gekozen richting. Er is sprake van een open, naar buiten gerichte blik, gecombineerd met het besef dat zowel een basisinvestering als flexibele programmeer ruimte in deze tijd onmisbaar zijn. Onze complimenten voor zowel proces als resultaat. Wij hopen dat de flexibele programmeerruimte werkelijk zo flexibel is als ze klinkt, en dus gepaard gaat met zo min mogelijk administratieve lasten, snelle reactietijd en hoge besluitvaardigheid. De in het beleid gehanteerde indeling maakt het veld overzichtelijk, maar kan naar onze smaak aan ambitie winnen door in te zetten op crossovers: intelligente combinaties van cultuur en erfgoed. Maar het combineren mag verder gaan van ons: wij zouden ook graag heldere, krachtige ambities geformuleerd zien op het vlak waar Steengoed Benutten en Erfgoed elkaar overlappen. Gelders Genootschap I Zypendaalseweg CL ARNHEM info@geldersgenootschap.nl

24 GELDERS GENOOTSCHAP Gauw naar de inhoud van ons werk. Het Gelders Genootschap maakt zich zorgen over de staat van het erfgoed. Zoals men bij de provincie maar al te goed weet, lopen de budgetten voor restauratie en onderhoud al jaren terug. Tegelijkertijd loopt ook de relevante ambtelijke capaciteit op alle bestuursniveaus terug. Het gevolg van minder geld en aandacht voor monumenten en hun eigenaars is dat ons erfgoed langzaam aan kwaliteit verliest. Er is achterstallig onderhoud, zelfs bij grote projecten is het niet vanzelfsprekend dat er een deskundig architect of bouwkundige rondloopt en ook de deskundigheid op de steiger verdwijnt langzaam maar zeker. Voor u, als belangrijke investeerder in restauraties betekent dit dat het gemeenschapsgeld niet als vanzelf leidt tot mooie monumenten, die op hun beurt op lange termijn minder optimaal kunnen bijdragen aan economie, sociale cohesie en een duurzamer wereld. Gelders Genootschap en zijn partners signaleren deze opgave en geloven dat het mogelijk is dit tij te keren. Daartoe zijn door de grotere, provinciale erfgoedinstellingen - Landschap en Kastelen, het Restauratiecentrum, de Monumentenwacht en Oude Gelderse Kerken de eerste stappen richting intensievere samenwerking gezet in de vorm van de ErfgoedAlliantie. Het is onze overtuiging dat de optelsom van onze kwaliteiten, ervaring en netwerken zal leiden tot effectiever erfgoedzorg. Dat betekent dat we beter in staat zijn de behoeftes van monumenten en de samenleving op elkaar af te stemmen. Het spreekt voor zich dat de monumenteneigenaar bij deze aanpak een belangrijke, centrale rol zal moeten krijgen Eén van deze behoeften van de moderne monumenteneigenaar is de verduurzaming van ons erfgoed. Er wordt tegenwoordig bijna geen monument meer verbouwd, zonder dat er een duurzaamheidsvraagstuk aan de orde is. Dit actuele onderwerp vraagt om een scala van veranderingen in onze sector: technische innovaties, vernieuwde processen en procedures in de regelgeving, maar bovenal een andere cultuur, of mindset van alle betrokkenen. Gelders Genootschap en Samenwerkingsverband Cultuurhistorie Gelderland zetten zich graag in om dit relatief nieuwe erfgoedterrein samen met haar partners en de provincie te verkennen. U merkt: het Genootschap, het Samenwerkingsverband Cultuurhistorie Gelderland en de ErfgoedAlliantie in wording zitten net als u vol met ambitie en energie. Wij zien uit naar een plezierige samenwerking de aankomende beleidsperiode. Simon van den Bergh Arnhem, 8 juni 2016 Gelders Genootschap I Zypendaalseweg CL ARNHEM info@geldersgenootschap.nl

25 8 juni 2016 Goedemiddag, Tineke van Ham, bestuurder van Rijnbrink heeft in januari gesproken in de commissie BOC en daar verteld over het belang van een brede inzet vanuit de provincie op een taalvaardige en digitaal vaardige samenleving. Bibliotheken spelen daar een belangrijke rol in. In de afgelopen beleidsperiode is met onze ondersteuning al veel in gang gezet. Er zijn honderden Bibliotheken op School geopend. Veel Bibliotheken hebben een Taalpunt ingericht en Bibliotheken organiseren tal van activiteiten gericht op vergroting van digitale vaardigheden. Het begin is er, maar er is nog veel ondersteuning nodig voordat alle Bibliotheken echt de omslag hebben gemaakt van klassieke uitleenbibliotheek naar maatschappelijk educatieve Bibliotheek. Vandaag grijpen wij graag deze gelegenheid aan om die boodschap nog een keer bij u neer te leggen. Ik ben als directeur Advies van Rijnbrink direct verantwoordelijk voor een groot deel van de ondersteuning die wij geven aan Gelderse Bibliotheken. De maatschappelijke veranderingen zijn enorm. Alle Bibliotheken zijn binnen hun lokale context, samen met partners bezig om burgers een plek te geven waar ze zonder drempels kunnen werken aan hun persoonlijke ontwikkeling. De nadruk ligt daarbij op taal- en digitaal vaardige burgers die optimaal kunnen participeren in onze maatschappij. Wij zijn dan ook blij met deze cultuurnota, waarin we lezen dat de provincie het belang van Bibliotheken onderschrijft en niet bezuinigt op het Bibliotheekwerk. Er wordt met geld geschoven binnen het budget en dat zorgt er weliswaar voor dat Rijnbrink het voor de tweede keer met minder geld moet doen maar gelukkig blijft het geld beschikbaar voor innovatie in het Bibliotheekwerk. Innovatie die erg noodzakelijk is omdat het in onze snel veranderende maatschappij onmogelijk is geworden om cultureel en maatschappelijk relevant te blijven, zonder voortdurend te innoveren. Wij vinden het een goede zaak dat de provincie binnen het budget ruimte gecreëerd heeft om andere partijen te betrekken bij de innovatie van het Bibliotheekwerk zonder hierbij de basisstructuur onnodig geweld aan te doen. Wij dringen bij de besteding van het flexibele budget aan op een kader dat ervoor zorgt dat ook deze innovatie bijdraagt aan de doelen uit de landelijke innovatie agenda die door de Koninklijke Bibliotheek in overleg met OCW, IPO en VNG is opgesteld. We willen allemaal dat ook dit budget bijdraagt aan gedragen vernieuwing en niet tot versnippering leidt. Arnhem Zeelandsingel BH Arnhem Postbus GR Arnhem +31 (0) Nijverdal Van Alphenstraat TW Nijverdal Postbus AE Nijverdal +31 (0) KvK info@rijnbrink.nl rijnbrink.nl

26 8 juni 2016 Het zijn van een maatschappelijk educatieve Bibliotheek vraagt veel van Bibliotheken. De provinciale ondersteuningsinstellingen, waarvan Rijnbrink er één is, hebben in de Bibliotheekwet drie wettelijke taken gekregen. Deze zijn alle drie terug te vinden in de cultuurnota. Binnen het structurele budget dat nu in de nota is opgenomen, kan Rijnbrink met voldoende kracht deze wettelijke taken vormgeven. Naast onze rol als provinciale ondersteuningsinstelling voor Bibliotheken is Rijnbrink via haar afdeling Musidesk de ondersteuner van ruim 600 Gelderse Harmonieën, fanfares en brassbands. Deze culturele ondersteuningstaak zorgt er mede voor dat in honderden dorpen en stadswijken muziekverenigingen in staat zijn om hun rol in de talentontwikkeling van kinderen en jongeren vorm te geven. Het is voor een vereniging van groot belang dat er voldoende nieuw, uitdagend en inspirerend repertoire beschikbaar is om interessant te blijven voor de leden. Het is daarnaast van belang dat amateurs zich regelmatig kunnen meten met professionals. Door onze belangrijke bijdrage aan de organisatie van HRFSTWND, het Hanzefestival en tal van andere concerten leveren we een belangrijke bijdrage aan de leefbaarheid en talentontwikkeling in de provincie. Goed dat daar geld voor beschikbaar blijft. Immers uit recent onderzoek blijkt dat muziek sterk bijdraagt aan de sociale ontwikkeling van kinderen en jongeren en daarmee aan de toekomst van onze participatiemaatschappij. Wij bevelen deze cultuurnota als Rijnbrink dan ook van harte bij u aan. Arnhem Zeelandsingel BH Arnhem Postbus GR Arnhem +31 (0) Nijverdal Van Alphenstraat TW Nijverdal Postbus AE Nijverdal +31 (0) KvK info@rijnbrink.nl rijnbrink.nl

27 Landgoedbenadering Notitie t.b.v. Programma Cultuur & Erfgoed , Provinciale Staten Gelderland Landgoederen kenmerken zich door een veelzijdige samenstelling: diverse vormen van grondgebruik, zoals bos, natuur en landbouw, gaan vaak samen met een historisch huis, met bijbehorende tuinen en parken: de complex rijksbeschermde buitenplaats. Dit ensemble van huis, park en omliggende gronden voorziet in tal van functies en maatschappelijke waarde in het landschap, die door de eigenaar met elkaar in balans worden gehouden. Het beheer van landgoederen vraagt om een integrale benadering door de eigenaar, zodat de baten van de gronden de kosten van het huis, park en natuur zoveel mogelijk kunnen dragen. Dit vraagt om een speciale benadering door overheden. Integraliteit: de begrenzing van de historische buitenplaats markeert een grens in beleid. Ter illustratie: wat voor een eigenaar 1 laan is, kan in het beleid een element zijn die de grens overschrijdt van de monumentale buitenplaats. De eigenaar krijgt daardoor voor het onderhoud te maken met verschillende regels en regelingen op het gebied van cultureel erfgoed en monumenten (voor het deel van de laan dat onderdeel is van het Rijksmonument) en van landschap en natuur (voor het deel van de laan daarbuiten). Van overheden wordt eenheid in beleid gevraagd: vereenvoudiging en defragmentatie van regels en subsidieregelingen is nodig. Voor een landgoed geldt dat als het goed gaat met de onderdelen die geld opleveren (landbouw en andere economische dragers), het ook goed gaat met de onderdelen die geld kosten (natuur, gebouwen). Deze samenhang blijkt uit de vele eeuwen waarin particulieren hun landgoed in stand hebben kunnen houden. Het is nodig dat wet- en regelgeving ruimte biedt voor ondernemerschap met cultureel erfgoed en met natuur, zodat er middelen zijn om de natuur goed te beheren en historische gebouwen in stand te houden. Instandhouding monumentaal groen: de maatschappelijke meerwaarde van monumentaal groen voor de omgeving is groot, maar de kosten daarvan zijn hoog en de baten voor de eigenaar laag. Landgoederen zijn gebaat bij de inzet van vrijwilligers. Vrijwilligersgroepen hebben blijvend ondersteuning nodig. Dat draagt bij aan de instandhouding van landgoederen en de maatschappelijke betrokkenheid wordt vergroot.

28 Monumentale energie: in monumenten is veel winst te behalen door te zoeken naar mogelijkheden om energie te besparen. Tegelijkertijd zijn er op landgoederen veel mogelijkheden om energie op te wekken, bijvoorbeeld door het gebruik van biomassa dat vrijkomt bij het beheer van de natuur. Tot op heden is er vooral veel aandacht geweest voor de besparing in monumenten, de vervolgstap die nodig is is het combineren van deze besparing met de mogelijkheden voor energieopwekking. Na de vele inzet op monumentale energietransitie is het nu tijd om de focus te leggen op de energietransitie op landgoederen. Daarin speelt opwekking van energie op de omliggende gronden van het monument een belangrijke rol. In het landelijk gebied komt steeds meer agrarische bebouwing leeg te staan. Voor een deel betreft dit historische boerderijen en oude erven. Het vinden van een nieuwe bestemming voor die gebouwen op landgoederen is van groot belang voor de toekomst van landgoederen: gebouwen die in gebruik zijn vormen een economische drager van het landgoed. In krimpgebieden is het moeilijk om woonbestemmingen op bestaande bebouwing te krijgen, terwijl herbestemming uiteindelijk verrommeling tegengaat. Er is speciaal RO-beleid voor landgoederen nodig, bijvoorbeeld door in de omgevingsvisie ruimte te maken voor een landgoedcontingent. Veel Gelderse landschappen zijn door de eeuwen heen gevormd door de verschillende vormen van grondgebruik. Kleinschalige agrarische landschappen hebben een grote cultuur-historische betekenis, een grote belevingswaarde en een hoge biodiversiteit. Dit zijn belangrijke waarden als het gaat om de kwaliteit van de leefomgeving. Beslissingen over grote projecten die ingrijpen in het landschap, bijvoorbeeld de aanleg van nieuwe natuur, moeten ook in het licht van de cultuur-historische waarde gewogen worden.

29 ~"""f)r Symfonisch Blaasorkest = ====}). U-=-Gaanderen Hoorzitting Provincie Gelderland - Commissie COB - Cultuurnota juni 2016 Inspreektekst Wim Papperse - voorzitter Symfonisch Blaasorkest Gaanderen Geachte commissieleden, goedemiddag. Mijn naam is Wim Papperse. Ik sta hier primair in mijn rol als voorzitter van Symfonisch Blaasorkest Gaanderen. Naast het feit dat ik inmiddels zo'n 50 jaar actief musiceer, ben ik al decennialang bestuurlijk actief in de wereld van de blaasmuziek. Van daaruit heb ik een groot netwerk en ik durf te zeggen dat, hetgeen ik onder uw aandacht wil brengen, is wat er in de wereld van de Gelderse muziekverenigingen leeft. Mijn betoog heeft betrekking op de enorme waarde van Musidesk, als onderdeel van Rijnbrink, voor onze sector. Ik heb met grote interesse kennisgenomen van het aanvankelijke concept-beleidsprogramma 'Cultuur en Erfgoed ' van Gedeputeerde Staten. Daarop heb ik schriftelijk gereageerd, omdat naar mijn mening de steun van de provincie aan Musidesk, en daarmee ook het voorbestaan van deze waardevolle instantie, aanvankelijk volledig ter discussie leek te staan. Ik vind het zeer verheugend om te zien, dat in de definitieve nota van 19 mei jl., zoals die nu aan Provinciale Staten wordt voorgelegd, de waarde van Musidesk inmiddels wordt onderkend. Graag wil ik ook naar u toe, als commissie die de cultuurzaken behartigt, dit belang nogmaals kort benadrukken. Kijkend naar de blaasmuziek in onze provincie, zou je kunnen zeggen: 'Gelderland blaast de toon, mede dankzij Musidesk.' Er zijn in onze provincie bovengemiddeld veelorkesten actief, waarvan de kwaliteit in het algemeen heel goed kan worden genoemd. Net als ons, staan tal van deze verenigingen een beleid voor, dat vooral uitgaat van vernieuwing, cultuurparticipatie en ook individuele talentontwikkeling. Samen met vele honderden blaasorkesten in onze provincie en daarmee vele tienduizenden muzikanten, zijn wij als muziekvereniging juist dáárvoor al decennialang aangesloten bij Musidesk. En juist dát draagt in belangrijke mate bij aan de ontwikkeling van de blaasmuzieksector als geheel. Niet alleen muzikaal-kwalitatief, maar vooralook educatief, sociaalbindend en maatschappelijk, in het bijzonder voor de jeugd. Met het oog op de toegevoegde waarde van Musidesk, heb ik een aantal quotes van zusterverenigingen verzameld en op deze waaier weergegeven. Ik noem u er willekeurig graag drie. Musidesk, nootzaak: Professioneel advies op maat Zonder muziekbibliotheek gaat alle muziek verloren Opmaat voor talent Ik overhandig de waaier straks graag aan u, zodat u alle quotes kunt nalezen. Wat vormt nu precies die grote meerwaarde? In het kort De uitleen van hoogwaardige bladmuziek; Orkesten en ensembles kunnen putten uit een zorgvuldig samengestelde bladmuziekbibliotheek, die meerdere tienduizenden werken omvat. Belangrijk is te beseffen dat deze bibliotheek een dynamisch karakter kent. Niet alleen ontstaan er voortdurend nieuwe composities en arrangementen, ook ontwikkelt de blaasmuziek zich als geheel verder en verder. Alléén als de bibliotheek daarvan voortdurend een goede afspiegeling is, dient zij haar doeloptimaal. Symfonisch Blaasorkest Gaanderen Onderscheiden met de Koninklijke Erepenning Secretariaat: Postbus 86, 7010 AB GAANDEREN Internet: Bankrelatie: Rabobank Gaanderen, rek.nr. NL83RABOOl Inschrijfnr. KvK:

30 ~",{)r Symfonisch Blaasorkest = ====}). U--=Gaanderen Leveren van deskundig advies; Musidesk beschikt over kwalitatief hoogwaardige professionals. Zij zorgen niet alleen voor de muziek-inhoudelijke kwaliteit van de bladmuziekbibliotheek, maar adviseren verenigingen, inclusief hun dirigenten bovenal bij het samenstellen van hun programma's en bij het doorvoeren van programmatische vernieuwing. Dit levert de orkesten telkens belangrijke ontwikkelimpulsen op, die voor hen op maat zijn toegesneden. Dát leidt er vervolgens toe dat de tijden van enkel'marsmuziek' spelen gelukkig al mijlenver achter ons liggen en daarentegen menig orkest vandaag de dag prestaties levert, die programmatisch en kwalitatief tegen het professionele aan zitten. 3. Bevorderen en stimuleren van cultuurparticipatie; Via diverse projecten, ook op scholen, wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de muzikale ontwikkeling en vooralook talentontwikkeling van jeugd en volwassenen. Voorbeelden hiervan zijn projecten als de Instrumentenbank, het succesvolle Hanzefestival en de Musidag, maar ook projecten in samenwerking met partners binnen het culturele werkveld zoals Hrfstwnd in samenwerking met Muziekplatform Oost en het opleidingstraject Spelenderwijs Orkest met Cultuurmij Oost. Als de unieke combinatie van al deze activiteiten zou verdwijnen, dan zullen verenigingen automatisch meer traditionele keuzes gaan maken. En dat betekent eigenlijk stilstand en stilstand is achteruitgang. In het bijzonder voor de jeugd zou dat van negatieve invloed zijn. Bedenk daarbij vooral, dat het zich muzikaal kunnen ontwikkelen en spelen in een aantrekkelijk orkest, juist ook een belangrijke sociaal-maatschappelijke functie heeft. e werkt met elkaar, helpt elkaar en streeft ernaar in teamverband vooropgestelde resultaten te behalen en gezamenlijke doelen te bereiken. En dat is naar mijn mening van onschatbare waarde, juist in een tijdperk van 'sociale' media en verdergaande individualisering. Met het voorgaande hoop ik dat ook u ervan bent overtuigd dat Musidesk een niet meer weg te denken meerwaarde biedt voor de vele honderden muziekverenigingen in Gelderland. Dit, zoals dat in de Cultuurnota thans ook wordt onderkend en zoals wijzelf en vele zusterverenigingen in de provincie dat dagelijks ervaren. Laten we zuinig zijn op wat er de afgelopen decennia tot stand is gekomen en is bereikt en ervoor zorgen dat ook onze jeugd en de volgende generatie zich muzikaal goed kan ontplooien en zich sociaal-maatschappelijk wel voelt. Ik dank u voor uw aandacht, namens onze vereniging én namens de sector! Symfonisch Blaasorkest Gaanderen Onderscheiden met de Koninklijke Erepenning Secretariaat: Postbus 86, 7010 AB GAANDEREN Internet: Bankrelatie: Rabobank Gaanderen, rek.nr. NL83RAB Inschrijfnr. KvK:

31 Inspreektekst hoorzitting Commissie Provincie Gelderland 8 juni 2016 Geachte leden van de commissie, Mijn naam is Ria Oudega en ik ben directeurbestuurder van de Bibliotheek Arnhem. Onze officiële naam is de Arnhemse Openbare en Gelderse Wetenschappelijke Bibliotheek en die naam meld ik hier op deze plaats niet voor niets. Hij staat voor hoe de huidige bibliotheek in Arnhem in de eeuwen die achter ons liggen, tot stand gekomen is. Een samenvoeging van vele bijzondere en waardevolle collecties (overigens ook die van de provincie zelf) en bibliotheken uit de hele provincie die de wetenschappelijke bibliotheek voor de provincie Gelderland vormden. Op een zeker moment in de historie zijn deze wetenschappelijke bibliotheek en de openbare leeszalen van toen samengevoegd tot het instituut dat het nu nog steeds is: de Arnhemse Openbare en Gelderse Wetenschappelijke Bibliotheek. Onze bibliotheek heeft een indrukwekkende stamboom en is dan ook een moderne openbare bibliotheek van deze tijd EN de behoeder van datgene wat ons is toevertrouwd en wij maken dat toegankelijk voor elke Gelderlander. Wij ontvangen subsidie van de provincie voor onze erfgoedafdeling de Gelderland Bibliotheek en de zgn. Wetenschappelijke Steunfunctie. Bibliotheek Arnhem is daarmee één van de 14 Plusbibliotheken, zoals dat in onze branche heet. De Plusbibliotheken zorgen in hun provincies voor een specifieke collectie op HBO en HBO+ niveau, als aanvulling op de collecties van de lokale bibliotheken. Graag geef ik onze reactie op datgene wat beschreven is voor Bibliotheken in het nieuwe beleidsprogramma voor Cultuur en Erfgoed, Beleef het mee. De accenten in het beleidsprogramma, tot stand gekomen mede op basis van samenspraak met het werkveld, geven helder richting. Wat de notitie weergeeft over bibliotheken sluit aan bij waar ze, ook in Arnhem, volop mee bezig zijn, bijdragen aan de persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling, steeds ook met nieuwe initiatieven. Zij doen dat binnen één landelijk netwerk dat ook een provinciale laag kent die zorgt voor de gezamenlijke provinciale taken. Het beleidsprogramma laat zien dat de provincie het voor het bibliotheekveld in Gelderland beschikbare budget overeind wil houden. Hulde! Toch sta ik hier met een grote zorg. Die betreft het voornemen om een deel van de subsidie 6 ton, flexibel te gaan inzetten voor de flexibele programmeerruimte. Dit bedrag moet vrij gemaakt worden uit de bestaande subsidies van Rijnbrink en Bibliotheek Arnhem. Flexibilisering van subsidie is van deze tijd, maar dit realiseren ten koste van deze kernfuncties die met collectie, personeel en dienstverlening voor de hele provincie uitgevoerd worden, dat treft ons rechtstreeks in het hart van onze functies. Onze wetenschappelijke functie omvat naast hedendaagse kennis en informatie op HBO en HBO+ niveau veel historisch, waardevol en ook uniek Gelders materiaal. Ik gaf het eerder aan, dat ligt in de oorsprong van onze bibliotheek, het is ons toevertrouwd. Zorgplicht is hier absoluut aan de orde. Bibliotheek Arnhem staat voor modern en innovatief bibliotheekwerk in de hoofdstad van onze provincie en is volop actief in het sociale domein. Tegelijkertijd staat onze bibliotheek ook voor erfgoed en verbinding van Kennis en Informatie met mensen in de hele provincie. Dat doen we voor een flink deel via onze collega s, de andere bibliotheken, maar ook rechtstreeks voor ieder die bij ons komt. En dat zijn er velen: men komt voor studie in het kader van een reguliere opleiding (een voorbeeld zijn de studenten Geschiedenis), voor onderzoek voor het schrijven van artikelen, een boek of een werkstuk of bijv. een boek, voor zelfstudie in het kader van een Leven Lang Leren, men komt voor verdieping in hobby of liefhebberij. Ook Dolly Verhoeven, met haar

32 speciale opdracht van de provincie, de KB en de Universiteits Bibliotheek in Nijmegen onderschrijven de waarde. En ja, ik geef het toe, ze komen soms ook om het mooiste gebouw van Nederland te zien. Het beleidsprogramma laat zien dat de Gelderland Bibliotheek, onze Erfgoedtak, wordt gerekend tot de Gelderse basis. Daar zijn we natuurlijk heel blij mee. Deze collectie en bijbehorende dienstverlening is sterk verweven met de wetenschappelijke collecties. Raken wij onze bijzondere karakter kwijt als Plusbibliotheek dan heeft dat ook uitwerking op onze uitstraling als Erfgoedbibliotheek. Alle bibliotheken in Nederland vormen gezamenlijk het Nederlandse bibliotheekstelsel, incl. de Koninklijke Bibliotheek die een specifieke rol heeft in het stelsel. Het is een gelaagd stelsel op landelijk, provinciaal en lokaal niveau. Alle collecties tezamen vormen de Collectie Nederland. Momenteel wordt dit geheel uitgewerkt als onderdeel van de uitwerking van de nieuwe bibliotheekwet. Plusbibliotheken nemen in het plan hun eigen, specifieke plek in. En wij als Bibliotheek met onze bijzondere collecties zijn daar belangrijk in. Bibliotheek Arnhem zorgt met haar Pluscollecties samen met Rijnbrink met haar de achtergrondcollectie voor de samenwerkingscollectie voor de hele provincie. Rijnbrink verzorgt het vervoer. Zo kunnen Gelderlanders, o.a. via hun eigen bibliotheek, gebruik maken van een collectie die elders niet aanwezig is. Als dat geen samenwerking is. 4 aar geleden, bij de toenmalige bezuinigingsronde, stond ik in uw Provinciehuis en hield ik een pleidooi voor het behoud van de historische collecties naast de hedendaagse kennis en informatie. De boodschap toen: beide zijn van belang en hebben hun waarde in onze kennis en belevingssamenleving. De bezuiniging, 50%, kwam er toch en we hebben die gerealiseerd. Het is gelukt zonder fatale happen uit de collecties te nemen. Dat gaat niet nog een keer lukken. Onze schat aan kennis en informatie is in gevaar. Nu gaat het om een bezuinigingsplan met ingrijpende gevolgen voor collectie, mensen en activiteiten EN een groot verlies voor Gelderland. Bibliotheek Arnhem vraagt u dringend uw voornemen ernstig te overwegen. In welke mate wilt u ingrijpen in de bijzondere oude en hedendaagse collectie in Gelderland? In hoeverre worden wij als onmisbare schakel in de bibliotheekketen in stand gehouden? Wij vragen u ook de mening van onze collegabibliotheken in Gelderland hierover mee te nemen. Zij zijn veelal de directe schakel naar de Gelderse burgers en kunnen de waarde van onze functie in het netwerk als geen ander wegen. Het gaat tenslotte om dienstverlening voor alle Gelderse burgers. Onze lange naam staat voor wat wij in deze tijd en in onze provincie zijn en ook voor wat wij in de toekomst willen zijn: een moderne, actuele openbare bibliotheek én de laagdrempelige bibliotheek met extra kennis en informatie, met wortels in het verleden die betekenis hebben in het heden en in de toekomst van de Gelderse burger. Ik dank u voor uw aandacht. Ria Oudega

33 Music Meeting en Go Short verdienen een structurele basis Go Short en Music Meeting behoren tot de landelijke top binnen Kunst en Cultuur in NL, worden structureel ondersteund door rijksfondsen (Filmfonds resp. Fonds Podiumkunsten), en hebben een sterke, (inter)nationale reputatie opgebouwd. Dat is schaars in Gelderland. Topkwaliteit vraagt om continuïteit, 365 dagen per jaar, minimaal vier jaar lang. Alleen al daarom verdienen beide instellingen een plaats in de Gelderse Basis. Onze verschijningsvorm festival kan geen contraindicatie zijn. Wij willen op onze merites worden beoordeeld, of we nu een koor, orkest, theaterof dansgezelschap, of festival zijn. En dan geldt primair de vraag die voor elke organisatie in de Gelderse basis geldt: wat is onze waarde -artistiek, maatschappelijk, educatief? Die waarde is uitzonderlijk, zo beoordelen externen (onafhankelijke commissies, media, experts), uitzonderlijk tot ver over de Gelderse grenzen. Facts Music Meeting (MM): Een selectie van kenmerken en argumenten voor MM, grotendeels vergelijkbaar met Go Short: - Wordt al sinds jaar en dag structureel financieel ondersteund door het Rijk (BIS en nu Fonds Podiumkunsten; daarvoor Kunstenplan en diverse rijksfondsen/-regelingen). Ontvangt van als enige festival in Oost-Nederland meerjarig landelijk subsidie van het rijksgefinancierde Fonds Podiumkunsten, dat na de landelijke bezuinigingsronde sinds 2013 de voor podiumkunstenfestivals hoogst haalbare landelijke honorering is. - Het percentage Eigen Inkomsten is over de voorbije jaren gestegen naar ruim 50%. - Het rijksfonds FPK zegt in haar beoordeling van MM: Music Meeting presenteert een kwalitatief sterk programma waarmee het ontwikkelingen aanjaagt in het veld van de muziek en waarmee het zich onderscheidt van andere festivals en podia, en toont zich daarbij een sterk ondernemer. De plannen noemt de commissie aantrekkelijk, grensverleggend en innovatief en overtuigend uitgewerkt. Verder vindt zij het festival een voorbeeld van hoe je ook wat minder toegankelijke muziekvormen voor een groter publiek kunt ontsluiten. Het FPK oordeelt positief over de artistieke kwaliteit van MM, de bijdrage aan de ontwikkeling van de podiumkunsten in NL, ondernemerschap, pluriformiteit en spreiding. - Music Meeting wordt sinds 1985 jaarlijks voorbesproken en gerecenseerd door landelijke kwaliteitsmedia, zoals Trouw, NRC, Volkskrant. NB: in 2016 door alledrie de dagbladen. Dit jaar kreeg MM verder prominente landelijke aandacht op tv, radio en online bij o.a. RTL4, NPO1, NPO Radio6, NPO Soul en azz. Music Meeting is, zonder overdrijving, een essentiële schakel in de Gelderse muziekketen. Dit belangrijkste muziekfestival van avontuurlijke muziek heeft een sterke traditie in het programmeren van invloedrijke musici en heeft er ook nog oog voor deze in contact te brengen met jonge makers uit de regio, waarmee het een hele belangrijke rol speelt in het culturele klimaat in de provincie. In coproductie met ArtEZ azz & Pop zijn er al veel masterclasses en workshops geweest (zoals door Richard Bona, Fred Frith en Dawn of Midi) die voor de deelnemers het verschil hebben gemaakt, richtinggevend waren. Bovendien biedt het een podium voor nieuwe spelers, zoals in 2015 voor De Raad Van Toezicht, een band van jonge ArtEZ-twintigers die dit jaar op North Sea azz speelt. Music Meeting s invloed strekt zich onder meer op het educatieve vlak ver uit over de grenzen van Nijmegen en is een schoolvoorbeeld van een initiatief dat begrijpt hoe lokaal, nationaal, internationaal en provinciaal met elkaar verbonden zijn en samen vruchtbaar. - Michiel Braam, ArtEZ University of the Arts, Head azz & Pop Arnhem/partner Music Meeting

34 Aanvullende argumenten voor een structurele basis voor Go Short en Music Meeting, in het licht van het concept-beleidsprogramma: - In de Gelderse basis zitten niet alleen BIS-instellingen. Naast instellingen die tot de BIS behoren, gaat het om instellingen die tot de BIS gaan behoren en om instellingen die vanwege uniciteit, status en reputatie bijzonder zijn en structurele ondersteuning verdienen. MM en Go Short behoren minimaal tot die laatste categorie instellingen, zoveel is duidelijk, en behoren dus eveneens deel uit te maken van de Gelderse basis. Geen discussie mogelijk. Ze zijn beide instellingen met duidelijke doelstellingen, een van de manieren om die doelstellingen te realiseren is het organiseren van een festival. Verder vormen zij, lean and mean, kleine kernorganisaties die door het jaar heen actief zijn en moeten zijn om tot de top in NL te kunnen blijven behoren en de activiteiten en impact die zij ook door het jaar heen leveren, te kunnen blijven leveren. Deze festivals zijn compacte organisaties van vaste waarde en met een grote impact, het zijn helemaal geen projecten of nieuwe initiatieven. Zij horen dus ook, andersom gesteld, helemaal niet thuis in de Flexibele regeling, die immers geen continuïteit biedt maar juist gericht is op nieuwe initiatieven en projecten. Bovendien willen MM en Go Short deze initiatieven ook helemaal niet in de weg zitten binnen deze regeling. - Prima dat GS kiest voor een simpele systematiek met 2 pijlers. Als MM en Go Short ergens in thuishoren, is het in de Gelderse basis vanwege hun landelijke en unieke status, en hun behoefte aan vierjarige zekerheid en continuïteit, met een structurele financiering, op tenminste het huidige niveau. - Geld kan niet het probleem zijn. Beide festivals leveren veel voor weinig. We leven in de rijkste provincie van Nederland. Het budget voor cultuur in Gelderland gaat zelfs omhoog. Dan is het toch onverklaarbaar dat je enkele eredivisionisten niet veilig stelt via een plaats in de Gelderse basis, na de afgelopen moeilijke jaren waarin zij zich krachtige overlevers hebben getoond. En nu er financieel wat meer ruimte komt, nalaat om ze op een gefundeerde, eenvoudige en logische manier veilig te stellen. Hoe moeten uw stedelijke en rijkspartners deze keuzes begrijpen? De provincie plaatst zich hiermee buiten de werkelijkheid. Sterker: door dit beleid brengt zij de toekomst van culturele A-merken in gevaar. En u kunt dit heel simpel voorkomen. Maak of steun een motie of amendement waarmee u beide Gelderse parels in de Gelderse basis plaatst.

35 Relevante citaten over Music Meeting Superieur en intiem festival [ ] De ontdekkingstocht van de 32e editie was een van de beste in de rijke Music Meeting-historie. - De Gelderlander, recensie 17 mei 2016 'De indrukwekkendste acts waren degenen die het dichtst bij de wortels bleven. De Griekse zangeres Savina Yannatou gaf met Primavera en Salonico weer een betoverend optreden. Geweldig intens zonder een moment sentimenteel te worden. [ ] Net zo overweldigend waren de vier jonge Georgiërs van de groep Alaverdi. Muziek die eeuwen terug gaat, toch urgent klinkt en ondanks de taalbarrière iedereen bereikte. - Trouw, recensie 17 mei 2016 'Music Meeting durft risico s te nemen, programmeert veel door elkaar en zoekt naar samenwerkingen. [...] azzpianist Harold López-Nussa klom een uurtje na zijn eigen show op het podium bij het grote timba-orkest Manolito y su Trabuco. - NRC Handelsblad, recensie 17 mei 2016 Tot een echte zinderende muzikale ontmoeting komt het bij het Harold López-Nussa Trio, dat gelijke delen latin en jazz mengt tot een explosieve cocktail. - De Volkskrant, recensie 17 mei 2016 Bij onze focus op cultuursponsoring kiezen wij voor Gelderse partners die topkwaliteit bieden. Topkwaliteit waarmee wij cliënten van binnen en buiten Gelderland kunnen laten kennismaken. In dat rijtje passen HGO, Introdans en zeker ook Music Meeting (MM). Voor MM in het bijzonder geldt dat dit festival zeer wordt gewaardeerd bij beslissers in de zorg. Op die manier laat MM deze voor onze provincie belangrijke doelgroep niet alleen kennis maken met de wereldtop op het gebied van de cross-over, maar laten Nijmegen en Gelderland zien dat Health Valley ook cultureel excellent kan uitpakken. - Frank Delissen, Dirkzwager advocaten & notarissen/sponsor Music Meeting Music Meeting is, zonder overdrijving, een essentiële schakel in de Gelderse muziekketen. Dit belangrijkste muziekfestival van avontuurlijke muziek heeft een sterke traditie in het programmeren van invloedrijke musici en heeft er ook nog oog voor deze in contact te brengen met jonge makers uit de regio, waarmee het een hele belangrijke rol speelt in het culturele klimaat in de provincie. In coproductie met ArtEZ azz & Pop zijn er al veel masterclasses en workshops geweest (zoals door Richard Bona, Fred Frith en Dawn of Midi) die voor de deelnemers het verschil hebben gemaakt, richtinggevend waren. Bovendien biedt het een podium voor nieuwe spelers, zoals in 2015 voor De Raad Van Toezicht, een band van jonge ArtEZ-twintigers die dit jaar op North Sea azz speelt. Music

36 Meeting s invloed strekt zich onder meer op het educatieve vlak ver uit over de grenzen van Nijmegen en is een schoolvoorbeeld van een initiatief dat begrijpt hoe lokaal, nationaal, internationaal en provinciaal met elkaar verbonden zijn en samen vruchtbaar. - Michiel Braam, ArtEZ University of the Arts, Head azz & Pop Arnhem/partner Music Meeting Music Meeting draagt daadwerkelijk bij tot integratie door dit geweldige jaarlijkse multiculturele muziekfestival, waarin culturen elkaar op een ongedwongen wijze ontmoeten en samen genieten van een grote variëteit aan niet-alledaage muziek. - Gerard van Gorkum, directeur ARN/partner Music Meeting

37 Factsheet Music Meeting (MM) - Speelt met een uniek artistiek profiel een belangrijke rol in de eredivisie van de podiumkunsten in Nederland: De beste muziek die je zelden ziet, met de nadruk op crossovers tussen westers en niet-westers. Veel primeurs voor NL/Europa, veel nieuwe samenwerkingsverbanden, vaak onbekend en onderbelicht in het Westen. - Wordt al sinds jaar en dag structureel financieel ondersteund door het Rijk (BIS en nu Fonds Podiumkunsten; daarvoor Kunstenplan en diverse rijksfondsen/-regelingen), Provincie Gelderland en Gemeente Nijmegen. Ontvangt van als enige festival in Oost-Nederland meerjarig landelijk subsidie van het rijksgefinancierde Fonds Podiumkunsten, dat na de landelijke bezuinigingsronde sinds 2013 de voor podiumkunstenfestivals hoogst haalbare landelijke honorering is. Het percentage Eigen Inkomsten is over de voorbije jaren gestegen naar ruim 50%. - Het rijksfonds zegt in haar beoordeling van MM: Music Meeting presenteert een kwalitatief sterk programma waarmee het ontwikkelingen aanjaagt in het veld van de muziek en waarmee het zich onderscheidt van andere festivals en podia, en toont zich daarbij een sterk ondernemer. De plannen noemt de commissie aantrekkelijk, grensverleggend en innovatief en overtuigend uitgewerkt. Verder vindt zij het festival een voorbeeld van hoe je ook wat minder toegankelijke muziekvormen voor een groter publiek kunt ontsluiten. Het FPK oordeelt positief over de artistieke kwaliteit van MM, de bijdrage aan de ontwikkeling van de podiumkunsten in NL, ondernemerschap, pluriformiteit en spreiding. - De voorbije jaren bezoeken gemiddeld mensen het festival, die samen zo n bezoeken afleggen aan ruim 100 events. Via de NPO-opnamen van MM-concerten (sinds ruim 25 jaar) bereikt MM jaarlijks nog eens een veelvoud van het aantal bezoekers. - Music Meeting wordt sinds 1985 jaarlijks voorbesproken en gerecenseerd door landelijke kwaliteitsmedia, zoals Trouw, NRC, Volkskrant. NB: in 2016 door alledrie de dagbladen. Dit jaar kreeg MM verder prominente landelijke aandacht op tv, radio en online bij o.a. RTL4, NPO1, NPO Radio6, NPO Soul en azz. - MM is een internationaal festival, zowel in programma als in de totstandkoming. Het netwerk waarbinnen Music Meeting opereert, is eveneens in hoge mate internationaal, onder meer via het European Forum of Worldwide Music Festivals, waarvan MM een van de oprichters is. Daarvan profiteren ook de regionale/lokale/landelijke partners in ons netwerk. - Bewijst al ruim drie decennia dat het een lanceerplatform is voor internationale topkwaliteit en een ontmoetingsplek van regionaal en (inter)nationaal talent en publiek. - Richt zich op talentontwikkeling van regionaal en (inter)nationaal talent en brengt hen in contact met internationale meesters in diverse genres en stijlen. aarlijks zijn dit tientallen

38 ArtEZ-studenten, jonge talenten, amateurs/semi-professionals, via masterclasses, workshops en projecten. Ook volgen honderden kids onder de 12 jaar de speciale kinderworkshops/- voorstellingen van festivalartiesten, tijdens de speciale Mini Meeting. In totaal ervaren jaarlijks enkele duizenden kinderen onder de 16 jaar de bijzondere muziek van MM. - Is (co-)producent voor nieuwe (inter)nationale makers en introduceert nieuwe, genreoverstijgende muziek in Nederland en Europa voor een breed, divers publiek % van het publiek is afkomstig van buiten de regio, vooral Randstad. Gemiddelde leeftijd: 36 jaar. Bijzonder: de verdeling over de diverse leeftijdsgroepen is heel gelijkmatig.

39 Provincie Gelderland / Cultuur en Erfgoed hoorzitting 8 juni 2016 Voorstellen Allereerst dank voor de mogelijkheid om in te spreken. Graag wil ik mij aan u voorstellen, ik ben Roel Voorintholt, artistiek directeur van Introdans. Samen met Ton Wiggers zijn wij als directie verantwoordelijk voor ons gezelschap en de reden waarom we hier vandaag zijn. Introductie Met grote interesse hebben wij het beleidsprogramma cultuur en erfgoed gelezen, een helder stuk waarin duidelijke keuzes worden gemaakt voor investering in de Gelderse basisinfrastructuur. Net als wij, bent u allen trots op Introdans. Wij stellen het zeer op prijs dat u onlangs onze studio s heeft bezocht en onze inspanningen heeft gezien en aangehoord. Het trotse gevoel willen wij uiteraard vasthouden en versterken. Met de huidige middelen gaat ons dat niet lukken. Als we op dit niveau verder moeten, plegen we roofbouw op ons unieke Gelderse gezelschap en moeten we onherroepelijk inleveren in kwaliteit en activiteit. Noodkreet Vier jaar geleden bij het vorige Kunstenplan is Introdans met maar liefst 5 ton gekort. Door rigoureuze bezuinigingen hebben we 3 ton zelf kunnen oplossen. Om enigszins op niveau te kunnen blijven functioneren hebben we extra nodig in structurele subsidie. Vanuit het rijk is er euro ter beschikking gekomen. Graag willen wij de provincie met klem vragen om de euro, die we eenmalig gedurende drie jaar hebben mogen ontvangen, te continueren en ons met genoemd bedrag structureel te steunen. Hiermee kunnen wij garanderen dat Introdans een BIS1 waardig gezelschap is én blijft. Waar zal de subsidie voor worden ingezet? 1. Danserstableau. Eén van de gezelschappen hebben we moeten laten krimpen van 16 naar 14 dansers. Dit moet terug op niveau, zodat we ook grootschalige producties kunnen blijven uitbrengen. Tevens voorkomt het blessures bij de huidige dansers en zal het de hoge werkdruk laten afnemen. 2. Productiekosten. Investeren en ontwikkelen in nieuw repertoire, en niet alleen reprises. Nieuw werk betekent ook hogere kosten in afdracht van royalty s etc. 3. Pr en marketing kosten. Opbouwen nieuw publiek en vasthouden van de fans. 4. Introdans Interactie. Deze afdeling zet zich breed in op alle vlakken van de samenleving en is nu volledig afhankelijk van fondsen. De maatschappelijke functie hiervan vraagt om een structurele basis. Tot slot We maken ons klaar voor het 451jarig jubileum van Introdans. Als danser en nu als artistiek directeur ben ik al 35 jaar met hart en ziel betrokken bij dit mooie gezelschap. Introdans is het enige gezelschap buiten de randstad dat het tegen alle verdrukking in, goed doet. We hebben veel gezelschappen zien sneuvelen, maar Introdans blijft bewegen. Het kan niet zo zijn dat deze prachtige culturele pijler van Gelderland roemloos ten onder gaat. Laten we er met elkaar voor zorgen dat we ook het 501jarig jubileum gaan halen! 1

40 Visie van SLAK Atelierbeheer op provinciaal cultuuren erfgoedbeleid Met genoegen heeft SLAK Atelierbeheer kennis genomen van de Startnotitie programma cultuur en erfgoed , waarin provincie Gelderland haar missie, visie en uitgangspunten voor het toekomstige Gelderse cultuur- en erfgoedbeleid presenteert. SLAK mist echter het belang van kunstenaarsateliers en creatieve werkplaatsen in deze uitgangspunten. Als officiële partner van provincie Gelderland wil SLAK graag inhoudelijk reageren op deze startnotitie. Inleiding SLAK is verheugd te lezen dat provincie Gelderland wil bijdragen aan de ontwikkeling van een bloeiend cultuur- en erfgoedklimaat in Gelderland. De provincie verbindt aan dit doel een negental programmatische uitgangspunten die samen vormgeven aan de accenten van het toekomstige provinciale beleid (1 dynamisch netwerk, 2 jeugd en talent, 3 duurzame ruimtelijke ontwikkeling, 4 leefbaarheid, 5 ontwikkelen met kwaliteit, 6 economie en innovatie, 7 stedelijke netwerken en vitaal platteland, 8 gebiedsopgaven, 9 Europa). Omdat SLAK zich bevindt op het kruispunt tussen cultuur en erfgoed - dé onderwerpen van het provinciale takenpakket - weet SLAK zich met haar werkveld te verhouden tot het merendeel van deze uitgangspunten. SLAK beheert en verhuurt werk- en woonruimtes voor kunstenaars, creatievelingen en culturele organisaties in de provincie Gelderland. Het werkveld waarin SLAK zich beweegt breidt zich de laatste jaren echter steeds verder uit. Naast haar kerntaak, richt SLAK zich met groeiende mate op haar economische en maatschappelijke rol in wijken, steden, dorpen en binnen sociaalmaatschappelijke organisaties. Omdat SLAK zich met haar werk bevindt op het snijvlak van artistieke ontwikkeling, sociale samenwerking, vastgoed en gebiedsontwikkeling, is SLAK meer dan alleen van belang voor kunstenaars en creatievelingen op zich. SLAK heeft haar netwerk uitgebreid tot ver buiten de culturele wereld. Ook de uitgangspunten van het provinciale cultuur- en erfgoedbeleid rijken verder dan puur artistieke ontwikkeling in Gelderland. Om die reden ziet SLAK zichzelf als een natuurlijke partner van de provincie. Met name de uitgangspunten die de provincie noemt betreffende gebiedsontwikkeling, ontwikkeling van (professioneel artistiek) talent, erfgoedontwikkeling en leefbaarheid, zijn het werkveld van SLAK. 50 jaar kennis en ervaring In 2016 bestaat SLAK Atelierbeheer 50 jaar. In de afgelopen jaren heeft SLAK veel kennis en ervaring opgedaan. Deze betreffen in de eerste plaats specifiek over atelier- en broedplaatskwesties, maar hebben daarnaast duidelijk effect op het culturele klimaat in Gelderland in bredere zin. SLAK signaleert namelijk sinds een aantal jaar een algehele stagnatie van werkplaatsen voor creatievelingen. Op provinciaal niveau is het aanbod aan ateliers en creatieve werkplaatsen beduidend lager dan de vraag. Met name ruimtes die geschikt zijn voor muziek, dans en toneel zijn schaars in de provincie. Deze ontwikkeling heeft niet alleen consequenties voor de kunstenaars en andere creatievelingen, maar ook voor het algehele culturele klimaat in Gelderland. In de provincie is een afname van een

41 makersklimaat zichtbaar. Dit geldt voor zowel de dorpen, als de kleinere steden (Apeldoorn, Zutphen, Ede, Doetinchem, Wageningen) en de grotere steden (Arnhem en Nijmegen). SLAK vindt dit een negatieve ontwikkeling voor de bloei van het culturele klimaat van Gelderland. SLAK ziet dat makers zich steeds minder verbonden voelen met steden en dorpen in Gelderland. Tevens ziet zij tot haar spijt veel kunstenaars en creatievelingen vertrekken naar de Randstad (met name Rotterdam, Amsterdam en Utrecht) of zelfs naar het buitenland. Ook Arnhem, een stad die cultureel sterk gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van ArtEZ heeft moeite met het vasthouden van net afgestudeerden. Tegelijkertijd ziet SLAK een trend van leegstand binnen verschillende gemeenten in Gelderland. Zowel in binnensteden als in het buitengebied en de randgebieden is er een toenemende mate van leegstand en bevolkingskrimp. Voor SLAK is dit een kans voor het bieden van plekken aan kunstenaars en andere creatievelingen, zowel in steden als dorpen. Voor de komende tijd ziet SLAK voor zichzelf dan ook een rol weggelegd in het tegengaan van leegstand in krimpgebieden. SLAK in Gelderland SLAK leest in Startnotitie programma cultuur en erfgoed dat de provincie zich op een aantal culturele onderwerpen wil ontplooien. Met name het accent op het vergroten van leefbaarheid, ruimtelijke ontwikkeling en artistieke kwaliteit vind SLAK interessant. Ateliers en creatieve werkplaatsen geven volgens SLAK op veel van de open vragen in de startnotitie antwoord. SLAK pleit daarom voor meer aandacht voor ateliers en broedplaatsen in het cultuur- en erfgoedbeleid van de provincie Gelderland. Talentontwikkeling en artistieke ontwikkeling. Provincie Gelderland schrijft in haar startnotitie dat kwaliteit van het culturele aanbod belangrijk is: de provincie wil de kwaliteit bevorderen door (experimenteer)ruimte te bieden voor de artistieke ontwikkeling van professionele kunstenaars en makers, ook als daar niet direct publiek voor is. Daarnaast valt in de startnotitie te lezen dat professionals een belangrijke schakel in de ontwikkeling van cultuur vormen en de drijvende kracht achter kwaliteit en innovatie zijn. De provincie vervolgt met het voorstellen van een onderzoek naar hoe talentontwikkeling gestimuleerd kan worden. SLAK weet dat het aanbieden van voldoende, veelzijdige en betaalbare werkruimtes (van danslokalen tot schildersateliers en van modestudio s tot flexwerkplekken) voor een belangrijk deel voorziet. Ook kleine podia waar kunstenaars en creatieve ondernemers zichzelf kunnen presenteren zijn hierbij van belang. Daarbij moet worden gedacht aan galeries, winkels of plekken waar voor publiek geëxperimenteerd kan worden. SLAK kan dus zeker ook een rol spelen in het onderzoek dat de provincie hier voorstelt. De faciliterende ervaringen van SLAK kunnen in dat geval gekoppeld worden aan de meer inhoudelijke kennis van andere culturele of (sociaal-) maatschappelijke organisaties. Economische gebiedsontwikkeling en leefbaarheid. Cultuur en erfgoed zijn sterk verbonden met de inrichting van de ruimte. Ze maken een bepaald gebied bijzonder, voegen kwaliteit toe en vertellen het verhaal, zo staat te lezen in de startnotitie van provincie Gelderland. Deze visie deelt SLAK van harte met de provincie en probeert die ook sinds jaar en dag uit te dragen. Verschillende projecten van SLAK laten zien dat kunstenaars en andere creatievelingen een welkome invulling van (vaak leegstaande) panden zijn, vooral in de gebieden, wijken, dorpen en steden waar het culturele aanbod schaars is.

42 Dit vindt tevens aansluiting bij het punt over leefbaarheid, dat provincie Gelderland aankaart in haar startnotitie. Zo stelt de provincie voor dat in de toekomst onderzocht moet worden in hoeverre cultuur en erfgoed bij kunnen dragen aan de leefbaarheid van de inwoners in Gelderland. Met haar keurmerk Leegstandsbeheer kan SLAK ook bij dit onderzoek een functie vervullen. Zeker in krimpgebieden wil SLAK de creatieve werkplaatsen inzetten als vergroter van leefbaarheid. SLAK kan tevens een functie worden toebedeeld bij het vergroten van een aantrekkelijk (economisch) vestigingsklimaat in Gelderland. Niet alleen de economische ontwikkeling van kunstenaars en creatievelingen speelt daarin een rol, maar ook de economische aantrekkingskracht van een bloeiend cultureel klimaat van Gelderland wordt vergroot. Erfgoed en transformatie. Op het gebied van erfgoedontwikkeling levert SLAK al een bijdrage op provinciaal cultuurbeleid. SLAK is in Gelderland een belangrijke partner bij erfgoedontwikkeling, juist omdat kunst en cultuur vaak welkome invullingen zijn van het Gelderse erfgoed. Een laagdrempelige huur is daarbij van belang; op die manier krijgen ook minder bekende kunstenaars en creatievelingen de mogelijkheid zichzelf te ontwikkelen en te presenteren. Hierin kan de provincie wellicht voorzien. De brug tussen erfgoed en cultuur (de onderwerpen van de startnotitie) wordt door provincie Gelderland in haar startnotitie volgens SLAK namelijk nog niet zo duidelijk gelegd. SLAK ziet met de culturele invulling van erfgoed echter een duidelijke rol weggelegd voor ateliers en creatieve werkplaatsen als de missende verbinding tussen erfgoed en cultuur. Besluit SLAK speelt een cruciale rol bij het vinden, ontwikkelen en duurzaam beheer van ateliers en andere werkruimtes voor de creatieve industrie. SLAK vindt ruimte belangrijk dat er enerzijds ruimte beschikbaar is waar professionals en amateurs zich op cultureel vlak kunnen ontwikkelen. Anderzijds zijn (kleine) podia, waar kunstenaars zich kunnen presenteren, van belang voor de zichtbaarheid van het culturele klimaat in Gelderland. SLAK merkt dat ook provincie Gelderland met haar toekomstige beleid ruimte wil geven aan cultuur en erfgoed, zodat zowel artistieke als maatschappelijke en economische ontwikkelingen kunnen opbloeien binnen Gelderland. Volgens SLAK dient de rol van ateliers en werkplaatsen voor de creatieve industrie daarbij zeker niet onderschat te worden. Door ondersteuning aan SLAK te verlenen realiseert de provincie haar hierboven genoemde doelstellingen.

43 Pim Coenen om 14:51 Met veel interesse hebben wij vanuit SLAK Atelierbeheer de eerste versie van het beleidsprogramma Cultuur & Erfgoed van provincie Gelderland bestudeerd. We zijn verheugd te lezen dat de provincie haar verantwoordelijkheid neemt in een breed scala aan maatschappelijke opgaven met betrekking tot cultuur en erfgoed. In de conceptversie van het beleidsprogramma worden een aantal belangrijke zaken gesignaleerd. Met name de speerpunten met betrekking tot gebiedsontwikkeling, de maatschappelijke betekenis van erfgoed en talentontwikkeling (met een specifieke focus op de ontwikkeling van de midcareer) vinden wij vanuit ons perspectief relevant. Deze punten kwamen tevens naar voren in onze eigen geformuleerde visie op provinciaal cultuur en erfgoedbeleid (zie van+slak+atelierbeheer+op+provinciaal+cultuur+en+erfgoedbeleid). Met betrekking tot gebiedsontwikkeling signaleert provincie Gelderland onder andere het volgende: Leegloop van binnensteden en dorpskernen vraagt om transformatie van gebouwen en openbare ruimten. [ ](Tijdelijke) creatieve invullingen brengen revitalisering op gang. [ ] Door kunstenaars te koppelen aan ruimtelijke opgaven komen meer mensen in contact met kunst en wordt er op een vernieuwende wijze meegedacht over de ontwerpkwaliteiten van een gebied. Andersom bieden de gebiedsopgaven kansen om cultuur en erfgoed te behouden en te ontwikkelen. (zie pagina 67). Wij sluiten ons volledig bij deze notie. Dankzij ateliers en culturele broedplaatsen zijn er genoeg voorbeelden te noemen waarbij kunst en cultuur aanjager is van gebiedsontwikkeling. Denk bijvoorbeeld aan Buitenplaats Koningsweg Noord in Arnhem, de oude Bavariabrouwerij in Wageningen, de Mauritskazernen in Ede of het KUNSTportaal in Arnhem. Bij deze projecten waren het de kunstenaars, de creatief ondernemers en de culturele instellingen die een gebied interessant, vernieuwend en leefbaar maakten. Dit is niet alleen goed voor de ontwikkeling van de stad, het dorp of de wijk; leegstand en transformatie zijn tevens kansen voor de ontplooiing van de verschillende spelers in het culturele veld. Dit vindt aansluiting met de zaken die provincie Gelderland signaleert met betrekking tot de maatschappelijke betekenis van erfgoed. De provincie stelt namelijk dat het maatschappelijke gebruik van een monument voorop staat en vervolgt daarmee met het volgende: Onderhoud, restauraties en een goede bestemming vergroten de

44 maatschappelijke betekenis van erfgoed. [ ] Door het beschikbaar stellen van zogenaamd kiemgeld stimuleren wij haalbaarheidsonderzoek en andere initiatieven die bijdragen aan een goede start van een project. Denk bijvoorbeeld aan het mogelijk maken van popup initiatieven in leegstaande monumenten waardoor er meer leven en energie ontstaat. (zie pagina 15). Hoewel onze middelen niet altijd toereikend zijn het optimale uit projecten te halen, zijn wij bij SLAK zelf al jaren bezig met deze provinciale doelstelling. Het Keurmerk Leegstandbeheer (KLB) is een instrument dat daarbij tot de dag van vandaag ingezet wordt. Bijvoorbeeld via het project Tussentijds, waarbij winkelpanden tijdelijk werden gebruikt door kunstenaars, designers en andere culturele initiatieven. Ook onze panden aan de Wezenlaan in Nijmegen en atelierwoningen in de SaksenWeimar Kazerne in Arnhem zijn voorbeelden van succesvolle tijdelijke invullingen van leegstaande gebouwen, die uiteindelijk meer maatschappelijke waarde aan de locaties hebben toegevoegd. SLAK zou in die zin zeker een rol kunnen spelen in de haalbaarheidsonderzoeken die de provincie in hierboven agendeert. Maar ook specifiek erfgoed vraagt volgens ons om maatschappelijk gebruik: erfgoed zou beschikbaar moeten zijn voor iedereen, dus is uitermate geschikt voor kleine en creatieve ondernemers. Het laatste punt uit de conceptversie van het beleidsprogramma van provincie Gelderland dat wij in deze reactie willen uitlichten heeft betrekking tot talentontwikkeling. De provincie stelt terecht dat talentontwikkeling een belangrijke voorwaarde voor een levendig cultureel klimaat is. Voor een bloeiend klimaat is het belangrijk dat er producties zijn die niet zozeer worden gemaakt om een (breed) publiek te bereiken, maar om de artistieke ontwikkeling te bevorderen. (zie pagina 1314). Volgens ons is het nodig om ateliers en culturele werkplekken te hebben, waar die (minder toegankelijke) producties kunnen worden gehuisvest. Vanuit SLAK vinden wij het dus erg goed dat de provincie dit punt aankaart; vaak lijkt een makerscultuur te worden ondergesneeuwd door sociale of economische doelstellingen van overheden. En dit terwijl de creatieve en kunstzinnige maker de essentiële basis vormen voor een goed cultureel klimaat. Daarop aansluitend zijn we blij verrast over het feit dat de provincie het probleem van de midcareer signaleert: We zien in Gelderland, met name de regio Arnhem en Nijmegen, relatief veel (beeldend) kunstenaars in hun midcareer. Dit is voor een deel te verklaren uit het gegeven dat kunstenaars direct na hun opleiding naar de

45 Randstad of het buitenland vertrekken. (zie pagina 13). Ook wij zien in ons bestand heel duidelijk dat, tot onze spijt, veel kunstenaars en creatievelingen vertrekken naar de Randstad (met name Rotterdam, Amsterdam en Utrecht) of zelf naar het buitenland. Ook Arnhem, een stad die cultureel sterk gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van ArtEZ heeft moeite met het vasthouden van net afgestudeerden. Wij denken dat, wanneer het makersklimaat meer ondersteund wordt in Gelderland, automatisch meer kunstenaars willen blijven wonen en werken in deze provincie. Het makersklimaat dient volgens ons primair ondersteund te worden door meer faciliteiten zoals ateliers en werkplaatsen te bieden aan kunstenaars, creatief ondernemers en culturele instellingen. Ook het aanbieden van verschillende vormen van podia voor makers (denk aan galeries, kleine expo s, tentoonstellingen in de openbare ruimte, optredens en dergelijken) gaat hier absoluut mee samen. Vanuit SLAK zijn dit doelstellingen waar wij voortdurend mee bezig zijn, maar dankzij weinig financiële middelen altijd gehaald kunnen worden. Het probleem is dat dit over het algemeen vaak als een taak van de gemeenten wordt beschouwd. Wij zien hier echter ook een taak weggelegd voor de provincie, zeker gezien de specifiek provinciaal gerelateerde ontwikkelingen rondom de huisvesting van en podia voor kunstenaars, creatief ondernemers en culturele instellingen. Samengevat: vanuit SLAK zien wij ateliers, creatieve werkplaatsen en podiumplekken als mogelijke oplossingen voor de bovengenoemde focuspunten (gebiedsontwikkeling, maatschappelijke betekenis van erfgoed en talentontwikkeling) van de provincie. Wij hopen dan ook in de toekomst vaker mee te mogen denken met het beleid van de provincie. Daarnaast hopen we tevens aanspraak te mogen doen op de dynamische programmeerruimte die in het concept beleidsprogramma vanuit verschillende onderwerpen naar voren wordt gebracht.

46 Inspraakreactie commissie BOC woensdag 8 juni 2016 inzake Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed Spreek in namens de molenstichting v/h Gelders Rivierengebied en de Vrienden van de Gelderse Molen en tevens ook vanuit de vereniging De Hollandsche Molen. Algemeen Gelderland is met zijn 158 molens, een zeer belangrijke molenprovincie. De provincie Gelderland was decennia lang koploper in Nederland om het molenbelang in woord en daad uit te dragen. Wij en U waren er hier trots op en onze molens hebben hier wel bij gevaren. Helaas moet ik u zeggen dat hierin enige kentering is gekomen. In de lopende beleidsperiode is dit naar voren gekomen. Toen is de jaarlijkse onderhoudssubsidie verlaagd van max per molen/jaar naar 700,- per jaar. In overleg met commissie en de Staten zijn aanvullende middelen beschikbaar geteld, totaal 1000,- extra per molen voor 3 jaar( ). Met het nu voorliggende beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed heeft de provincie Gelderland duidelijke stappen gezet in de goede richting. De molens maken nu daadwerkelijk weer onderdeel uit van het beleidsprogramma. We hebben als molenveld een luisterend oor gekregen bij de ontwikkeling ervan. We zijn daar content mee. De vorderingen zijn goed te noemen als het gaat om de vereenvoudiging van procedures. Voorbeeld daarvan is de aansluiting(procedureel) bij zgn. de Rijks Brim onderhoudsregeling die in het verschiet ligt. Het Rijk vergoedt ca 50 % van de subsidiabele onderhoudskosten op basis van 6 jarige onderhoudsplannen. Per jaar wordt door het Rijk per molen een voorschot van 4500,-(90%) betaald en na de afrekening en verantwoording wordt de resterende 10 % uit betaald. Dit is een mooie stap in de goede richting om de huidige bureaucratische procedure te verlaten en te kiezen voor een keer afrekenen en verantwoorden zowel bij het Rijk als de provincie. Dit is ook een besparing voor het ambtelijke apparaat van de provincie. We lezen dit niet allemaal expliciet terug in het huidige plan maar gaan ervan uit dat dit in de verdere uitwerking besloten ligt. Alle waardering voor de aanpak van de provincie met dit beleidsplan en de directe betrokkenheid van het molenveld en ook van onze stichting en anderen. We zijn echter als molenveld vooralsnog van mening dat het huidige plan met name in materiële zin nog onvoldoende garanties biedt voor een duurzame instandhouding van onze molens. Onderstaand wordt hier nader op in gegaan. aarlijkse onderhoudskosten De provincie wil bij blijven dragen aan het jaarlijks onderhoud en ook aan de draaipremie. Dat juichen we van harte toe. We zijn van mening dat hier niet ten volle invulling aan wordt gegeven. De jaarlijkse onderhoudskosten bedragen per molen ca 10 a 15 duizend euro. Uitgaande van een gemiddeld kostenniveau van 12000,- per jaar bestaan deze uit: Niet subsidiabel kosten zoals de verzekeringspremie en de zakelijke lasten zoals WOZ en riolering ed en verder de waterschapslasten in totaal ca 2000,- tot 2500,- per molen per jaar. Deze komen volledig voor rekening van de moleneigenaar. Incidenteel staan hier soms enige huurinkomsten tegenover, dit ingeval de molen bewoond wordt. Wel onder de subsidie vallen de kosten van het onderhoud zoals schilderwerk, dakbedekking reparatie en afstellen werkende delen. Veiligheidsmaatregelen oa bv bliksemafleiding en controle,

47 het maken van bestekken en het toezicht houden op onderhoudswerkzaamheden in totaal gemiddeld ,- p/jr. Hoe ziet het totaalplaatje er dan uit: Rijkssubsidie ( ingeval van goedgekeurd onderhoudsplan) ,- Provinciale subsidie Voorst. Gelderland ca 2000,-( incl draaipremie) netto max-1.500,- Gemeentelijke subsidie in Rivierengebied heer variabel 0-20% gem max.10% Overige inkomsten zijn voor de eigenaar in de praktijk te verwaarlozen. De meeste inkomsten van nevenbestemmingen gaan meestal naar de uitbater, bv in geval van een restaurant. Voorrekening van de eigenaar aan subsidiabel onderhoud 2.500,- Uiteindelijk voor rekening van de Gelderse moleneigenaar: (niet subsd.) +2500,-= 4.500,- per molen per jaar Toelichting draaipremie: De provincie wil af van de jaarlijks uitkering draaipremie en koopt dit feitelijk af met een verhoging van het onderhoudsbudget. Op zich is dit wel enigszins begrijpelijk, ook hieraan zijn weer jaarlijks extra kosten van procedure en uitbetaling aan verbonden die bespaard kunnen worden. Toch willen wij als moleneigenaren hier nog wel alle aandacht voor vragen. De vrijwillige molenaar is van enorm belang dat onze molens draaien en overleven. Dit beroep niet voor niks genomineerd voor de Werelderfgoedlijst! We kunnen u verzekeren dat de molenaar die gemiddeld uur per jaar op zijn molen is en allerlei werkzaamheden uitvoert z.v.m maalt en rond leidt, onmisbaar is. Hij of zij heeft ook recht heeft op enige tegemoetkoming voor de inzet en gemaakte kosten. In de praktijk gaat het leeuwendeel van de draaipremie (terecht ook) naar de molenaar. Het systeem van de provincie met het bijhouden van omwentelingen heeft vele 10 tallen jaren uitstekend gefunctioneerd. Het is in ieder geval een extra stimulans geweest om de molens zo veel mogelijk te laten draaien en te behouden! We moeten hier niet te lichtvaardig mee omgaan ook uit respect voor de molenaar. Door het onderbrengen van de draaipremie bij het onderhoud is de stimulans er uit. Als die vervalt komt de moleneigenaar te staan voor een vergelijkbare vergoeding van gemaakte onkosten. Restauratie. Elke molen is ondanks jaarlijks goed onderhoud eenmaal per jaar toe aan een grondige restauratie. Het Rijk blijft middelen beschikbaar stellen voor de restauraties van molens. Deze worden via de provincie uitgekeerd. De provincie verdubbelt het bedrag van het Rijk dat voor alle Rijksmonumenten bedoeld is. Dat is een goede zaak. ammer genoeg is onduidelijk wat het aandeel hierin van de molens is en of dit afdoende is. Uit ambtelijk overleg is ons wel gebleken dat de provincie ook een knelpuntenpot in gedachten heeft voor kleine restauraties of onverwachte zaken tot 25000,- Wij herkennen de noodzaak hiervan. Dit is ook procedureel meer aantrekkelijk. We gaan er in ieder geval wel van uit dat we als molenveld (koepelorganisatie) zeer nauw betrokken worden bij de verdeling van de jaarlijks restauratiegelden. Gelders Molenorganisatie.

48 De vereniging de Hollandsche Molen is de landelijke belangenbehartigingsorganisatie. Om de belangen van moleneigenaren, molenaars en allen die direct betrokken zijn bij het hele molenveld in de provincie te dienen is een koepelorganisaties in elke provincie noodzakelijk. Zij kan het verspreide veld van ongeveer 100 eigenaren van de 158 Gelderse molens van dienst zijn met het geven voorlichting over regelgeving, opleidingen en anderszins. Er zijn oneindig veel zaken die deze koepel op kan pakken. Het verzorgen van voorlichting op scholen, het organiseren van molendagen, het ontwikkelen van een Gelderse molenprijs zijn voorbeelden om onze molens dichter bij het publiek te brengen. Verder kan deze organisatie voor de eigenaren ook bemiddelen met de provincie en de gemeenten en anderen om daadwerkelijk te komen tot een structurele instandhouding van de molens. De Brabantse Molenstichting en haar werkwijze spreekt ons b.v. zeer aan! Voor de Gelderse molenorganisatie zullen door ons concrete voorstellen worden gedaan. Deze organisatie wil dan zeker ook toetreden tot de Erfgoedalliantie omdat samenwerking ook bij Erfgoed veel meerwaarde kan hebben. De oprichting en het functioneren van een dergelijke organisatie kan grotendeels geschieden door vrijwilligers met kennis van het molenveld. Om de dagelijks functioneren van deze koepel gestalte te geven is een klein deskundig apparaat nodig. Wij zijn van mening dat de provincie hier ook in bij zou kunnen dragen, en hebben de indruk gekregen dat men hiertoe ook genegen is. Mogelijk is dit soort kosten opgenomen onder de zgn. jaarlijkse flexibele programmeerruimte Resumerend Voorliggend beleidsprogramma spreekt ons op hoofdlijnen wel aan. De procedures zijn naar ons idee duidelijk verbeterd. We willen de uitwerking graag van zeer nabij volgen. Dat geldt ook voor de invulling van het programmeerruimte boven de Gelderse basis. In materiële zin is de onderhoudssubsidie naar onze mening niet toereikend om de instandhouding op termijn te kunnen garanderen. Het is zorgelijk als zo nu en dan noodzakelijke onderhoudskosten uitgesteld gaan worden omdat de resterende kosten door de moleneigenaar niet meer gedragen kunnen worden. Wij pleiten voor enige aanpassing van de jaarlijkse bijdrage. Vergelijkingen gaan altijd wel wat mank, maar b.v in molenprovincie bij uitstek Zuid Holland mogen de moleneigenaren voor de komende 6 jaren nog rekenen op een onderhoudsbijdrage van ruim 4000,- per jaar. In dit verband zou b.v. een jaarlijks netto onderhoudsbijdrage van 2000,- (excl. de draaipremie en uitkeringskosten ed) in Gelderland zeker geen overbodige luxe zijn. We zijn graag bereid met u te overleggen over de invulling hiervan. Dank voor uw aandacht. Namens het molenveld voornoemd. an van Rijnsbergen Bruchem 7 juni 2016

49 1 Geachte statenleden, Mijn naam is Michel Bezem. Ik ben zakelijk leider van vereniging de ereprijs. Normaal gesproken had Wim Boerman als leider van het orkest hier het woord gevoerd. Maar Wim werkt op dit moment aan een nieuwe opera van Chiel Meijering en Piet Gerbrandy, Who s afraid of Orfeo. De opera wordt van 9 tot 12 juni opgevoerd in het Stadstheater Arnhem laat deze bijzondere uitvoering niet aan u voorbij gaan! Afgelopen woensdag 25 mei hebben we u composities laten horen van 17- jarige middelbare scholieren. Want samen nieuwe, actuele muziek maken.., vanuit dat ideaal hebben we de ereprijs 37 jaar geleden opgericht. Dat is wat de leden van onze vereniging bindt. En dat is ook wat ons verbindt met ons publiek en met onze partners in Gelderland, in Nederland, in Duitsland en in Groot Brittannië. Wat betekent dat: samen nieuwe, actuele muziek maken? Allereerst moet er een kern zijn van professionele en betrokken musici. De ereprijs heeft 15 leden die in verbondenheid en solidariteit met elkaar werken. Zij bepalen samen de koers van de ereprijs. Zij besloten samen om door te gaan, toen de cultuurbezuinigingen hun het werken praktisch onmogelijk maakten. Natuurlijk waren ze geschokt en gekwetst toen bleek

50 2 dat hun honorarium met meer dan de helft werd gekort. Maar ze besloten om te blijven investeren in elkaar en in de provincie. En met succes! Met hun vechtlust en doorzettingsvermogen zijn de leden van de ereprijs een schoolvoorbeeld van cultureel ondernemerschap! Om nieuwe, actuele muziek te maken hebben we ook jonge mensen nodig, scholieren en aanstormend talent. Daarom organiseren we elk jaar een compositieproject met middelbare scholieren in de Gelderse steden Apeldoorn, Amersfoort, Barneveld, Doetinchem, Ede, Nijmegen en Velp. En daarom organiseren we de Young Composers Meeting. Een platform voor jong compositietalent waarvoor de ereprijs nationaal en internationaal veel waardering krijgt. Nieuwe, actuele muziek kan niet zonder de samenwerking van bevlogen partners. Daarom is de ereprijs een echte verbinder. In de afgelopen decennia hebben we een eigen plaats veroverd in de muziekwereld. Vanuit Apeldoorn werken we inmiddels samen met partners in Arnhem, Zwolle en Enschede, in Den Haag en Rotterdam, en in Birmingham, York en Bolzano. We hebben zo een keten gesmeed van kennismaken, scheppen, produceren en beleven. Een keten van talent naar vakmanschap én meesterschap, van experiment naar uitvoering, van bevlogen makers naar een breed en onbevangen publiek.

51 3 Geachte statenleden, We vragen u om met ingang van 2017 onze leden fair te belonen en te investeren in de groei van de ereprijs. De huidige situatie is onhoudbaar. De normale vergoedingen voor een repetitie en een uitvoering zijn 90 en 140 euro. Maar de afgelopen jaren moesten onze leden noodgedwongen genoegen nemen met 40 en 60 euro. Voor een individuele musicus betekende dat een teruggang in het inkomen van meer dan 7000 euro per jaar! Daarom vragen we u te investeren en repareren. We hebben dat ook gevraagd aan Apeldoorn en Arnhem, en het Fonds voor de Podiumkunsten. De ereprijs is een onmisbaar deel van de culturele basisinfrastructuur van Gelderland. We zijn het ensemble met een unieke bezetting en hoge kwaliteit dat nieuwe, actuele muziek initieert, ontwikkelt en presenteert. Samen met scholieren en aanstormend talent, met scholen, conservatoria en orkesten, met provincie en gemeentes maakten we in de afgelopen 37 jaar van Gelderland een muzikale broedplaats met allure. Onze leden willen daar de komende jaren graag mee doorgaan. Initiëren, ontwikkelen en presenteren. Samen grensverleggende muziek maken. Met volle inzet en overtuiging, maar dat kan alleen met een solide financieel fundament. Ik dank u voor uw aandacht.

52 f[gj Museum lw I Sjoel Elburg Inbreng van het bestuur van Museum Sjoel Elburg met betrekking tot het Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed tijdens de hoorzitting van de commissie Bereikbaarheid, Openbaar Vervoer en Cultuur van de Provinciale Staten van Gelderland op 8 juni 2016 Geachte leden van de commissie, Dank voor de gelegenheid in te spreken op het beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed voordat uw fracties in een komende Statenvergadering een eindoordeel zullen geven. Mijn naam is Theo van Ledden. Ik ben voorzitter van het bestuur van Museum Sjoel Elburg. De provincie Gelderland heeft met Museum Sjoel Elburg een uniek museum binnen haar grenzen. Naast het oods Historisch Museum te Amsterdam, dat met name de geschiedenis van de joodse gemeenschap in de grote steden presenteert, is er in ons land geen ander volwaardig museum voor de geschiedenis van het joodse leven in de kleine steden en dorpen binnen en buiten Gelderland! Het is ook één van de eerste verhalenmusea in Nederland. Museum Sjoel Elburg biedt de bezoekers van jong tot oud ook een historisch perspectief voor een zeer actueel thema: integratie en verdraagzaamheid. Het museum is het hele jaar open, wordt gerund door ongeveer 90 enthousiaste vrijwilligers en ontvangt in verband met de noodzakelijke kwaliteit van onze drie wisseltentoonstellingen per jaar projectmatig professionele ondersteuning. Op cruciale momenten in zijn bestaan mocht dit museum op een intensieve betrokkenheid vanuit de provincie rekenen en daar zijn we nog steeds trots op. De totstandkoming in 2008 en de uitbreiding in 2012 zouden zonder de substantiële provinciale steun niet gerealiseerd zijn. Het Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed De aanpak van de voorbereiding. De provincie heeft de cultuur- en erfgoedinstellingen in de provincie de gelegenheid gegeven in de voorbereidingsfase van dit nieuwe beleidsprogramma vanuit hun rijkgeschakeerde ervaringen in de dagelijkse praktijk in de sectoren cultuur en erfgoed mee te denken. Op die manier heeft "het veld"een bijdrage kunnen leveren aan een goede inhoudelijke aansluiting van het beleidsprogramma bij de behoeften die er in datzelfde veld leven. Een heel goede aanpak! Ons museum heeft het belang daarvan ingezien en daarom ook meegedaan aan de sessie die de provincie in het afgelopen najaar heeft georganiseerd met de musea en cultuurinstellingen. En vervolgens hebben wij dit voorjaar ook gebruik gemaakt van de gelegenheid te reageren op het eerste concept van het beleidsprogramma. 2. De inhoud van het Beleidsprogramma. Ik beperk mij uiteraard tot de beleidspunten die betrekking hebben op de museale sector en wil er naar kijken vanuit het perspectiefvan de dagelijkse praktijk in museaal Elburg en meer specifiek in ons museum. Ik zie in het programma dan een aantal aansprekende uitspraken: 'het museumbeleid krijgt aandacht en middelen'(pag.7), 'musea zijn een belangrijke economische factor'(pag.7).evenzo de zin 'De kleine musea zijn belangrijk voor de leefbaarheid in de gemeente en de regio. Vrijwilligers uit de directe omgeving van een museum beheren en presenteren 'hun' erfgoed zelf(pag.42). Tevens staan er in het programma behartigenswaardige opmerkingen over het belang van cultuureducatie, immers 'jongeren zijn een belangrijke doelgroep'. De missie van ons museum en onze lesprogramma's sluiten daar naadloos bij aan.

53

54 Onze werkgroep educatie (bestaande uit vrijwilligers) heeft lesprogramma's voor leerlingen van basis- en voortgezet onderwijs ontwikkeld en mocht in 2015 maar liefst 1300 leerlingen uit Elburg en wijde omgeving ontvangen! Er wordt in het programma ook gewezen op de noodzaak om kwaliteit te leveren want 'kwaliteit verdient zich terug'! Naast de noodzaak om toegankelijk te zijn, spreken nog twee andere uitspraken in het programma ons bestuur in het bijzonder aan omdat zij in directe zin aansluiten bij de plannen waarmee wij op dit moment bezig zijn. In het programma staat: om ook de jongeren als doelgroep te bereiken is 'ruimte is voor vernieuwing van het museale aanbod noodzakelijk' (pag. 42). Daarnaast wordt op pag. 43 uitgesproken 'Om een nieuw en ander publiek te trekken is er voortdurend innovaties op het terrein van publieksbereik en presentatie! aandacht nodig voor Het zijn met name deze zaken, t.w. ruimte voor vernieuwing van het museale aanbod, innovaties op het terrein van publieksbereik en presentatie en ook verbetering van de toegankelijkheid, die bij ons en, zoals ons ambtelijk is meegedeeld, bij meerdere kleine en middelgrote musea in Gelderland in de huidige situatie niet goed te realiseren zijn als er niet tegelijkertijd een uitbreiding van de fysieke ruimte van het museum plaatsvindt! Uitbreiding met een belendend pand, verbouwen de herinrichting van de permanente tentoonstelling zijn voor ons museum in dit verband onontkoombaar! Op dit moment is het bestuur intensief bezig met een plan voor dit noodzakelijke sluitstuk van de uitbreiding van ons museum. Verder is er door een jaarlijks aantal bezoekers dat het dubbele is van het aantal waarmee bij de opening in 2008 rekening gehouden werd ook dringend behoefte aan een verbetering van de nu zeer beperkte mogelijkheden voor de ontvangst van bezoekers. Deze bezoeker komen voor het overgrote deel van buiten de regio. Wil het museum een bijdrage kunnen leveren aan een gastvrije Veluwe en daarmee de positie van de Veluwe als toeristenregio versterken dan is uitbreiding van de voorzieningen in de ontvangstruimte echt nodig! Nu kom ik tot mijn punt, voorzitter en leden van de commissie: In het beleidsprogramma dat voorligt staat op pag. 42 het volgende te lezen: 'Het antwoord op de uitdaging om een nieuw of ander publiek te trekken ligt niet altijd in grootschalige verbouw. In sommige gevallen kan een grote investering in nieuw- ofverbouw toch noodzakelijk zijn'. De laatste zin gaf ons bestuur hoop, want bij ons kan het echt niet anders! Maar vervolgens wordt direct meegedeeld dat 'binnen de kaders van dit beleidsprogramma hiervoor echter geen (financiële) ruimte is'! Wat ons betreft wringt het op dit punt in het voorgestelde beleid. Ons bestuur heeft dit in ons commentaar op de eerste versie van dit beleidsprogramma al meegedeeld. Wij betreuren het zeer dat deze laatste zin in de definitieve versie van Beleidsprogramma is blijven staan en dat er geen financiële middelen beschikbaar worden gesteld, ook in gevallen waarin aantoonbaar is dat inhoudelijke innovatie absoluut niet te realiseren is zonder uitbreiding en verbouw. Voor ons is dit een ernstige omissie in het beleidsprogramma. Wij dringen er bij u en uw fracties in de Provinciale Staten op aan stappen te zetten om de door Gedeputeerde Staten voorgestelde subsidieregeling in dit Beleidsprogramma aan te vullen met een regeling voor situaties, zoals hierboven geschetst. Mocht het onverhoopt niet mogelijk zijn om in het beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed een dergelijke subsidieregeling voor bijzondere situaties op te nemen, dan moet o.i. in ieder geval worden aangegeven binnen het kader van welk beleidsprogramma dan wel financiële mogelijkheden gevonden kunnen worden om de voor innovatie van het museale aanbod en de vernieuwing van de presentatie noodzakelijk geachte verbouw c.q. uitbreiding mogelijk te maken. Dank u wel.

55 , '

56 Provincie Gelderland hoorzitting 08UN2016 Raymond de Haas, bestuurslid/penningmeester Tati VereeckenSuwarganda, directeur Arnhem, 8 juni 2016 Geachte Statenleden, SONSBEEK 2016 Zoals u allen ongetwijfeld heeft meegekregen heeft Z.M. de Koning Willem Alexander SONSBEEK 16: transaction onder veel nationale en internationa le belangstelling geopend tijdens een feestelijke happening op VR03UN. De bijeenkomst was prachtig en de recensies van de Gelderlander t/m NRC zijn lovend. Voorzichtige inschatting wijst uit dat deze editie 2016 van de in ternationale hedendaagse kunsttentoonstelling ruim bezoekers heeft gehad in het eerste weekend. Ik raad u allen aan de expositie te bezoeken; dit kan tot 18 september. Voor meer informatie over de tentoonstelling en de vele nevenactiviteiten die wij programmeren, verwijs ik u graag naar onze website. Stichting Sonsbeek Internationaal Stichting Sonsbeek Internationaal is cultureelstrategisch partner van de Pro vincie Gelderland en onderschrijft de ambitie van Provincie Gelderland om te komen tot een stevige Gelderse basis, die continuïteit waarborgt en ruim te biedt voor nieuwe initiatieven in Cultuur en Erfgoed. Stichting Sonsbeek Internationaal (en haar rechtsvoorgangers) organiseert sinds 1949 de succesvolle hedendaagse kunsttentoonstelling in Sonsbeek Park en op diverse lokaties in Arnhem. Deze terugkerende expositie is uitge groeid tot een beeldbepalend evenement op het gebied van artistieke kwaliteit en creativiteit en heeft een structureel groeiend aantal bezoekers van over de hele wereld mogen ontvangen. State of Fashion Naast deze expositie kent Provincie Gelderland een ander groot cultureel evenement, te weten: State of Fashion (voorheen: Arnhem Mode Biënnale); 1/4

57 een hoogwaardig modeevent, waaruit de internationale reputatie van Gelderland als creatieve en innovatieve regio eveneens blijkt. Piramide model Ten behoeve van het versterken van deze reputatie en infrastructuur van creatief en innovatief Gelderland is na zorgvuldig overleg gekozen voor bundeling van de evenementen SONSBEEK en State of Fashion in één stich ting. De twee grote culturele evenementen kenmerken zich door een com binatie van hoge artistieke kwaliteit en maatschappelijke betrokkenheid. Beide evenementen bevinden zich inhoudelijk op het scherpst van de snede in hun vakgebied, terwijl ze zich tegelijkertijd engageren met het publiek en de publieke zaak. Stichting Sonsbeek Internationaal en stakeholders zien in bundeling van de evenementen in één stichting meerdere voordelen die aansluiten bij de cul turele ambitie van Provincie Gelderland: voldoende kritische massa voor de opbouw van een professionele organisatie; opgebouwde productionele kennis en lokale netwerken en relaties binnen één organisatie; een bestuurlijk en organisatorisch overzichtelijk construct: stakehol ders hebben één aanspreekpunt voor beide culturele events; verdieping in de samenwerking met publieke, private en culturele or ganisaties op het gebied van overlappende, organisatorische activi teiten. Denk hierbij aan een shared service center, bij voorbeeld te organiseren samen met Museum Arnhem, ArtEZ, HAN en vele andere instellingen; de organisatie kan in dit scenario groeien, kennis en netwerken op bouwen, en (wellicht) gaandeweg een bredere rol nemen als orga nisator van andere evenementen en/of programma's. Één van onze doelstellingen is het realiseren van eenzgn. piramidemode van regionale evenementen op gebied van creativiteit, design en ontwikkeling. Zo zijn er constructieve gesprekken over verbinding in de organisatie van: Fashion & Design Festival Arnhem, ArtEZ Graduation Shows en Finals <jaarlijkse basis>; Een modetentoonstelling op basis van Modekern en/of een block buster tentoonstelling in de beeldende kunst <tweejaarlijks georgani seerd door Museum Arnhem>; SONSBEEK hedendaagse kunsttentoonstelling en State of Fashion, de state of the art van mode <quadriennale, elkaar om de vier jaar afwisselend>; 2/4

58 Zoals we dit afgelopen vrijdag tijdens de opening van Fashion en Design Festival Arnhem ook al publiekelijk bekend hebben gemaakt wordt de nieu we, structurele organisatie voor State of Fashion dit najaar uitgewerkt door Christine de Baan (kwartiermaker) en osé Teunissen (curator). Samen met o.a. ArtEZ, Museum Arnhem, evenals met opleidingen Wageningen Univer siteit, Radboud Universiteit, HAN en bedrijfsleven werken we aan de verde re verankering en uitbouw van Gelderland als mode en beeldende kunstre gio. Verzoek voor structurele ondersteuning Ons verzoek aan u is om ons de ruimte te geven om het projectplan voor State of Fashion 2018 tezamen met de evaluatie SONSBEEK 2016 te bezien (najaar 2016), alvorens over een definitieve structuur te besluiten. Wij vragen u om in navolging van de gemeente Arnhem om Stichting SONSBEEK Inter nationaal ten behoeve van beide evenementen structureel op te nemen in de Gelderse basisinfrastructuur: Structurele opname van beide evenementen in het cultuurbeleid (de Gelderse basis) naar analogie van de gemeente Arnhem (quadriën nale); Ruimte (in tijd en middelen) binnen het binnenkort vast te stellen be leidsprogramma, zodat bij reeds toegezegde evaluatie Sonsbeek 3/4

59 2016 in najaar ook over plan State of Fashion 2018, inbedding in de organisatie en toekomstperspectief van beide evenementen kan worden besloten; Naar analogie van de gemeente Arnhem, die een bijdrage van EUR 600k per evenement (o.b.v. EUR 150k per jaar) structureel op de be groting heeft staan. Tenslotte, wij zijn dankbaar voor de positieve medewerking en (eenmalige) financiële ondersteuning vanuit Provincie Gelderland ten aanzien van de realisatie van SONSBEEK 16: transaction. Wij zijn enorm verheugd met de vermelding van SONSBEEK en State of Fashion in het Beleidsprogramma als belangrijk podium voor ontwikkelingen in de sector. Echter; om de gewenste optimalisering van de organisatie en de (economische) spin off te realiseren, heeft Stichting Sonsbeek Internationaal behoefte aan meer. jarige toekenning van subsidie met bijbehorende prestatieafspraken en ge. structureerde verslaglegging en monitoring. Meerjarige toekenning zal bij dragen aan het bereiken van het door Provincie Gelderland beoogde doel van Beleidsprogramma. Provincie Gelderland heeft ons inziens baat bij een stevige partner voor spraakmakende culturele evenementen van hoog ni veau die het profiel van Gelderland versterken en daarmee het vestigings klimaat verbeteren, en tegelijkertijd bijdragen aan creativiteit, innovatie, duurzaamheid en economische ontwikkeling in de regio. Wij gaan graag de dialoog aan met de Provincie Gelderland hoe wij geza menlijk de culturele ambities van Provincie Gelderland waar kunnen maken en structureel als organisatie en strategisch partner aan de doelstellingen van Provincie vorm kunnen geven. Hartelijk dank voor de mogelijkheid om in te spreken en onze plannen en ambities tijdens deze hoorzitting toe te lichten. 4/4

60 FASHION + DESIGN festival arnhem Geachte leden van de Provinciale Staten, Wie het over Nederlandse mode heeft heeft het over Arnhem. Dankzij ArtEZ is Arnhem een begrip over de hele wereld. Dát moeten we koesteren als provincie, want; Mode is dé kans voor de provincie Gelderland tot wereldfaam. Mode verbindt kunst en economie. Mode brengt innovatie direct in de maatschappij. Mode is zich, steeds vaker, maatschappelijk bewust. Mode brengt schoonheid, geluk én werkgelegenheid. Mode is er voor iedereen en trekt toerisme aan. Wij zijn van mening dat mode een duidelijkere plek verdient in uw beleid; Arnhem weet zich te onderscheiden van andere steden, met mode. Als enige stad in Nederland kan het claimen dat hier de bekendste Nederlandse modeopleiding is geworteld. Mode levert werkgelegenheid op. Zo is te zien in het Modekwartier waar in de afgelopen tien jaar het aantal arbeidsplaatsen is verdubbeld; goed voor zo'n 300 nieuwe banen. Mode is internationaal Alumni van ArtEZ zijn over de hele wereld verspreid; zij zijn ambassadeurs van onze provincie en dragen bij aan de internationale bekendheid van onze hoofdstad.ln Gelderland zorgen hun studenten en alumni voor nieuwe impulsen in de maakindustrie. Mode weet als geen ander kunst, innovatie en economie met elkaar te verbinden. Het is waarschijnlijk de meest toegankelijke kunstvorm die er bestaat want iedereen kan zich verbinden met mode. Het Fashion + Design Festival Arnhem, kortweg FDFA, brengt al die aspecten van mode op een laagdrempelige manier bij het publiek. Voor studenten, voor amateurs, voor liefhebbers en voor professionals. FDFA is hard op weg om alle ogen op Gelderland gericht te krijgen in de maand juni. Op die manier heeft de provincie in juli alle aandacht rondom de vierdaagse in Nijmegen,een maand eerder de aandacht rondom mode en design in Arnhem. Dankzij de nauwe samenwerking met ArtEZ en Rijn Issel weet FDFA educatie, cultuur en economie te verbinden en een prominente plek te geven. FDFA biedt een podium voor een breed scala aan activiteiten rondom mode en design met ieder jaar nieuwe initiatieven. Niet voor niets heeft de gemeente Arnhem het evenement omarmd en tot de basis van haar beleid gemaakt. FDFA zorgt ervoor dat Arnhem zich jaarlijks in juni manifesteert als stad van mode, design en creativiteit. Het evenement is de onmisbare fundering voor het vierjaarlijkse State of Fashion en is de warme bedding voor de mode exposities van Museum Arnhem. FDFA trok tijdens de tweede editie, vorig jaar, ruim bezoekers naar de Gelderse hoofdstad. De modemaand genereerde een kleine 5 ton aan PR-waarde. Dat maakt FDFA tot een organisatie die onmisbaar is als we het hebben over onze Gelderse trots; mode. FDFA weet creatieve ondernemers te promoten en geeft ze de mogelijkheid extra omzet te genereren. Door extra aanloop maar vooral dankzij onderdelen zoals de Arnhemse Stockdagen en de Nacht van de Mode in Klarendal Het evenement brengt verschillende kunststromingen tezamen met mode en design als verbindende factor. Denk aan de expositie Fashion on Stage. Deze expositie toont verschillende designer kostuums van Introdans en Toneelgroep Oostpool. Laagdrempelig en voor een breed publiek; dát is de kern van FDFA. FDFA richt zich uitdrukkelijk niet alleen op professionals maar ook op liefhebbers en amateurs.aarlijks brengt het evenement in samenwerking met lokale creatieve ondernemers een groot workshop programma waarin amateurs worden begeleid door professionals uit de industrie. Wij vragen de provincie Gelderland het belang van mode in te zien en haar culturele, maatschappelijke en economische waarden te waarderen door het Fashion + Design Festival Arnhem financieel te ondersteunen. Alleen met hulp van de provincie Gelderland zal de spin-off voelbaar zijn binnen industrieën in de hele provincie. Om als provincie te kunnen blijven profileren op het gebied van mode is een jaarlijks terugkerend evenement als FDFA essentieel om op te nemen in uw beleidsprogramma. Met vriendelijke groet, RIËLLE SCHOEMAN algemeen coördinator FDF<A SEBASTIA(N KRAMER creatie coördin tor FDE4 [\ ~ jodv

61 Voorzitter, Dames en Heren, De Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Gelderland adviseert de eigenaren van kerkelijke gebouwen inzake onderhoud en restauratie van die gebouwen. In de praktijk betekent dit dat onze Stichting zich voor 95% bezig houdt met monumentale kerkgebouwen. Het gaat daarbij om kerkgebouwen die als kerkgebouw in gebruik zijn en waarbij medegebruik van ondergeschikt belang is. Voor het onderhoud van deze monumenten is de BRIM-regeling beschikbaar. Voor restauraties moeten we sinds de overeenkomst tussen Rijk en IPO bij de provincie zijn. De nota Beleef het mee, Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed spreekt ons aan en wij zijn de Gedeputeerde en haar medewerkers/medewerksters erkentelijk voor het overnemen van onze suggesties bij het voorontwerp van deze nota t.w. dat een monument zijn huidige functie moet kunnen behouden en dat dan een zgn. verklaring van bestendig gebruik door de eigenaar overgelegd moet worden. Voorzitter ik heb nog twee vragen die ik graag aan de commissie wil voorleggen Vraag 1. Onderaan op pag. 15 van de nota wordt vermeld dat het de kunst is om een juiste balans te vinden tussen 3 waarden nl. de maatchappelijke, economische en intrinsieke waarde, en ook op pagina 33 waarbij het specifiek over restauratie van monumenten gaat wordt deze drieslag gehanteerd. Bij ons speelt de vraag als het om de balans gaat hoe de gewichten van deze drie waarden zijn. Hoe zwaar weegt elk belang? Moet er steeds aan alle drie criteria worden voldaan? Dat laatste zouden wij niet gewenst vinden omdat er ook monumentale kerkgebouwen zijn waarvan de intrinsieke monumentale waarde zo hoog is dat alleen alom die reden restauratie noodzakelijk is. Voor die waardebepaling zou een beroep op de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gedaan kunnen worden. In de meeste gevallen zal --zo schat ik in -- aan alle drie waarden voldaan moeten worden. Als de onderlinge gewichtsverhouding duidelijk is, kan daarmee reeds bij het voorbereiden en indienen van projecten rekening worden gehouden. En daarmee kom ik bij vraag 2. Vraag 2. Het uitvoeringsprogramma 2017 moet in november 2016 voltooid zijn(bladz. 56 van de nota) Bij het indienen van projecten voor subsidiëring in het kader van de Gelderse basisgelden dan wel uit de gelden van de flexibele programmeerruimte zalongetwijfeld een overvraag ontstaan, temeer nu de gelden uit de afgelopen zittingsperiode van uw staten in één ronde zijn toegewezen. Wat gebeurt er met die overvraag? Wordt er een stuwmeer gevormd van wel beoordeelde plannen met volgnummer of worden uitvoeringsjaren geclusterd? Ik weet dat in de nota gesproken wordt over de mogelijkheid ieder jaar een aanvraag in te dienen.

62 Anderzijds leidt een stuwmeer of clustering van uitvoeringsjaren tot minder administratieve romslomp.(niet elk jaar opnieuw indienen en opnieuw beoordelen etc.). Ik hoop dat u deze vragen in uw beschouwingen wilt betrekken. B. Vries, Voorzitter SBKG-Gelderland, Klaproos 9, 3863 OP Nijkerk, , bvvries@planet.nl

63 Tekst inspreken Stichting Kasteelconcerten Cultuur en Erfgoed 8 juni 2016 Geachte leden van de commissie BOC, Dank voor de mogelijkheid om namens St. Kasteelconcerten het woord tot u te richten. KC organiseert concerten in de mooiste kastelen en buitenplaatsen van Gelderland en Overijssel, merendeels uitgevoerd op authentieke instrumenten en met programma s gebaseerd op de ontstaansperiode en uitstraling van de locatie. Dit unieke concept combineert internationaal muzikaal topniveau met het toegankelijk maken van cultureel erfgoed. Graag nodigen wij u uit voor het laatste concert van dit seizoen op Kasteel Keppel, a.s. zondag 12 juni. In een van de mooiste barokzalen van Gelderland, privébezit van Baron Van Lynden en normaal niet toegankelijk Lodewijk XIV resideerde er zelf in U hoort een ensemble met Franse Barokmuziek. Volgend seizoen zie de folder vóór u- presenteren we in Keppel muziek, gevonden in een doos op zolder van bewoonster Henriette Torck uit Kortom: de ultieme en unieke combinatie van Podiumkunsten en Erfgoed. Sommigen van u zullen zeggen: alweer Kasteelconcerten? Eerlijk gezegd vinden wij het ook merkwaardig dat KC niet voorkomt in de Gelderse Basis. KC bestaat 18 jaar, waarvan 15 jaar met ondersteuning door zowel Gelderland als Overijssel. Keer op keer is aan alle criteria van Gelderland voldaan, waaronder de omvangrijke tenderprocedure van 2015, waarin KC hoog eindigde. Ook de volgende periode verwachten wij structurele ondersteuning van Overijssel. Wij pleiten voor het opnemen van Stichting Kasteelconcerten ófwel in de Gelderse Basis ófwel voor een mogelijkheid voor KC om voor een periode van vier jaar aan te vragen. Periodes van steeds een of twee jaar zijn voor ons onwerkbaar, omdat wij tenminste drie jaar vooruit programmeren. Bovendien zijn de criteria waaronder aangevraagd zou moeten worden onduidelijk. Profiel Stichting Kasteelconcerten Kasteelconcerten combineert op een unieke wijze in Nederland Erfgoed en Podiumkunsten KC maakt Erfgoed - vaak in privébezit en met publiek geld onderhouden- - openbaar toegankelijk Enig in Nederland is ons concept van locatieprogrammering, waarbij de inhoud van het gebodene is aangepast aan de historiciteit van de ruimte, tot aan de keuze van de (authentieke) instrumenten toe De artistieke kwaliteit van KC is vergelijkbaar is met het internationaal geprezen Festival Oude Muziek in Utrecht, waarmee op programmeringsniveau vaak wordt samengewerkt Op de Kasteelconcerten zijn zowel beginnende ensembles (talentontwikkeling) als wereldsterren te horen ook worden Kasteelconcerten gekoppeld aan schoolworkshops KC wordt al 12 jaar ondersteund door het landelijke Fonds PodiumKunsten en diens rechtsvoorganger het FPPM. Recentelijk gebeurt dit via de SKIP-podiumregeling.

64 Belang voor de regio KC is van belang voor het vestigingsklimaat buiten de grote steden. Met name hoger opgeleiden benadrukken de waarde van een hoogwaardig cultureel aanbod in de regio. KC levert een belangrijke bijdrage levert aan het Cultuurtoerisme: ca 50% van het publiek is afkomstig uit de Randstad of Duitsland en maakt er een dagje uit van. KC zorgt al 18 jaar voor het grootste aanbod van Oude Muziek in Gelderland en Overijssel en wordt geprezen door pers en musici (zie Financiering Cofinanciering is noodzakelijk om de kwaliteit te handhaven. De concertlocaties zijn geen theaterzalen maar eerder grote kamers die zich in de kastelen bevinden, niet in een koetshuis of stal of buiten. Zij kunnen tussen 60 en 100 personen bevatten, en zijn vrij snel vol. Hierdoor zijn de inkomsten beperkt. Kasteelconcerten financiert 50% van het budget uit de entree (tegen 17% gem. bij klassieke muziek), 20% uit externe bronnen zoals begunstigers en 30% uit subsidie (rijk, provincie, gemeente). De entree van ca. 30,- (inclusief consumpties/programma /entree in een museale ruimte) is fors voor kamermuziek. Hoewel er kortingsregelingen gehanteerd worden menen wij af te moeten zien van prijsverhogingen, waardoor de toegankelijkheid gewaarborgd wordt. Samenwerking KC werkt in de keuze van de concertlocaties samen met Natuurmonumenten, St Geldersche Kasteelen en Ambachtscentrum De Driekant in Zutphen (Hackfortfestival) Cijfers Baten Publieksinkomsten Subsidie Provincie GLD Subsidie Provincie Overijssel Subsidie Gemeente Crowdfunding NFPK Som der Baten Lasten Organisatiekosten Musici Locaties, catering Som der Lasten Namens Stichting Kasteelconcerten oost Hekel (voorzitter)

65 Dank u voorzitter en commissie leden voor de mogelijkheid hier te spreken. Ik sta hier als directeur - bestuurder van Slot Loevestein, een van de vele cultuurparticipanten in Gelderland niet expliciet genoemd in het beleidsplan. Dat op zichzelf is geen slechte zaak want dan gaat het goed met slot Loevestein. Ik heb veel respect voor de opstellers van het beleidsplan. In een wereld die snel verandert is het een bijzondere uitdaging binnen de kaders goed beleid te formuleren en beschikbare middelen te verdelen. Loevestein is een Rijksmuseum dat vier jaarlijks een aanvraag indient in het kader van de BIS, de Basis Infra Structuur. De Raad voor Cultuur adviseert de minister. Helaas blijkt nu, is pas zeer kort geleden het advies van de Raad voor Cultuur bekend gemaakt. De Raad voor Cultuur heeft Loevestein negatief beoordeeld. Dat betekent dat het nul euro voor de publieke taak zal ontvangen. Argumenten zijn o.a. dat de samenhang tussen de collectie en het podium dat Loevestein wil zijn vanuit het Gedachtegoed van Hugo de Groot op het gebied van de vrijheid van meningsuiting en tolerantie onvoldoende helder is neergezet. We betreuren dit en proberen het tij te keren. Uiteraard dienen wij een nieuw plan in om de gereserveerd middelen van bijna alsnog te kunnen ontvangen. Echter daarmee redden we het niet om op de huidige, innoverende manier invulling te blijven geven aan de museale plannen met als hoogtepunt het Hugo de Groot jaar in 2021; het jaar waarin we willen vieren dat hij 400 jaar geleden is ontsnapt uit het slot. We hebben minimaal per jaar nodig om geopend te blijven. Daarvoor doe ik voor het eerst in het bestaan een beroep bij u. Wat is de waarde van Slot Loevestein. Loevestein is een icoon in de Nederlandse geschiedenis en heeft daarin op markante momenten een rol gespeeld. Het is een onderdeel van de geschiedeniscanon van de Nederland met Hugo de Groot als grondlegger van het volkenrecht. Het is een onderdeel van de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie welke genomineerd is voor Unesco werelderfgoedlijst. Loevestein staat in de Top 5 musea Gelderland samen met het NOM, het Loo, het Valkhof en Kröller Muller; Loevestein heeft ruim bezoekers Het krijgt tot eind euro aan rijkssubsidie van OCW voor de publieke en educatieve taak. Het heeft ruim 1, 3 miljoen aan eigen inkomsten. Het heeft in de afgelopen vier jaar bijna ingeleverd aan subsidie en heeft daarom maximaal ingezet op het versterken van de eigen inkomsten. Dat lukt goed maar op middellangere termijn redden we het daarmee niet.

66 Helaas moet ik dus nu een beroep op u doen. Zonder bijdrage van het rijk en provincie kan het museum niet blijven bestaan. Wij hebben uw steun nodig. In de brief van de provincie naar het rijk ten behoeve van het lobby traject zijn we niet genoemd. In doe een beroep op u om aandacht te vragen voor de huidige positie van Loevestein en vraag u ons te steunen om ook na 2016 de deuren geopend te kunnen houden voor onze vele bezoekers. Loevestein doet er toe, heeft grote betekenis voor jong en oud en is een belangrijke economische pijler in het meest westelijke puntje van Gelderland Ik dank u voor uw aandacht.

67 GeldiE!t$ Re,stauratie Centrum TEKST HOORZITTING BELEIDSPROGRAMMA CULTUUR EN ERFGOED Op 8 juni 2016 Geachte leden van Provinciale Staten van Gelderland, geachte gedeputeerde, Als voorzitter van het bestuur van het Gelders Restauratie Centrum (GRC) heb ik de behoefte enkele woorden tot u te richten. Wij zijn de provincie zeer erkentelijk voor de actieve en betrokken rol die de provincie sinds jaar en dag speelt op het gebied van de bescherming van het cultureel erfgoed. Dat maakt deze provincie ook zo mooi! Wij kunnen ons goed vinden in de uitgangspunten van het nieuwe beleidsprogramma en ondersteunen de noodzaak van het vinden van een balans tussen maatschappelijke, economische en intrinsieke waarde van cultuur en erfgoed. Wij zien voor ons als kennis en uitvoeringsorganisatie een belangrijke rol in het realiseren van de doelen: Verbeteren van de uitvoeringskwaliteit door samenwerking in het erfgoednetwerk en Het stimuleren van innovatie en nieuwe ontwikkelingen../ Als GRC hebben we de afgelopen jaren een solide positie opgebouwd op het gebied van opleidingen, leergangen en cursussen. Met de opleiding tot restauratietimmerman en metselaar, samen met ROC het Graafschapcollege, zijn we koploper in Nederland. Dit willen we continueren en verder uitbouwen. Dat vraagt veel tijd en energie maar is noodzakelijk omdat er een groot tekort aan vakmensen in de restauratiebouw dreigt en er te weinig leerwerk- en stageplekken zijn. Van groot belang hierbij is partijen uit de keten bij elkaar brengen en kennis delen. Op het gebied van duurzaamheid is een kennisplatform opgericht en is samen met de HAN de leergang "innovatief en energiebesparend restaureren" in de markt gezet. De uitdaging voor de komende beleidsperiode is kennisborging en kennisdeling op het gebied van duurzaamheid in de restauratie. Ook zet het GRC in op het ontwikkelen van nieuwe en innovatieve samenwerkingsverbanden. Noodzakelijk om de toekomst met vertrouwen tegemoet te kunnen zien waar het gaat om werkgelegenheid en duurzaamheid. Het GRC is blij met de structurele reservering aan financiële middelen op jaarbasis. Deze reservering is minimaal noodzakelijk om de ambities waar te maken en om de gestelde doelen te behalen. Last but not least hecht het GRC veel belang aan een goede samenwerking met de andere erfgoedinstanties in Gelderland, zoals de Monumentenwacht, Gelders Genootschap, Gelders Landschap en Kastelen en de Oude Gelderse Kerken, te samen de erfgoedalliantie. Deze partijen hebben elkaar de afgelopen maanden al opgezocht om intensievere samenwerking te verkennen. Al deze instanties hebben verschillende kerntaken en verschillende doelgroepen om mee rekening te houden. Door krachten te bundelen, elkaar te versterken en kennis en kunde te delen ontstaat een infrastructuur die het beleid van de provincie optimaal tot uitvoering kan brengen en kan waarborgen dat het streven naar kwaliteit in de keten niet een loze belofte wordt. Dank voor uw aandacht. Bert Berghoef, voorzitter bestuur stichting Gelders Restauratie Centrum

68 PRESENTATIE PROECT REHABILITATIE HOLTGRÄVE-ORGEL HEERDE ~l 8 juni gemeentehuis Arnhem in het kader van de hoorzitting nieuwe beleidsprogramma Cultuur & Erfgoed provincie Gelderland Klinkend monument l 1 I I _l I Iedereen weet wat een molen is, of een kasteel, een historische tuin, een oude sluis, een monumentale boerderij of kerk. Maar een orgel? Nogal wiedes zult u zeggen, dat ding dat in de kerk staat, erg saai en drenzerig klinkt en met een sfeer van spruitjeslucht uit oma's tijd. Of men gaat 'voluit op het orgel' met een 'Wall of sound' die velen doet afgrijzen... Maar dat is de amateuristische kant, want wist u dat orgels ook in concertzalen, in theaters, in gemeentehuizen en in grote winkelcentra van wereldsteden staan, dat het ooit helemaal geen kerkelijk instrument was maar door de Romeinen werd gebruikt als life-jukebox bij de spelen, en dat het orgel vanaf de Gotiek en Renaissance is bedoeld als een eenmans-imitatieorkest en dito koor en dat het vrijwel alle instrumenten van zo'n orkest en zangers van een koor als registers in zich heeft? De organist is dan de dirigent en ook een beetje componist tegelijk: hij of zij improviseert of speelt composities die door de organist zelf moet worden 'geïnstrumenteerd' door de orgelregisters telkens in andere combinaties te laten klinken om zodoende voor een fraaie afwisseling te zorgen. Naast het bespelen van het orgel met handen en voeten is ook dat alleen al een kunst op zich! Zo kan het spel door de luisteraar beter begrepen worden en het hart gaan raken! En wist u dat de Nederlandse orgelbouwers tot de wereldtop van orgelmakerskunst behoren, zowel op nieuwbouw- als restauratiegebied en dat een van die orgelmakers een wereldberoemd Gelders bedrijf is met Heerde als domicile? Orgels zijn dus, net als klokken en onze oer-hollandse en Vlaamse carillons, klinkende monumenten. Ze zijn een aparte monumentencategorie met een geheel eigen dynamiek. Geschiedenis en exploitatie In de dorpskerk van Heerde staat een Holtgräve-orgel uit 1845, destijds geroemd orgelmaker uit Deventer. Toen Heerde door de tijd heen steeds groter werd, werden door diverse orgelmakers wijzigingen en uitbreidingen aangebracht waarvan sommige niet zo gelukkig uitvielen. Het instrument is daarom in vorm, uiterlijk en klank nogal beroofd van zijn oorspronkelijke pracht. Ook zijn toevoegingen gemaakt die qua bereikbaarheid zo Arboonveilig zijn dat het een gevaar oplevert voor een ieder die er onderhoud aan moet plegen. In Heerde zelf wordt het orgel als kerkelijk instrument gebruikt in de drukbezochte zondagse kerkdiensten en bij de vele rouw- en trouwdiensten. Maar ook bij bijzondere en feestelijke evenementen, of als concertinstrument, solo, met instrumentale of vocale solisten, of in combinatie met koren, korpsen en andere kleine ensembles, bij herdenkingen en toeristische aktiviteiten zoals de kerstmarkt. Er zijn nog veel meer toepassingen denkbaar, maar dat kan

69 ~I '-1 I I '/ I '"') I pas als het orgel gerestaureerd is. Inmiddels vinden er in de kerk ook allerlei andere maatschappelijk-culturele aktiviteiten plaats omdat het gebouw steeds meer als een herbestemde gemeenschapsruimte voor de meest uiteenlopende doeleinden gebruikt wordt. Tezamen met de wekelijkse kerkdiensten kan het aantal bezoekers elkjaar opnieuw ruim vijftigduizend zijn, een beeld dat ook redelijk toekomstbestendig is! Dit alles wordt helaas erg gehinderd en gefrustreerd omdat het orgel inmiddels in een erg slechte staat is komen te verkeren, zowel technisch als in klank., ! _j Doel en specifiek Gelders project Het doel van het project is de realisatie van een '21 e eeuwse replica' van een Holtgräve-orgel, net zoals de musici van de barokorkesten tegenwoordig spelen op replica's van oude orkestinstrumenten. De instrumenten zijn vaak 'nieuw', maar de klank is toch 'oud'. Dat kan heden ten dage omdat hierin in de laatste decennia veel kennis en ervaring is vergaard, juist ook in de orgelbouw. De nog aanwezige oorspronkelijke kern in de eveneens oude orgelkast uit 1845 wordt aangevuld met bijpassend materiaal van Holtgräve uit 1841 en met materiaal uit 1854 van een tijdgenoot, materiaal dat nauwelijks van dat van Holtgräve verschilt. Dat is nog altijd wel zowat de helft van dit bijna pijpen tellende instrument! Van de laatste verbouwing in 1964 is ook nog waardevol en goed passend materiaalovergebleven. Ook dat wordt gerestaureerd, geïntegreerd in het nieuwe concept en qua klank dicht bij Holtgräve gebracht. Het project is een vrijwel geheel Gelderse aangelegenheid, omdat zowel de oorspronkelijke maker als de projectplaats, en niet te vergeten de restaurateur, alle van Gelderse origine en afkomst zijn. Procedure Al in eerder stadium zijn in nauwoverleg met de ReE de subsidiabele kosten vastgesteld van het te restaureren oude materiaal, zoals gezegd dus bijna de helft van het totale bestand. Uiteraard geldt dat alleen voor het oude materiaal; de overige kosten worden uit eigen middelen en andere externe financiering betaald. We prijzen ons gelukkig dat de Gemeente Heerde ons project van harte ondersteunt en zij helpt ons met raad en daad en met een financiële bijdrage. Ons project is door de commissie van het Samenwerkings Verband Gelderland in een pre-advies positief beoordeeld, waardoor het voor ons mogelijk is geworden een conceptvergunning aan te gaan vragen. Na eventuele goedkeuring volgt dan de verdere fondswerving. Wij zijn dus in de procedure al een eind op weg om uiteindelijk het startsein van de bouw te kunnen geven. Helaas kan dit alles echter niet zonder een substantiële bijdrage van de Provincie Gelderland en daarom zijn wij uit Heerde dan ook naar hier gekomen om te pleiten voor ons bijzondere en zo mooi 'klinkende' project, letterlijk én figuurlijk! We gaan er voor! Stef Tuinstra, gecertificeerd orgeladviseur

70 TOELICHTING RESTAURATIE - RECONSTRUCTIE EN REHABILITATIE HOLTGRÄVE-ORGEL Historie HEERDE Ontwerp, bouw, voltooiing en oplevering ohann Heinrich Holtgräve-orgel, destijds Gelders orgelmaker te Deventer voor de toen nieuwe veel kleinere Waterstaatskerk uit Wijzigingen door diverse andere orgelmakers in resp. 1872, 1893, 1904, 1934 en grote verbouwing in Redenen huidige plan Arbo: De huidige aanleg is v.w.b. bereikbaarheid bij onderhoud etc. onveilig en gevaarlijk qua toegankelijkheid en door eerdere adviseurs in eerdere rapporten afgekeurd. (Tijdens werkzaamheden al een keer een ongeval mee gebeurd). Deze situatie moet tamelijk acuut verbeterd worden. Voorlopig kan worden voorzien met een hekwerk, maar dat detoneert het front dermate dat iedereen kan zien dat zoiets nooit de bedoeling op lange termijn kan zijn. Wil het probleem echter grondig worden aangepakt, dan móet het gehele kastwerk los van de achtermuur gemaakt worden, reden waarom het gehele meubel deels, dan wel geheel uit elkaar moet. Wat er dan achterweg komt kan niet met een klein onderhoudsplan worden gedekt. Technisch: Een halve eeuw na laatste de grote restauratie uit 1964 en het laatste groot onderhoud 1989 zijn er nu onomkeerbare tekenen van blijvende achteruitgang en verval door normale gebruiksslijtage welke vragen om een grondige aanpak, gebaseerd op de huidige kennis, ervaring en inzichten. Cultuur-Historisch: De gegroeide situatie in het grotere ook monumentaal verklaarde kerkgebouw van 1923 vormt de basis voor een plan van rehabilitatie. Slechts terug naar de oorspronkelijke situatie van 1845 is geen optie. Het orgel zou dan veel te klein zijn voor alle benodigde functies in onze tijd. De uitbreidingen na 1923 zijn dan ook vanuit een geheel vanzelfsprekende behoefte uitgevoerd. Latere aanpassingen in moderne eigentijdse stijl (bv. architectonische fenomenen als 'conflictmodel') zijn doorgaans geen optie bij orgels en maar zeker niet bij een orgel als dit. In 1964 is dit deels geprobeerd maar dit wordt nu als achterhaald ervaren. Orgels zijn klinkende monumenten en de bewaard gebleven monumentale waarden komen hierbij het best tot hun recht bij reconstructie / rehabilitatie van het oorspronkelijke orgel met uitbreiding in laat- classicistisch / vroeg romantisch midden 1ge eeuwse karakter, geheel in stijl van de oorspronkelijke maker, aangepast aan-, en "qua omvang "in stijl doorvertaald" naar nu. Alleen zo wordt dit muziekinstrument het meest breeds en flexibel inzetbaar voor alle verderop genoemde gebruikstoepassingen en is een grote investering slechts op deze wijze verantwoord te noemen.

71 Wijzigingen Wijzigingen en toevoegingen uit verleden, m.n. de ombouw van 1964, zijn indertijd reeds met bedoeling uitgevoerd om elementen "in stijl" toe te voegen, maar waren toen nog gebaseerd op te weinig kennis en ervaring. Daardoor is er naar de huidige inzichten vrij veel cultureel waardevol historisch materiaal verloren gegaan. 50 jaar na dato zijn deze kennis en ervaring veel groter en kan er verantwoord worden gereconstrueerd en aangevuld. Ook de RCE onderkent dit. Daarom is er in nauwoverleg met de RCE een strikte scheiding gemaakt tussen een deel (subsidiabele) restauratie van de nog oude onderdelen en een deel (niet subsidiabele) reconstructie van noodzakelijkerwijs bij te maken onderdelen. Belangrijkste wijziging daarbij: de oorspronkelijke kern uit 1845 wordt geïntegreerd in een betere ruimtelijke opstelling op architectonisch precies de juiste plaats in relatie tot de omvang en hoogte van het het huidige kerkgebouw uit Redenen wijziging Cultuur-historisch: een betere enjuistere relatie omvang / inhoud kerkgebouw t.o.v. de grootte en de opstelling van het instrument, geheel in stijl van de oorspronkelijke maker en de midden 1ge eeuwse bouwtijd. Praktisch / muzikaal: een betere en grotere inzetbaarheid in zowel kerkelijke als burgerlijke gemeente bij zowelliturgisch gebruik in kerkdiensten alsmede bij cultureel-muzikaal gebruik tijdens concerten bij kerkopenstelling voor toerisme, orgelbespelingen, uitvoeringen van plaatselijke koren en muziekverenigingen. Daarnaast zijn er evenementen denkbaar als de jaarlijkse nationale herdenking en ander interkerkelijk gebruik voor samenkomsten / bijeenkomsten zoals jaarlijkse interkerkelijke kerstviering en bespeling bij de jaarlijkse kerstmarkt. Het nu ontworpen concept is gebaseerd op resp. reconstructie oorspronkelijke situatie 1845 (vergelijkbaar met "tweelingbroerorgel" Brummen 1845) en "in stijl" aangevulde toevoeging met daarin geïntegreerd geheel bijpassend materiaal van dezelfde maker van een door hem gebouwd, maar grotendeels verloren gegaan orgel uit 1841 voor Borne alsmede historisch bijpassend materiaal van midden 1ge eeuwse tijdgenoot orgelmaker Hardorff (1854). Holtgräve verwerkte zelf ook vaak ouder pijpwerk in zijn orgels, getuige o.a. het orgel in de Bergkerk te Deventer. Hier wordt dit fenomeen echter op bijzondere wijze toegepast, namelijk dat er materiaal van de oorspronkelijke maker van elders in dit orgel verwerkt wordt. Dit zowel t.b.v. herbestemming van zoveel mogelijk oud materiaal als uit respect voor de oorspronkelijke makers. Het hele totaalplan is qua ontwerp en uitvoering gebaseerd op andere nog grotendeels in originele staat verkerende andere Holtgräve-orgels van Lebuïnuskerk Deventer (1843) en Bergkerk Deventer (1839) welke, evenals als alle andere nog bestaande Holtgräve-orgels in onderhoud zijn bij, c.q. zijn gerestaureerd door de huidige beoogde restaurateur Orgelmakerij Reil welke alle benodigde gegevens als studiemateriaal in portefeuille heeft.

72 Het project is een vrijwel geheel Gelderse cultuur-historische aangelegenheid, omdat zowel de maker als de projectplaats, en niet te vergeten de restaurateur, alle van Gelderse origine en afkomst zijn. Het aantalorgels dat nog van Holtgräve rest, en daarmee van de inheemse Gelderse orgelbouw van de 1 e helft van de 19de eeuw, is slechts gering. Daarom is dit project op dat monumentale bezit een rijke aanvulling. Doel Realisatie van een "21 e eeuws replica" van een Holtgräve-orgel met oorspronkelijke kern uit 1845, aangevuld met bijpassend materiaal van de zelfde maker uit 1841 en tijdgenootmateriaal uit 1854, zoals Holtgräve het zelf in deze tijd voor het huidige kerkgebouw zou hebben kunnen bouwen. Niet meer aanwezig historisch materiaal zal geheel in stijl worden bijgereconstrueerd naar historisch voorbeeld ("procesherhaling") gebaseerd op de huidige grote kennis, ervaring en inzichten en gefundeerd op het daartoe benodigde studiemateriaal "in portefeuille". Ambitie Realisatie van een instrument met behalve plaatselijke, vooralook (méér dan) regionale betekenis, wat bij voltooiing ook landelijk orgelnieuws zal worden en blijvend gepromoot zal worden tijdens zowel kerkelijk/liturgisch-, alsmede ook maatschappelijk cultureel gebruik. Tezamen met de wekelijkse kerkdiensten kan het aantal bezoekers elkjaar opnieuw ruim vijftigduizend zijn, hetgeen ook een redelijk toekomstbestendig beeld is. Bert Gelderman en Stef Tuinstra

73 NOORDNEDERLANDSE ORGELACADEMIE - StefTuinstra - orga n i stiel avec i ni stlorge I bouwadviseu r NNOA - De Lijnbaan L BEDUM Telefoon : +31 (0) Fax: +31 (0) adres.stuinstra@nnoa.n1 Website. Rekeningen t.n.v, A.S. Tuinstra - Bedwn: BIC RABONL2U lban NL12RABO EUR lban NL22RABO EUR Afdeling: Orgelbouwadviezen Bedum, 8juni 2016 HEERDE - HERVORMDE KERK Concept TOTAALBEGROl'IN< OO$TA,URATIEIRECONSTRllCTlE HOLTGRÄ VE-ORGEL A ORGELMAKER./ I Hoofdsom vlg. offerte fa. ReilOrgelmakers BY dd , uren (geen onderaanneming) à 44,83 exc!. BTW, excl. algemene bouwplaatskosten, incl. bedrijfskosten, winst en risico Kosten en transport Materialen Stelpost, III uren inc!. materiaal Roerquint 6vt, 129 uren inc!. materiaal Stelpost onvoorzien 5% , , ,00 ' , , , :5l"Q,o.o. Index 20 I Subtotaal A B AANNEMERS- en PROCEDUREKOSTEN BI - Schilderwerk Stelpost restauratie schilder- en verguldwerk en kleuronderzoek 600 uren à 45,00 exc!. BTW, inc!. bedrijfskosten, winst en risico Materialen schilder Stelpost onvoorzien over schilderkosten excl. Subtotaa! BI B2 - E!ectra en overige kosten BTW Stelpost electra, bouwkundige werken en -voorzieningen Stelpost verhogen balkonvloer ,00 Stelpost kosten extra energie (kerkverwarming), fondswerving, PR, internet-, administratie- en reiskosten Stelpost leges gemeente Heerde inzake omgevingsvergunning Subtotaa! B2 Subtotaal B 2010 Index 20 I Subtotaal B per heden Subtotaa! A + B C DIRECTIE en INDEX Cl -Advies Honorarium en kosten orgeladviseur over totale kosten orgelmaker en schilder incl. indexering; werkbegeleiding ,62 Historisch- en bouwkundig vooronderzoek, Sub tatoo! Cl C2 - Prognose index ( , 3 jaar) instandhoudingsplan 3% per jaar van subtotaal A, B en C-advieskosten excl. BTW: Subtotaal C D BTWen TOTAAL GENERAAL Subtotaal A + B + C excl BTW BTW TOTALE RESTAURATIEKOSTEN tim 31-12/ ,91 5% 15,81% 4,63% 0,87% 9% 21% Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr I BTW-nwnmer B.Ol

74 -,.\ NOORON EO ERLAN OSE ORGELACAOEMIE - Sief Tuinstra - orga n ist/cl aveci nist/org el bouwadviseu r NNOA - De Lijnbaan L BEDUM Telefoon. +31 (0) Fax: +31 (0) adres stuinstra@nnoa.nl Website. Rekeningen t.n.v. A.S. Tuinstra - Bedum: BIC RABONL2U fban NL12RABO EUR IBAN NL22RABO EUR C-l I Afdeling: Orgelbouwadviezen Bedum, 8 juni 2016 HEERDE - HERVORMDE KERK Concept TOT MLBEGROTING RESTAü:RATIEIRECONSl'RUCTIE HOLTGRÄ VE-ORGEL - subsidiabelll.rosten A ORGELMAKER Hoofdsom vlg. offerte fa. ReilOrgelmakers BY dd I 0, uren (geen onderaanneming) à 44,83 excl. BTW, excl. algemene bouwplaatskosten, incl. bedrijfskosten, winst en risico Kosten en transport Materialen Roerquint 6vt, 129 uren incl. materiaal Stelpost onvoorzien 5% Index Subtotaal A 15,81% _I B AANNEMERS- en PROCEDUREKOSTEN BI - Schilderwerk Stelpost restauratie schilder- en verguldwerk en kleuronderzoek, 200 uren à 45,00 excl. BTW, incl. bedrijfskosten, winst en risico Materialen schilder Stelpost onvoorzien over schilderkosten Subtotaal BI B2 - Electra en overige kosten excl. BTW Stelpost electra, bouwkundige werken en -voorzieningen Stelpost verhogen balkonvloer 1/3 deel ,00 Stelpost kosten extra energie (kerkverwarming), fondswerving, PR, internet-, adrninistratie- en reiskosten Stelpost leges gemeente Heerde inzake omgevingsvergunning Subtotaal B2 Subtotaal B 2010 Index Subtotaal B per heden Subtotaal A + B C DIRECTIE en INDEX Cl - Advies i-1dnorarium en kosten orgeladviseur over totale kosten orgelmaker en schilder incl. indexering; werkbegeleiding ,10 Historisch- en bouwkundig vooronderzoek, instandhoudingsplan Subtotaal Cl C2 - Prognose index ( , 3jaar) 3% per jaar van subtotaal A, B en C-advieskosten excl. BTW Subtotaal C ,99 D BTWen TOTAAL GENERAAL SubtotaalA + B + C excl BTW BTW Prognose TOTALE subsidiabele RESTAURATIEKOSTEN tim 31-12/2019 Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder DI / B'TW-nummer B.0 1 -ti 9.000, ,00 5% 500,00 4.(!)OO,O@ e 4.000,00 15,81% 1(j.792,45 e ,10 4,63% ~ n, 32,99 0,87% ~ 2_.5_3~1=,9_0 e ,81) 9% 21%

75 Cl 'I '; \- ~ 'Î \ l '1-1 ORGELMAKERI REIL B.V. Postbus 21, NL 8180 AA Heerde' Bezoekadres: Postweg SOb. NL" 8.18 V Heerde Telefoon +31 (O)5ï Fax +31 (0) " > info@reil.nl ' KvK CvK Hervormde Gemeente Heerde Postbus 121 8l80AC HEERDE -( '", 1 -!. i Ref: HR/H 139-B 13 Heerde, 29 april 2010 Betreft: Restauratie van het Holtgräve-orgel in de Herv. Kerk te Heerde. Geacht College, Naar aanleiding van uw vraag via uw orgeladviseur de heer A.S. Tuinstra hebben we het plan Heerde Herv. Kerk geactualiseerd vanuit plan HRlH-139-BOS (d.d. 22 november 2002) en actualisatie HR/H- 139-B09 (d.d. 24 september 2003). Er is nu de wens geuit te komen tot een plan in twee fasen. Een eerste fase waarin een situatie hoofdwerk (HW)-positief-Pedaal wordt gerealiseerd inclusiefvoorbereiding rugwerk (RW). Daarna als tweede fase.:k invulling van het rugwerk (inclusief rugwerkkas). In de eerste fase bevinden zich de meeste historische, en dus subsidiabele, delen. Een eerste fase blijft, welke varianten men hierin ook kiest, altijd relatief groot, omdat het huidige orgel compleet gedemonteerd moet worden en in verbeterde en gerestaureerde vorm opnieuw moet worden opgebouwd. Er zijn in de tussentijd - op constructieve wijze - door betrokkenen mogelijke dispositieaanpassingen genoemd. Om nu tot een concrete opzet te komen is het volgende gedaan: ~ I Actualisatie van onze briefhrih-139-b09 van 24 september 2003 binnen een nu op verzoek beschreven twee-fasenplan. De kostenstijging in de orgelbouw heeft sinds september 2003 tot heden ruim 20% bedragen. U kunt bij vergelijking van de kosten zien dat deze kostenstijging slechts voor ruim de helft is doorgerekend (voor de materialen hebben we de kostenstijging voor een groter deel in rekening moeten brengen dan voor de uurkosten). Wij willen dit u nu ook zo aanbieden omdat wij verwachten een deel van deze kosten te kunnen sparen door zeker hier in Heerde te mogen rekenen op een optimale medewerking. Hieronder wordt o.a. verstaan hand- en spandiensten bij demontage en opbouw (o.a. "toetsen vasthouden") op ieder moment waarop er door ons om gevraagd wordt. Aanpassing van onze offerte HRlH-139-B 11 van 15 maart 2010 tot een nader uitgewerkt fasenplan (offerte HRlH-139-B12).

76 l ORGELMAKERI REIL B.V. 2,"." Als uitvloeisel van het gesprek met betrokkenen in onze werkplaats d.d. 31 maart 2010 zijn de Te bespreken mogelijkheden op pagina 16 van offerte HRlH l39-b12 d.d. 16 maart 2010 nader ingevuld. Vertrouwende u hiermee van dienst te zijn zien wij uw verdere berichten met belangstelling tegemoet. l Met vriendelijke groet, Orgelmakerij Reil b.v.,,g.k. Reil Kopie: de heer A.S Tuinstra

77 'I I..., l ORGELMAKERI REIL B.V. 3 'I \ Betreft: Plan voor herziening van concept en klankbeeld van het Holgräve-orgel in de Herv. Kerk te Heerde. l Algemeen: Uitgangspunt van het plan is het rapport van de heer. ongepier met de daarin omschreven voorstellen. Na besprekingen met de heer A.S. Tuinstra zijn deze voorstellen, met enkele aanpassingen, in ons plan gevolgd. Beoogd wordt een zo consequent mogelijke realisatie van een Holtgräve-orgel in architectuur, techniek en klank. l l [j'itwerp: Aan de twee door Holtgräve gemaakte orgels met een rugwerk, Lebuïnus- en Bergkerk te Deventer, zijn verhoudingen en details ontleend voor het frontontwerp in Heerde. Voor de constructies kan het nodige worden ontleend aan het bewaarde Holtgrave-contract voor de kerk van Brummen, welk orgel bijna een dubbelganger was van het orgel te Heerde. Het oorspronkelijke hoofdwerkfront uit 1845 is ook de basis van het vernieuwde front. De vorm van het rugwerk is ontleend aan het rugwerk van het orgel in de Bergkerk. De situering van de pedaaltorens met aansluitende tussenvelden is ontleend aan het orgel in de Lebuïnuskerk. 1 I _..t._ Voor optimale verhoudingen in klank en architectuur is het aanwezige orgelbalkon eigenlijk te klein en te laag gesitueerd. Het orgelbalkon werd gemaakt voor de vorige, veellagere, kerk en bij de vergroting van de kerk niet gewijzigd. Een situatie die in technische zin geaccepteerd kan worden maar qua architectuur beter gewijzigd kan worden. Om het orgelfront in de hoge kerk meer slankheid en hoogte te geven stellen we voor om op de middentoren van het hoofdwerk en op de pedaaltorens beelden te plaatsen in een in 1845 gangbare vorm en voorstelling, bijvoorbeeld drie beelden voorstellende Geloof, Hoop en Liefde. De twee beelden in liggende houding op de hoofdwerkzijtorens blijven gehandhaafd. De twee putti uit 1845 die momenteel op de middentorens van bovenwerk en rugwerk geplaatst zijn, worden nu op de zijtorens van het nieuwe rugwerk geplaatst. Op de middentoren van het rugwerk wordt een harpspelende koning David, die nu binnen ons bedrijf bij de toegangsdeur is opgesteld, geplaatst. Met betrekking tot de onderbouw van het rugwerk wordt voorgesteld alleen het bovenste deel van de kroonlijst van het orgelbalkon als segment uit te voeren; eronder wordt een gesneden soffiet aangebracht. Deze vorm is overeenkomstig de rugwerkonderbouw in de Lebuïnuskerk te Deventer (tekening I). Voor de door Holtgräve in de Bergkerk gerealiseerde oplossing waarbij de volledige hoogte van de kroonlijst van het orgelbalkon als segment wordt uitgevoerd (het gesneden soffiet vervalt) is eerst niet gekozen. Dit gezien het massieve karakter van deze oplossing en de relatief lage plaatsing van het balkon in de kerk. De orgelvloer is in 1964 verhoogd (24 cm) t.o.v. de originele situatie. Om in de nu te realiseren situatie de onderkas injuiste proportie te houden met de bovenkas (de hoogte van de balustrade is een gegeven) dient een nieuwe vloer op de oorspronkelijke plaats te worden aangebracht. Een aanvullende reden is dat met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de bestaande orgelvloer om de orgelkas van 1964 heen is aangelegd en daarom nu ook had moeten worden aangepast.

78 ~ I ORGELMAKERI REIL B.V. 4 1 De kassen van hoofdwerk en pedaal worden van een gesloten achterwand voorzien. De kasdiepte wordt later exact vastgesteld aan de hand van de voor windladen en pijpwerk noodzakelijke plaatsruimte. Tussen achterwand en torenmuur komt ruimte voor stemgangen met bijbehorende (vaste) trappen dusdanig dat een veilige toegang tot het bitmenwerk wordt l bereikt. De tongwerken van hoofdwerk en pedaal zijn bereikbaar middels deze stemgangen.., achter het orgel. De stemgang vanwaar het tongwerk van het onderpositief kan worden gestemd ligt binnen de kas en is eenvoudig en goed bereikbaar. De afstand tussen de.\ hoofdwerkkas en het rugpositief zal tot normale proporties (ca. I, 10m) worden teruggebracht. l Materiaal uit 1964 (delen van de kas en de pedaalladen) kan in het concept worden ingepast en deels na aanpassingen, opnieuw worden gebruikt. De pedaalladen dienen een kwart slag te worden gedraaid en worden aangepast dusdanig dat de Bazuin 16' aanvullend op deze laden kan worden geplaatst. De huidige rugwerklade kan niet worden toegepast omdat deze te lang is voor de nieuwe rugwerkkas. Voor het onderpositief kan een Hardorff-Iade (1854) uit onze voorraad historische laden worden gebruikt..1 I 1 De windvoorziening, bestaande uit vier spaanbalgen wordt weer op de oorspronkelijke plaats in de torenruimte opgesteld. Er wordt gebruik gemaakt van de binnen ons bedrijf is de laatste jaren ontwikkelde vorm van regulatie waarmee de negatieve invloed van de orgelventilator (draaiende, met een constante snelheid aangevoerde wind) voor een groot deel uitgeschakeld kan worden. De windtoevoer komt veel meer overeen met de authentieke wijze van windtoevoer door het orgel met mankracht te 'treden'. Goede ervaringen zijn hiermee o.a. opgedaan bij historische orgels zoals in de Grote of St-Nicolaaskerk in Elburg en de Bovenkerk te Kampen De klaviatuur wordt naar aanwezige (fraaie) Holtgräve-voorbeelden vormgegeven. Voor wat betreft de speel- en registermechanieken resteert van het werk van Holtgräve in het bestaande orgel niets meer; het aanwezige materiaal uit 1964 valt niet op bevredigende wijze in het nieuwe concept in te passen. Het pijpwerk voor het derde manuaal zal als onderpositief onder het hoofdwerk worden opgesteld. In de kas is hiervoor voldoende ruimte aanwezig. In onze opslag beschikken we over pijpwerk uit 1841 afkomstig uit het voormalige Holtgräve orgel van de Herv. Kerk te Borne en over een windlade met pijpwerk uit 1854, gemaakt door W. Hardorff als 2c manuaal voor het Mitterreither-orgel te Berlikum (Fr.). Deze delen zijn in het nieuwe concept verwerkt. Voor wat betreft het bestaande pijpwerk kan worden gesteld dat nog een groot Holtgräve-bestand aanwezig is. Dit pijpwerk zal moeten worden teruggeschoven volgens de oorspronkelijke tooninscripties en daarmee moeten worden verlengd om de juiste toonhoogte te kunnen bereiken. Voor wat betreft de plaatsing van de Bazuin 16' gaan we er eerst vanuit dat deze binnen de hoofdwerk-pedaalkas kan worden opgesteld. Voor de meerkosten die ontstaan door het plaatsen van dit register op een plek achter het orgel (in principe op de stemvloer achter het hoofdwerk) is een stelpost opgenomen.

79 , I '":l \., ( l l l l l.1 Huidige dispositie: Manuaal I, rugwerk rc - f") 1. Prestant 4' 2. Quintadeen 8' 3. Holpijp 8' 4. Roerfluit 4' 5. Woudfluit 2' 6. Sifflet I' 7. Sesquialter 2 st. 8. Scherp 3-4 st. 9. Kromhoorn 8' ORGELMAKERI REIL B.V. 1964, in front. C-H combinatie met Holpijp 8'. Vanaf c metaal, alles Mogelijk oorspronkelijk HW. C-G grenen, rest metaal. Oud pijpwerk van 2e manuaal, mogelijk Z. van Dijk, Open, 1845, van 2e manuaal. Open, , stevels metaal, koppen lood, bekers metaal. Manuaal Il. hoofdwerk (C - f") 10. Prestant 8' 1845, C-gis front, in torens. 11. Quintadeen 16' 1964, metaal. 12. Roerfluit 8' 1845, hoeden in 1964 vernieuwd, metaal. 13. Cornet discant 5 st. 1845,opgebankt. 14. Octaaf 4' C-cis" 1845, rest Gemshoorn 4' In hoofdzaak 1845, sommige voeten nieuw Quint 3' C-b' 1845, h'-f" Octaaf 2' C-fis' 1845, g'-f" Mixtuur 3-4 st grotendeels, in 1989 uitgebreid tot 4-6 st. 19. Trompet 8' 1845, koppen en stevels eiken, bekers metaal. Manuaal lil bovenwerk rc - f") in zwelkast 20. Prestant 4' 1964, in front. 21. Hobo 8' 1934, herzien Metalen stevels, loden koppen. 22. Cimbel 2 st. I' Fluit 2' 1845, afkomstig van hoofdwerk. 24. Nazard 22/3' 1964, alle pijpwerk conisch. 25. Gedekte fluit 4' Baarpijp 8' C-H gedekt, 1845(?). Vanaf c 1964, conisch, open. 27. Viola di Gamba 8' C-H comb. Baarpyp 8'. Vanaf c 1845, afkomstig van man. II. Pedaal rc - t') 28. Subbas 29. Prestant 30. Octaaf 31. Mixtuur 32. Fagot 33. Klaroen 16' 8' 4' 4 st. 16' 4' 1934, 1. de Koff, hout. 1964, C-cis front , houten stevels, koppen lood, bekers metaal. 1964, stevels metaal, koppen lood, bekers metaal. Nevenregisters Koppelingen: HW-BW, HW-RW, Pedaal- HW, Pedaal-RW en Pedaal-Bovenwerk Tremulant rugwerk, Tremulant bovenwerk (buiten gebruik gesteld). 5

80 1 l l l l Uit te voeren werkzaamheden: ORGELMAKERI REIL B.V. 6 Werkvoorbereiding, onderzoek, demontage en transport Orgeltechnisch onderzoek naar bestaande orgeldelen. Besprekingen. Tekenwerk front en plattegrond. Onderzoek, begeleiding in werkplaats en kerk, meet- en tekenwerk, documentatie. Het orgel wordt technisch gedocumenteerd en op een zo laat mogelijk tijdstip gedemonteerd. Om te komen tot een gedetailleerd werkplan worden o.a. de Holtgräve-orgels van de Lebuïnuskerk en de Bergkerk te Deventer nader bezocht; voor het project Heerde van belang zijnde constructies worden gemeten en met foto's en tekeningen gedocumenteerd. Het pijpwerk uit 1845 wordt in samenwerking met uw adviseur op tooninscripties en maatvoering gedocumenteerd. Vaststelling mensuren nieuwe registers en bij te maken pijpwerk. manuren: 446; reis- en verblijfkosten: 400,-- Kosten fase ,-- Vóór het uitnemen wordt de huidige situatie opgenomen en vastgelegd. Pijpwerk wordt van de lade afgenomen en in daarvoor bestemde kisten ingepakt. Klaviatuur, speel- en registermechanieken worden afgekoppeld en uitgenomen. Flexibele conducten uitnemen, de windladen en windvoorziening worden deels gedemonteerd en daarna uitgenomen. Demontage bestaande kassen. Transport naar onze werkplaats jl) Heerde. Opslag. manuren: 235; materiaalkosten/transport: 400,-- Kosten fase I ,-- Orgelkas De kassen worden in onze werkplaats opgebouwd volgens de tekeningen 1 tim 4 d.d. 24 september In de hoofdkas worden ladeliggers aangebracht die tevens voor verbinding tussen front en achterwand gaan zorgen. Van het aanwezige bestand wordt opnieuw gebruikt: Het complete hoofdwerkfront met het deel van de onderkas uit Van de pedaaltorens uit 1964: kappen, voetlijsten, consoles en snijwerk in de pijpvelden. Van het rugwerk: de middentorenkap. De kas inclusief snij- en lofwerk wordt gereinigd. Kasverbindingen en snijwerk/lofwerk worden nagezien op gebreken en waar nodig hersteld. Beschadigingen worden hersteld, loszittende panelen worden zo nodig opnieuw verlijmd en passend gemaakt. De kasdeuren worden van kleine sierhandgrepen, sloten en/ofbinnenwervels voorzien, zodat het inwendige doelmatig kan worden afgesloten. ; Be kas wordt gecontroleerd op houtworm en net als de houtdelen van het binnenwerk integraal met een houtwormbestrijdingsmiddel behandeld. Nieuw kaswerk (grotendeels grenenhout): De rugwerkkas met kappen op de zijtorens. Uitvoering in fase 2. De onderkas van het hoofdorgel met daarin de klaviatuur en twee doorgangen. Zijwanden en frontstijlen van de pedaaltorens. De achterwand van de hoofdkas met stemvloeren en trappen. De aan de zijwanden van de rugwerkkas aansluitende balustradepanelen tot aan het kwartronde deel. De segmentvormige onderlijst onder het rugwerkfront en de verder aansluitende balustradeomlijsting.

81 I l l l l ORGELMAKERI REIL B.V. 7 De orgelkas wordt (in ieder geval gedeeltelijk) opgesteld in de werkplaats. Tussen hoofdwerkkas en rugwerk wordt een verhoogde traktuurschacht aangebracht. Ter wille van de slijtvastheid worden hier eiken vloerdelen toegepast. manuren: 1262; materiaalkosten: 8.530,- manuren: 462; materiaalkosten: 1.530,-- Kosten fase 1 Kosten fase , ,-- Aan snijwerk wordt bijgemaakt: - Snijwerk in de pijpvelden tussen pedaaltorens en hoofdwerkfront. Snijwerk in de drie panelen onder het hoofdwerkfront, als uitklinkopeningen voor het onderpositief. De nu ontbrekende onderstukjes onder de consoles van de pedaaltorens. Consoles onder de kwartronde zijvelden van het hoofdwerk. Snijwerk in alle torens en velden van het rugwerk (fase 2). Kleine stukjes ontbrekend snijwerk in het bestaande. Soffiet onder het rugwerk (fase 2). Kosten fase 1 Kosten fase , ,-- Er worden drie nieuwe beelden uit gips vervaardigd voorstellende de allegorische figuren Geloof, Hoop en Liefde. De overige beelden worden schoongemaakt en nagezien. Het binnen ons bedrijf aanwezige grenen David-beeld wordt gerestaureerd (fase 2). Kosten fase 1 Kosten fase , ,-- Windvoorziening Er wordt naar het oorspronkelijke voorbeeld een windvoorziening bestaande uit vier spaanbalgen vervaardigd. be nieuwaan te leggen windvoorziening wordt gevoed door een nieuwe, van een elektronisch regelsysteem voorziene, ventilator. De balgen worden gemaakt van grenen met eiken vouwen. Afmetingen van de balgen zijn 2,40 x 1,20 m. Ze worden opgesteld in een grenen balgenstoel op de oorspronkelijke plaats op de balgzolder in de toren. Het geheel wordt omgeven door een geïsoleerd balghuis van grenen. De sparing in de torenmuur tussen balghuis en kerkruimte zal voor een deelopen blijven, opdat in het stookseizoen de temperatuur in het balghuis gelijk zal zijn aan de temperatuur in de kerk. De windkanalen worden gemaakt van eiken. Het pedaal wordt vanaf de balgen van een van de manuaalwerken gescheiden windtoevoer voorzien, zodat het windverbruik van pedaalspel het manuaalspel niet beïnvloedt. Er worden tremulanten vervaardigd voor rugwerk en onderpositief. Technische uitvoering van de beide tremulanten in nader overleg met uw adviseur. Binnen de opbouw in de werkplaats worden kanaaldelen voorbereid voor montage in de kerk. manuren: 928; materiaalkosten: 9.320,- manuren: 37; materiaalkosten: 270,-- Kosten fase I Kosten fase , ,--

82 'I I l l Windladen Rugwerk ORGELMAKERI REIL B.V. 8 l l De rugwerklade wordt geheel nieuw gemaakt van eiken. Uitvoeringsdetails van de lade worden aan Holtgräve-laden ontleend. De lade wordt geheel van natuurgedroogd eiken gemaakt. Door het gebruik van speciaal voor dit doel binnen ons bedrijfvervaardigde dunne eiken platen is de ladé bestand tegen de normale verwarming door moderne verwarmingssystemen. Tussen pijpstokken en slepen worden geweven viltringen aangebracht. De pijpstokken worden bevestigd met speciaal hiervoor vervaardigde stokschroeven. Tussen slepen en cancellenraam worden leerbanen tussen de dammen aangebracht. Nieuwe roosters, hangers en stempels. De ventielen worden belijmd met twee lagen schapenleer. De pulpeten worden op Holtgrave-wijze van dun leer gemaakt. De voorslagen worden vervaardigd uit eiken, messing sluitingen naar Holtgräve voorbeelden. 'j manuren: 429; materiaalkosten: e 2.000,-- Kosten fase ,-- Hoofdwerk. f ' De Holtgräve-laden van het hoofdwerk worden gerestaureerd. Beschouwing aan de buitenzijde geeft geen directe aanwijzing dat er in 1964 zogenoemde platen zijn aangebracht. Er zijn verende afdichtingen onder de stokken gelijmd, deze zijn voor zover zichtbaar niet ingelaten. Toevoegingen uit 1964 worden verwijderd; de ladebalgen worden verwijderd zodat windkanalen rechtstreeks op de ventielkasten kunnen worden aangesloten. De beide windladen (C- en Cislade) worden gerestaureerd. Afhankelijk van de in 1964 toegepaste werkwijze zal in overleg met uw adviseur een definitieve restauratiemethodiek worden vastgesteld.. Na demontage van de beide laden zullen de cancellenramen op winddichtheid worden gecontroleerd. De losgelaten lijmverbindingen worden hersteld en aanwezige scheuren verlijmd. Schuren en schaven wordt met de grootst mogelijke terughoudendheid uitgevoerd conform de richtlijnen van de RCE (Rijksdienst Cultureel Erfgoed) en uworgeladviseur. Er worden nieuwe leren sleepbanen tussen de dammen aangebracht. Nieuwe dammen en slepen. Pijpstokken worden gereinigd en waar nodig hersteld. Verwijdering verende afdichtingen, Daar waar dispositiewijzigingen dit noodzakelijk maken worden nieuwe pijpstokken in passende stijl vervaardigd (plaatsing Fagot 16' en Fluit 2'). Er zullen geweven viltringen onder de stokken worden aangebracht. Nieuwe stokschroeven worden bijgemaakt in gelijke vormgeving en maatvoering als de nog op de lade aanwezige originele Holtgrave-voorbeelden. De roosters, hangers (inclusief front) en stempels worden gereinigd, waar nodig hersteld, vernieuwd of aangepast. De pijpen worden opnieuw passend gemaakt in.de roosters. Vernieuwing ventielkasten naar de oorspronkelijke situatie. Voorslagen en sluitingen vernieuwen in passende stijl. Ventielen worden aangepast ofvernieuwd en beleerd met dubbel schapenleer. Messing stiften worden vernieuwd. Nieuwe ventielveren. Nieuwe pulpeten in Holtgrävefactuur. Laden opbouwen en afregelen. Alle conducten van de afgevoerde pijpen worden nieuw gemaakt van lood. Indien nodig worden aanvullend vervoerplank( en) in stij I aangebracht. manuren: 446; materiaalkosten: 1.900,-- Kosten fase ,-- j

83 'I I l \ l l l l Onderpositief ORGELMAKERI REIL B.V. 9 De in onze voorraad aanwezige Hardorff-lade voor het onderpositief dient geheel te worden gerestaureerd. Na demontage van de lade zal het cancellenraam op winddichtheid worden gecontroleerd. De losgelaten lijmverbindingen worden hersteld en aanwezige scheuren verlijmd. Loszittende sponsels en scheiden worden opnieuw vastgelijmd. Schuren en schaven wordt met de grootst mogelijke terughoudendheid uitgevoerd conform de richtlijnen van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en uw orgeladviseur. In overleg met uw adviseur zal een definitieve restauratiemethodiek worden vastgesteld (o.a. eventuele toepassing van speciaal hiervoor ontwikkelde 'platen' ofzogenaamde 'authentieke methode'). Er worden nieuwe leren sleepbanen tussen de dammen aangebracht. Dammen en slepen worden nagezien en waar nodig hersteld. Pijpstokken worden gereinigd en waar nodig hersteld. Daar waar nodig worden nieuwe pijpstokken in passende stijl vervaardigd. De later gewijzigde pijpstok voor de Vox Humana 8' wordt in de oorspronkelijke staat teruggebracht, geschikt voor de bas/discant-opstelling van eiken stevels voor de Vox Humana 8'. Er zullen geweven viltringen onder de stokken worden aangebracht. De pijpstokschroeven worden vervangen door nieuwe, naar Hardorff model. Overige originele stokschroeven worden gereinigd. Nieuwe roosters, hangers en stempels. Restauratie ventielkasten naar de oorspronkelijke situatie. De niet oorspronkelijke ventielen worden vervangen door nieuwe van eiken en beleerd met dubbel schapenleer. Messing stiften worden vernieuwd. Nieuwe ventielveren. Nieuwe pulpeten in passende factuur. Voorslagen en sluitingen vernieuwen in passende stijl. Lade opbouwen en afregelen. De conducten van de afgevoerde grotere pijpen worden nieuw gemaakt van lood. manuren: 262; materiaalkosten: 750,-- Kosten fase ,-- Pedaal. De pedaalladen uit 1964 worden geschikt gemaakt voor het Holtgräve-concept. De ladebalgen worden verwijderd zodat windkanalen rechtstreeks op de windkast kunnen worden aangesloten. De pedaalladen worden bij herplaatsing in het orgel een kwartslag gedraaid t.o.v. de ligging in de huidige situatie. Daarmee lopen de slepen dan evenwijdig aan het front. Na demontage van de laden zullen de cancellenramen op winddichtheid worden gecontroleerd. De losgelaten lijmverbindingen worden hersteld en aanwezige scheuren verlijmd. De bovenzijden van de cancellenramen worden, indien nodig, gevlakt. Er worden nieuwe leren sleepbanen tussen de dammen aangebracht. Nieuwe dammen en slepen. De laden worden dusdanig opnieuw ingedeeld dat er ruimte ontstaat voor het register Bazuin 16' *. Pijpstokken worden gereinigd en waar nodig hersteld. De pijpstokken worden geschikt gemaakt voor de gewijzigde dispositie, eventueel vernieuwd. Er zullen geweven viltringen onder de stokken worden aangebracht. Nieuwe stokschroeven. De roosters, hangers en stempels worden gereinigd, waar nodig vernieuwd, hersteld of aangepast. De pijpen worden opnieuw passend gemaakt in de roosters. Restauratie ventielkasten. Voorslagen en sluitingen vernieuwen in passende Holtgräve-stijl. De bestaande ventielen worden opnieuw beleerd met dubbel schapenleer. Messing stiften worden waar nodig vernieuwd. De ventielveren worden op duurzaamheid en spanningshoudbaarheid gecontroleerd en waar nodig in stijl vernieuwd. Nieuwe pulpeten in Holtgräve-factuur. Laden opbouwen en afregelen. Alle conducten van de afgevoerde pijpen worden nieuw gemaakt van lood. Indien nodig worden aanvullend vervoerplank(en) in stij I aangebracht. manuren: 351; materiaalkosten: 1.300,-- Kosten fase ,--

84 l l l * Stelpost: ORGELMAKERI REIL B.V. 10 l l Indien na aanvullend onderzoek in onze werkplaats naar voren komt dat de Bazuin 16' toch niet optimaal,te plaatsen blijkt te zijn op de bestaande laden (afhankelijk van maatvoering cancellen en beschikbare hoogte) dan zal de Bazuin 16' elders dienen te worden opgesteld. Hiervoor wordt dan een nieuwe lade gemaakt, opgesteld achter het orgel op de stemgang van het hoofdwerk, tegen de torenmuur. De lade wordt geheel van natuurgedroogd eiken gemaakt en bestaat uit een windkast met pijpstok, zonder cancellenraam. De ventielen worden belijmd met twee lagen schapenleer. De pulpeten worden op klassieke wijze vervaardigd. Voorslagen en sluitingen in passende stijl. De opstelling van het tongwerk is piramidaal, met C in het midden. Vervaardiging bijbehorende mechanieken. manuren: Ill; materiaalkosten: 500,-- Kosten fase I 5.460,-- î,_i Klaviatuur De drie-manualige klaviatuur zal geheel nieuw worden gemaakt naar het voorbeeld van de klaviatuur in de Lebuïnuskerk te Deventer. De eiken toetsen worden voorzien van 2,5 mm dik beenbeleg. Op de frontons wordt eveneens been aangebracht. De boventoetsen worden gemaakt van ebbenhout. De bakstukken en lijsten worden belegd met ebbenhout, met inlegwerk van stroken been. De lessenaar wordt gemaakt van mahoniehout. Pedaalklavier en bank worden gemaakt van eiken. De bankzitting wordt met leer bekleed. De registerknoppen worden gedraaid van ebbenhout. De registeropschriften worden met goud op een zwarte ondergrond aangebracht. De registertrekkers worden per werk in horizontale rijen aan weerszijden van de klaviatuur aangebracht. manuren: 462; materiaalkosten: 3.200,-- Kosten fase ,-- j Speel- en registermechanieken De speel- en registermechanieken worden geheel nieuw gemaakt. De wellenborden met wellen, wearmen en welhouders worden gemaakt van eiken. Winkelbalken en winkels idem. Abstraeten worden gemaakt van grenen. Alle draden en stiften worden gemaakt van messing. De registermechaniek wordt voorzien van eiken wellen met metalen welarmen in een voldoende zware constructie. Trekstangen eveneens van eiken. Stiften van messing. IDe aanleg van de registermechaniek in de Lebuïnuskerk te Deventer zal in grote lijnen worden gevolgd. manuren: 1205; materiaalkosten: 7.250,- manuren: 346; materiaalkosten: 1.250,-- Kosten fase 1 Kosten fase , ,--

85 l ORGELMAKERI REIL B.V. II l l l ~l I.1 I.: Pijpwerk Er kan deels gebruik worden gemaakt van pijpwerk uit onze voorraad dat toe te schrijven valt aan Holtgräve (Borne Herv. Kerk, 1841), Hardorff-pijpwerk (Berlikum Herv. Kerk, 1852) en verder 1ge_ eeuws pijpwerk uit onze voorraad. Daarnaast wordt een deel' 1964' hergebruikt en de Subbas 16' van De Koff. Rugwerk Het nieuwe frontpijpwerk voor het rugwerk wordt in stijl bijgemaakt. De labia worden verguld met 24 karaats rozenobel bladgoud. Het binnenpijpwerk uit 1841 en 1845 zal worden schoongemaakt en hersteld. Uitdeuken, controle en waar nodig herstel van loszittende soldeernaden, beschadigde pijpvoeten en bovenranden. Later aangebrachte stemrollen worden dichtgesoldeerd, afgesneden pijpen worden tot de oorspronkelijke toonhoogte verlengd. Beschadigingen aan voeten en bovenranden worden hersteld. De hoeden van gedekte pijpen worden goed sluitend gemaakt. Later aangebrachte hoeden met afwijkende factuur worden in passende stijl vernieuwd. Wanddiktes, legering en makelij van nieuw bij te maken pijpwerk zullen gelijk zijn aan het Holtgräve-pijpwerk. De Mixtuur in het rugwerk wordt als volgt samengesteld: C 11/ /3 C 2-11/3-1 c' 22/ c" 4-22/3-2 Hiervoor wordt voor een deel passend 1ge -eeuws pijpwerk gebruikt uit onze voorraad. Nieuw register: Dulciaan 8'. manuren: 809; materiaalkosten: 3.900,-- Kosten fase ,-- Hoofdwerk De frontpijpen (Holtgräve) worden schoongemaakt, opgerond en waar nodig hersteld. De aanwezige vlekken worden zo goed mogelijk verwijderd. Het bestaande verguldsellijkt van voldoende kwaliteit en wordt schoongemaakt. De nu niet in functie zijnde pijpen in de tussenvelden worden hersteld en weer aangesloten. Het binnenpijpwerk uit 1845 zal worden schoongemaakt en hersteld. Uitdeuken, controle en waar nodig herstel van loszittende soldeernaden, beschadigde pijpvoeten eo bovenranden. Later aangebrachte stemrollen worden dichtgesoldeerd, afgesneden pijpen worden tot de oorspronkelijke toonhoogte verlengd. Beschadigingen aan voeten en bovenranden worden hersteld. De hoeden van gedekte pijpen worden goed sluitend gemaakt. Later aangebrachte hoeden met afwijkende factuur worden in passende

86 l ORGELMAKERI REIL B.V. 12 'l I 'l I stijl vernieuwd. Wanddiktes, legering en makelij van nieuw bij te maken pijpwerk zullen gelijk zijn aan het Holtgräve-pijpwerk opdat het te realiseren klankbeeld een volkomen eenheid vormt. Nieuwe Bourdon 16' in passende factuur. Q,e Mixtuur wordt naar de oorspronkelijke Holtgräve-samenstelling teruggebracht: C 2-11/3-1 C 22/ /3 c' 4-22/ /3 c": 8-51/ Noodzakelijke aanvullingen in bijpassende stijl. De samenstelling van de Cornet blijft ongewijzigd: / /5. Nieuwe Fagot 16' in passende factuur naar voorbeeld van het orgel in de Bergkerk te Deventer. De Trompet 8' wordt uit elkaar genomen en schoongemaakt. Schalbekers worden opnieuw opgerond. Het slagvlak van de kelen wordt nagezien op onregelmatigheden, belering op de kelen wordt waar nodig vernieuwd. In principe hergebruik na restauratie van de bestaande, originele tongen. manuren: 721; materiaalkosten: 4.900,-- Kosten fase ,-- Underpositief, I Pijpwerk deels 1845 (Viola di Gamba 8', Woudfluit 2'; Holtgräve) van het bestaande bovenwerk en deels 1854 (Fluit doux 8', Open fluit 4'; Hardorff) uit onze voorraad. Het pijpwerk zal worden schoongemaakt en hersteld. Uitdeuken, controle en waar nodig herstel van loszittende soldeernaden, beschadigde pijpvoeten en bovenranden. Later aangebrachte stemrollen worden dichtgesoldeerd, afgesneden pijpen worden tot de oorspronkelijke toonhoogte verlengd. Beschadigingen aan voeten en bovenranden worden hersteld. Dulciaan 8' nieuw in een passende factuur. manuren: 269; materiaalkosten: 800,-- Kosten fase ,-- I I i;) j Pedaal Het nieuwe frontpijpwerk (Prestant 8') voor het Pedaal wordt in stijl bijgemaakt. De labia worden verguld met 24-karaats rozenobel bladgoud. ne Subbas 16' van De Koff (1934) wordt hergebruikt. Voor het groot octaaf van de Gedekt 8' worden de 'houten pijpen (wellicht 1845) van de Baarpijp 8' van het Bovenwerk gebruikt. De lijmnaden van houten pijpen worden gecontroleerd en waar nodig hersteld, stoppen en voorslagen worden goed sluitend gemaakt. Wanddiktes, legering en makelij van nieuw bij te maken pijpwerk zullen gelijk zijn aan het Holtgräve-pijpwerk.

87 ~I ORGELMAKERI REIL B.V. 13., ~.' De bestaande Octaaf 4' van het Pedaal uit 1964 zal in het nieuwe concept worden ingepast. Het pijpwerk zal worden schoongemaakt en hersteld. Uitdeuken, controle en waar nodig herstel van loszittende soldeernaden, beschadigde pijpvoeten en bovenranden. Beschadigingen aan voeten en bovenranden worden hersteld. De Roerquint 6' in Holtgräve-factuur bijgemaakt. De Trompet 8' wordt in Holtgräve-factuur 'Bergkerk' bijgemaakt. Dit geldt ook voor de Bazuin 16', hoewel hier geen concrete voorbeelden voor zijn aan te wijzen. De Trompet 4' in Holtgräve-factuur 'Bergkerk' wordt in fase 2 geplaatst. manuren: 622; materiaalkosten: 3.850,- manuren: 100; materiaalkosten: 500,-- Kosten fase 1 Kosten fase , ,-- Montage be aanwezige verhoogde vloer op het orgelbalkon in de kerk dient te worden verwijderd. Op de oude balkonvloer (uitgaande van het feit dat deze in een redelijke conditie is) wordt met dunne regels een vlak waterpas gemaakt waarop een nieuwe grenen vloer wordt aangebracht. Er is in onze calculatie ervan uit gegaan dat dit werk door derden zal worden uitgevoerd; onder onze begeleiding. Demontage van de diverse orgeldelen in onze werkplaats. Transport naar de kerk. manuren: 161; materiaalkosten/transport: 400,- manuren: 33 Kosten fase 1 Kosten fase , ,-- Plaatsing orgeldelen. De hoofdkas wordt aan de torenmuur verankerd met de liggers van de stemvloeren. De kappen van de vijftorens worden extra verankerd met stalen trekstangen aan de torenmuur. De kap van de middentoren van het rugwerk wordt in principe met een stalen trekstang verankerd aan de onderkas van het hoofdorgel. Technisch afregelen. Schilder- en verguldwerk aan kas en snijwerk staan buiten het door ons aangenomen werk. manuren: 789; materiaalkosten: 1.640,- ~:'lnuren: 127; materiaalkosten: 60,-- Intonatie en stemming Kosten fase I Kosten fase , ,-- Herplaatsen pijpwerk. Historisch materiaal wordt weer op de originele plaats opgesteld. De winddruk wordt opnieuw vastgesteld. De intonatie zalopnieuwopgezet worden naar Holtgräve-voorbeelden, De oorspronkelijke toonhoogte wordt in acht genomen. Het orgel wordt gestemd in de gelijkzwevende temperatuur. manuren: 454 manuren: 206 Kosten fase 1 Kosten fase , ,--

88 ORGELMAKERI REIL B.V. 14 Dispositie na restauratie: '-1 Manuaal I, rugpositief(c - ("), (ase 2 1. Prestant 8' Nieuw, C-E grenen, vanaff in het front. 2. Quintadeen 8' Baarpijp 8' Roerfl uit 8' Octaaf 4' 1841, Holtgräve, aanvullingen nieuw. 6. Roerfluit 4' Quintfluit 3' 1841, aanvullingen nieuw. 8. Octaaf 2' 1841, aanvullingen nieuw. 9. Sesquialter 2 st. 1964, aanvullingen nieuw. 10. Mixtuur 3 st. 1841, aanvullingen nieuw. 11. Dulciaan 8' Nieuw Manuaal II, hoofdwerk rc - t") 12. Prestant 8' 1845, deels front, tussenvelden worden weer aangesloten. 13. Bourdon 16' Nieuw, C-h eiken, c-f'" metaal. 14. Holpijp 8' Octaaf 4' 1845, d" - f" nieuw. 16. Gemshoorn 4' Quint 3' 1845, c" - f'" nieuw. 18. Octaaf 2' 1845, gis' - f" nieuw. 19. Fluit 2' Cornet 5 st Mixtuur 3-4 st.* 1845, aanvullingen nieuw (*: extra koor nader te besluiten). 22. Fagot 16' Nieuw, koppen en stevels eiken, bekers dulc. vorm. 23. Trompet 8' 1845 _I Manuaal III, onderpositief(c - (") 24. Viola di Gamba 8' 1845, C-H in Fluit doux 8'. 25. Fluit doux 8' 1852 _ 26. Open ft uit 4' Woudfluit 2' Vox Humana 8' bas/discant Nieuw, koppen en stevels eiken. -e..., Pedaal {.C - a 29. Prestant 8' Nieuw, deels front. 30. Subbas 16' Gedekt 8' C-H oud, c-d' nieuw. 32. Roerquint 6' Nieuw. 32. Octaaf 4' Bazuin 16' Nieuw. 34. Trompet 8' Nieuw, koppen en stevels eiken, bekers metaal. 35. Trompet 4' Nieuw, koppen en stevels eiken, bekers metaal (fase 2). Nevenregisters Koppelingen: HW-RW, HW-OP, Pedaal-HW, Pedaal-RW tremulant rugwerk, tremulant onderpositief.

89 l l l Werkvolgorde (globaal): ORGELMAKERI REIL B.V. 15 Fase 1 1. Opmeten van huidige kasdelen en windladen. 2. Gedetailleerd werkplan uitwerken. 3. Vervaardigen van nieuwe windladen, windvoorziening, klaviatuur, delen speel- en registermechaniek en nieuw pijpwerk in onze werkplaats. 4. Demontage van het orgel in de kerk en transport van alle delen naar de werkplaats. 5. Vervaardiging van nieuwe kasdelen en waar nodig, wijziging van opnieuw toe te passen kasdelen. Opbouw in de werkplaats van de vernieuwde kas. 6. Werkplaatsopbouw van het gehele orgelinterieur met speel- en registermechaniek. 7. Demontage van de werkplaatsopbouw, transport naar de kerk en opbouw van het orgel inclusief voorbereiding rugwerk in de kerk. Aanvullende voorbereidende werkzaamheden aan de onderbouw voor het rugwerk en de balustrade. 8. Plaatsing van pijpwerk, intonatie en stemming. Het onder punt 4 tim 8 vermelde werk zal normaal gesproken een periode van circa een jaar omvatten. Ease 2 9. Opnieuw werk opstarten. Plaatsing in fase 1 voorbereide rugwerk. _j j Kostenoverzicht: I. Werkvoorbereiding, onderzoek, demontage en transport 2a. Orgelkas 2b. Snijwerk en soffiet 2c. Beelden 3. Windvoorziening 4. Windladen 4a. Rugwerk 4b. Hoofdwerk 4c. Onderpositief 4d. Pedaal stelpost: plaatsing Bazuin 16' achter het orgel 5. Klaviatuur 6. Speel- en registermechanieken "[" Pijpwerk 7a. Rugwerk 7b. Hoofdwerk 7 c. Onderpositief 7d. Pedaal 8. Demontage werkplaats, inpakken en transport 9. Montage in de kerk 10. Intonatie en stemmen 11. Plaatsing Roerquint 6' op Pedaal (zie pag. 16) 12. Meerkosten voor werken in twee fasen TOT AAL FASE 1 (inclusief stelpost) TOTAAL FASE 2 -f.:-.' FASE , , , , ,-- FASE , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,--

90 l 1 1.~~'.. ' ORGELMAKERI REIL B.V Besproken mogelijkheden d.d. 31 maart 2010: 1 1 l î - Eventuele uitbreiding Mixtuur HW met een extra koor geeft geen meerkosten binnen dit project. Een kleine slag om de arm houden we voor wat betreft de mogelijkheid ofhet ook zo gerealiseerd kan worden, ook omdat we niet het idee hebben dat de hoofdwerkladen in 1964 zijn ingekort. - Uitbreiding dispositie RW met Quintadeen 8' en Baarpijp 8' willen we binnen dit project zien uit te voeren voor dezelfde prijs als de anders nieuw te maken Fluit travers 8'. - De anders nieuw te vervaardigen Flageolet l' op het RW vervalt kostenneutraal ten faveure van de aan te passen doorlopende bestaande Sesquialter. We hebben het pijpwerk uit 1964 nog eens bezien. Het,0 register is doorlopend zonder repetities. We stellen voor een samenstelling I 1/3' - 4/5' in de bas en 22/3' - I 3/5' discant. We kunnen het bestaande pijpwerk in aangepaste vorm hergebruiken, nieuw te vervaardigen in ieder geval 24 pijpen in het klein octaaf. Gedekt 8' Pedaal blijft gehandhaafd. Er is bezien of een Roerquint 6' aan de pedaaldispositie op de bestaande laden kan worden toegevoegd. Het kan moeizaam. Indien er nieuwe pedaalladen worden gemaakt zal het met zekerheid gaan. De meerkosten voor plaatsing van een Roerquint 6' op het Pedaal bedragen 6.000,-- excl. BTW. De kosten voor het eventueel nieuw vervaardigen van pedaalladen (i.p.v. hergebruik bestaande pedaalladen) willen we voor onze rekening nemen. Voordeel is ook dat de aansluiting op het front gunstiger kan zijn. - Uitbreiding pedaalomvang tot 30 tonen (i.p.v. 27) is op 31 maart 2010 reeds zonder meerkosten toegezegd. - Koppel naar III wordt in combinatie met een Roerquint niet meer noodzakelijk geacht. - Plaatsing op het RW van een Dulciaan 8' i.p.v. een Trompet 8', op het Onderpositief dan een Vox Humana 8' i.p.v. Dulciaan 8' is kostenneutraal. Niet in voorgenoemde prijzen begrepen zijn: f9% BTW, eventuele toekomstige loon- en materiaalprijsstijgingen na 30 juni 20] 0 (worden per termijn verrekend), schilderwerk, metsel en/of hakwerk, aanleg elektrische leidingen, vervaardigen en opleveren van een vlakke orgelvloer enzovoorts (conform leveringsvoorwaarden VON). Condities: We stellen een betaling in vijftermijnen voor: 1 etermij n - 10% bij ondertekening van het contract 2e termijn - 30% bij aanvang werkzaamheden 3e termijn - 20% bij gevorderde werkzaamheden 4e termijn - 20% bij aanvang werkplaatsintonatie 5e termijn - 20% bij oplevering van het orgel. Betalingen dienen binnen 14 dagen na factuurdatum te zijn voldaan. Bij overschrijding wordt de normale rente van bankkrediet berekend. Levering geschiedt volgens de leveringsvoorwaarden van de VON (Vereniging van Orgelmakers in Nederland).

91 l l l ORGELMAKERI REIL B.V. 17 Garantie: Garantie van 10 jaar geldt voor al het werk dat door ons wordt uitgevoerd. l Levertijd: Nader overeen te komen. Momenteel ORGELMAKERI REIL B.V. Heerde, 29 april2010 -! _I '-::~"_ i""!'"'.'

92 I l l l l l NOORDNEDERLAN ORGELACADEMIE - StefTuinstra - DSE organ ist!c I avec i n ist/orgel bouwadviseu r : NNOA - De Lijnbaan L BEDUM Telefoon : +31 (0) Fax: +31 (0) adres stuinstra@nnoa.n1 Website Rekeningen t.n.v, A.S. Tuinstra - Bedum: BIC RABONL2U!BAN NL12RABO EUR!BAN NL22RABO EUR Afdeling: Orgelbouwadviezen Bedum,3 november 2010 Uren Uren Kosten Materiaal Som 1 Werkvoorbereiding, onderzoek, demontage en transport Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten 400,00 Transportkosten 400,00 Totaal 2 Orgelbalkon, kast en front Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten Materiaalkosten ,00 Totaal _I 3 Windvoorziening Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten Materiaalkosten 9.590,00 Totaal 4 Windladen Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten Materiaalkosten 5.950,00 Totaal 5.6 Register- en speelmechaniek, klaviatuur Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten Materiaalkosten ,00 Totaal 7 Pijpwerk Manuren ,00 Reis- en verblijfkosten Materiaalkosten ,00 SOM ,00 800, ,00 Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr

93 l l NOORDN EDERLANDSE ORGELACADEMIE - StefTuinstra - orga n ist/clavec i n ist/orgel bo uwadviseur NNOA - De Lijnbaan L BEDUM Telefoon : +31 (0) Fax: +31 (0) Esmailadres : stuinstra@nnoa.nl Website. Rekeningen t.n.v. A.S. Tuinstra - Bedum: BIC RABONL2U IBAN NLl2RABO EUR IBAN NL22RABO EUR l Afdeling: l l Orgelbouwadviezen HEERDE-HERVORMDEKERK KOSTENQPTELUNG OFFERTE FA. REIL dd Bedum, 3 november 2010 Uren Uurprijs gem Uren Kosten Materiaal Som Tranport 8.9 Montage Manuren Materiaal- en transportkoste Materiaalkosten Totaal ,00 800, ,00 ~ ,00, ,00 n 400, , ,00.. _j i 0 intonatie en stemming Manuren Materiaal- en transportkoste n Materiaalkosten Totaal SOM 11 Stelposten Bazuin 16vt Roerquint 6vt Meerkosten per fase Materiaalkosten Totaal SOMTOTAAL ,00 ~ O, , , , ,00 5Cj14.130,00 III 4.960, , , ,00 700, , , , ,00 "', ,00 i Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr

94 l l l l l l NOORDNEDERLANDSE ORGELACADEMIE - Stef Tuinstra - orga nistic laveci n istlorgel bouwadvise u r NNOA - De Lijnbaan L BEDUM Telefoon : +31 (0) Fax: +31 (0) adres Website stuinstra@nnoa.nl Rekeningen t.n.v. A.S. Tuinstra - Bedum: BIC RABONL2U!BAN NL12RABO EUR!BAN NL22RABO EUR Afdeling: Orgelbouwadviezen Bedum, 3 november 2010 HEERDE-HERVORMDEKERK BEGROTING HOLTGRÄVE n.a. '. OFFERTE FA. REIL dû t.b.v. indiening Brim - pi Uurkosten all-in g. uren Subsidiabel Mat./kost. all-in Subs. mat./.kosten Rijkssubsidie % la Ib Werkvoorbereiding, onderzoek, demontage en transport Manuren totaal , ,47 400,00 218,96 54,74%!-Ig technisch tekenwerk 50%!-Ig onderzoek alle onderdelen Holtgräve!-Ig begeleiding werk 50% Demontage bestaande orgel Manuren totaal , ,76 400,00 45,88 11,47%!-Ig vastleggen bestaande situatie 50%!-Ig orgelkast PedlHW 2a 2b 2e Orgelkast Manuren totaal , , , ,16 36,94%!-Ig kappen zijtorens verlengen!-ig herstellingen kast na demontage!-ig herstel bestaande snijwerk!-ig houtwormbehandeling!-ig kap middentoren aanpassen!-ig achterwand HW-OP 50%!-Ig achterwand Ped + zijw, Snijwerk Ped Manuren totaal , :3,11 5,:35%!-Ig werk houtsnijder ivm HW Beelden Manuren totaal , ,51 5,67%!-Ig schoonm./naz. aanw. beelden 3 Windvoorziening Manuren totaal , , , ,82 57,36%!-Ig 2 balgen tbv HW!-Ig motor en electr. Regeling SOM , , ,83 Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr

95 l l \ l l l A.S. Tuinstra Van: Verzonden: Aan: Onderwerp: Beste Stef, Diepenhorst, Wim <w.diepenhorst@cultureelerfgoed.nl> maandag 15 november :39 A.S. Tuinstra Heerde Ik reken in Heerde met 15 oude registers, dat zijn de registers uit 1845, de Roerfluit 4 uit 1872 en de Subbas uit Klopt dat aantal zo? Dat brengt het rekenpercentage van de te reconstrueren onderdelen op 15/33=45,5%. Daaronder vallen ook alle algemene kosten als demontage en intonatie. Ik beschouw de OP lade maar als het oude BW hoewel maar een klein deel van de BWregisters daar op staat, kosten voor herstel lade ook 45,5%, niet 100% ook al is het een oude lade. Daar geen sprake is van reconstructie van het Bovenwerk subsidieer ik niet de nieuwe en hergebruikte 1841-registers die nu verspreid over RP en OP min of meer het oude BW vormen en niet de nieuwe lade van RP. In de aanvraag zou ik de volgende kosten expliciet vermeld willen zien: kosten herstel pijpwerk uit 1845/1872/1934 van RP, OP en Ped (100% subs.). Kosten nieuwe Dulciaan RP en Bourdon 16 Fagot 16 HW (45,5% subs. Kosten hersteloude delen kas, inclusief aanvullingen achterwand, snijwerk etc. In de aanvraag zou ik in ieder gevalopnemen:.1 Werkvoorbereiding en demontage Orgelkas: met opgave kosten herstel HW inclusief reconstructie snijwerk en achterwand etc \/Viiiavoorziening fase1 Windlade HW Windlade OP Klaviatuur Speel en registermechaniek Pijpwerk HW met opgave kosten nieuwe registers Pijpwerk RP en OP met opgave kosten herstel registers 1845/1872/1934 en kosten Dulciaan 8 voet RP Montage fase 1 Intonatie fase 1 en fase 2 (oude reg isters RP) Met vriendelijke groet, drs. W. (Wim) Diepenhorst Specialist Orgels,klokken,uurwerken en carillons Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Smallepad 5 I 3811 MG I Amersfoort I kamernummer 3.09 Postbus 1600 I 3800 BP I Amersfoort T F w.diepenhorst@cultureelerfgoed.nl :.

96 l l l l l HEERDE - HERVORMDE KERK BEgROTING HOL:GMVE n.a.v. OFFERTE FA. REIL dil t.b.v. indiening BFim - pil Uurkosten all-in S. uren Subsidiabel Mat.lkost. all-in Tranport ,00 UI] , , ,83 4 Windladen Manuren totaal , ,00 Windlade RP Hg Windladen HW , , ,00 Windlade OP Windladen PD 0,00% 5 Klaviatuur Manuren totaal , , , ,32 44,51% I manuaal (HW) 1/3 deel + ped.klav. Ó Speel- en registermechaniek Manuren totaal ,00 liî \'11, ,00 ~ 3.312,45 Hg Hw-mechaniek 30% 7a Pijpwerk Rugpositief Manuren totaal ,00 ~ , ,00 514,80 Hg restauratie en voorintonatie oude reg. -! 7b Pijpwerk Hoofdwerk Manuren totaal , , , ,00 100,O0% Hg Pijpwerk HW 7c Pijpwerk Onderpositief Manuren totaal , ,32 800,00 187,20 Z3,40% Hg restauratie en voorintonatie oude reg. 7d Pijpwerk Pedaal Manuren totaal , , ,00 204,89 4,71% Hg restauratie Subbas 16' en Gedekt 8' C-H 8 Montage, demontage werkplaats, transport Manuren totaal 8.630, ,84 400,00 158,88 Hg windladen 50% Hg orgelkast 50% 9 Montage in de kerk Manuren totaal ,00 32S , ,00 603,67 35,51% Hg opbouworgelkasten 50% Hg stemvloeren + trappen Hg plaatsing windladen 50% Hg plaatsing snijwerk en beelden 50% SOM , , ,O3 Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr

97 l l l l l l l Uurkosten all-in Tranport ,00 10 Intonatie, stemmen Manuren totaal ,00 Hg Intonatie Hg Stemmen SOM ,00 Mat.lkost. all-in ,00 11 Stelposten Manuren totaal 4.960,00 Stelpost Bazuin 16vt Roerquint 6vt 5.800,00 500,00 200,00 SOM , ,00 BTW 19% , ,50 : j SOMTOTAAL , ,50 Ingeschreven bij de Kvk-Groningen onder nr

98 "l 1 ol ~l '-1 -, -1 y 1 Î I Y.1

99 ',. -~ i / -':, ~' I I I i I 1i0iDIi ~--il~--=--=iii > ;II'r--ll ~ In >-1!I!I PROECT: HEERDE HERV, KERK 1 a i VERNIE1I\1NG ORGEL I I FRONT i 5chllol 1:20

100 DO D D DD D PROECT: HEERDE HERV. KERK 4 a VERNIEUWING ORGEL FRONT ZIWAND ACHTERWAND s ch e e l 1:20

101 II ~ I I I( II 7 PROECT: HEERDE HERV. KERK 2 VERNIEUWING ORGEL "-'~./ a FRONT ZIWAND ACHTERWAND

102 Onderpositief PROECT: HEERDE HERV. KERK VERNIEUWlNG ORGEL 3 schaal 1:20

103 Pleidooi voor subsidiëring van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers t.b.v. Streektaal en Regionale Identiteit op 8 juni 2016 Voorzitter, geachte Statenleden Voorstellen Ik ben Diana Abbink en spreek tot u namens de Staring Stichting. Deze Stichting is in 2011 opgericht bij de fusie van het Staring Instituut met het Achterhoeks Archief, waarbij beide samen het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) zijn gaan vormen. De Staring Stichting ziet toe op behoud en uitbouw van streekeigen taken (de zgn. Staringtaken) in het beleidsprogramma van het ECAL. Probleem Het ECAL is als erfopvolger van het Staring Instituut in de Achterhoek en Liemers dè professionele organisatie die naast haar wettelijke taken voor archiefbeheer, de bewoners ondersteunt en faciliteert op twee belangrijke aspecten: 1. De regionale identiteit 2. De streektaal Lange tijd heeft het ECAL haar ondersteunende werk kunnen doen met hulp van de provincie, maar in 3 jaar tijd is de subsidie met 75% afgenomen waardoor er nauwelijks nog middelen en menskracht beschikbaar zijn om de Staringtaken uit te voeren. Dat betekent onder meer concreet dat er geen streektaalconsulent meer in dienst is. Toelichting: Regionale Identiteit Een duidelijke (regionale}identiteit wordt steeds belangrijker gevonden en op waarde geschat omdat het ons herkenbaar maakt, de verbinding legt tussen mens en ruimte, geboortegrond, de plek waar het goed leven en werken is en waar je je thuis voelt. Met het wegvallen van de landsgrenzen in Europa groeit de behoefte aan het gevoel van eigenheid, binding met de eigen omgeving. Het ECAL is het instituut dichtbij dat hierop een duidelijke visie heeft en ook concrete plannen voor projecten en activiteiten (ook grensoverschrijdend) die wachten op uitvoering. Plannen zijn er bijv. voor het opzetten van een leergang Achterhoek voor mensen die in de Achterhoek of Liemers komen wonen en werken en die belangstelling hebben om meer inzicht te krijgen in het ontstaan en de ontwikkeling van de Achterhoekse samenleving. En voor structurele samenwerking met KULT in Vreden, waarbij een idee is om basisscholieren van beide zijden van de grens elkaars identiteit in beeld te laten brengen, bijv. door een film over elkaar. 1

104 De streektaal Het Nedersaksisch is immaterieel erfgoed. Het is de oorspronkelijke voertaal in Oost Nederland en ouder dan het ABN. Ook in het Duitse grensgebied werd/wordt dezelfde taal gesproken, daarmee is het dialect ook grensoverschrijdend een bindmiddel. In het Cultureel domein is er groeiende aandacht voor streektaal waar mensen steeds meer op zoek gaan naar identiteit, het streekeigene, het onderscheidene: hier is de streektaal vaak ook het best passend bij wat mensen beweegt, emotie en humor in hun leefomgeving. Vanuit onderwijs en samenleving groeit de vraag naar informatie/hulp bij schrijven in het dialect en moderne lesprogramma's. Dit wordt nu, vaak ad hoc, door vrijwilligers gedaan, maar zij willen met coördinatie en vakinhoudelijk ondersteund worden, anders houden zij het niet vol. Helaas komt het begrip streektaal in uw nieuwe beleidsprogramma niet voor. Samenvattend: Waarom moet de provincie het ECAL (blijven) ondersteunen? - ECAL (erfopvolger van het Staring Instituut) zet zich in brede zin in voor de regionale identiteit, waar de streektaal een zeer belangrijk en specifiek onderdeel van uitmaakt - ECAL is de enige professionele en deskundige organisatie die zich met dit aspect van cultureel erfgoed in de Achterhoek en Liemers bezighoudt en moet de grootst mogelijke moeite doen om die deskundigheid te behouden en te borgen voor de toekomst - De samenleving/de verenigingen/de vele vrijwilligers moeten een beroep kunnen doen op ondersteuning van een professionele, regionale instelling - Om dit blijvend en continu te faciliteren is menskracht nodig en organiserend vermogen - Daarvoor is naast flexibele inzet bij projecten een vaste basisinzet van tenminste 40 uur per week nodig - Zonder deze vaste menskracht is het niet mogelijk continuïteit te borgen en dreigt veel van het specifiek streekeigene voor de Achterhoek en Liemers verloren te gaan Daarom vragen we om het ECAL in de komende beleidsperiode weer in aanmerking te laten komen voor subsidie van de provincie. Bij projecten wordt waar mogelijk samengewerkt met andere organisaties als Cultuurmij Oost en Gelders Erfgoed. Bijlage: Notitie Regionale Identiteit van de Achterhoek en de Liemers 2

105 NOTITIE Regionale Identiteit van de Achterhoek en de Liemers Opgesteld in opdracht van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers Opsteller: Diana Abbink Versie d.d.: mei 2016

106 INLEIDING Het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) richt zich op de streekcultuur en -historie van de Achterhoek en de Liemers. Het Erfgoedcentrum is op 1 juli 2011 voortgekomen uit de fusie van Staring Instituut en het Achterhoeks Archief. Het ECAL beheert archieven, beeldcollecties, boeken en documentatie. Het materiaal is voor het publiek gratis toegankelijk. Een deel van de informatie is via een website beschikbaar. Naast het beheer van archieven en collecties organiseert het centrum activiteiten op het gebied van educatie voor zowel scholen als voor volwassenen. In samenwerking met de Steenbergenstichting geeft het Erfgoedcentrum publicaties uit. Zie bijlage 1: Doelstelling Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers uit de GR-tekst en SWOT-analyse uit Beleidsplan Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers Het werkgebied van het ECAL omvat zowel de Achterhoek als de Liemers. Beide regio's hebben duidelijk verschillende identiteitselementen. Zo is de streektaal van de Achterhoek het Nedersaksisch terwijl dat van de Liemers het Nederfrankisch is. De Liemers heeft een duidelijk katholieke achtergrond en voor de Achterhoek is dat heel gemêleerd, met een dominantie van het Protestants Christelijke. Een derde verschil is dat het verenigingsleven in de Liemers van oorsprong anders georganiseerd is en een andere grondslag heeft. Denk daarbij aan Schutterijen en kermissen. Deze notitie beschrijft zowel de overeenkomsten als ook de verschillen tussen beide regio's. REGIONALE IDENTITEIT Vraagstelling Erfgoedcentrum Wat kunnen we doen om de regionale identiteit, de eigenheid van de Achterhoek en Liemers helder in beeld te brengen en te stimuleren, bij voorkeur in samenwerking met andere betrokken partijen/ organisaties, waaronder Gelders Erfgoed. Onderzoek de mogelijkheden' om dit om te zetten in concrete projecten waarin het Erfgoedcentrum een rol zou moeten of kunnen spelen. Beoogd resultaat is inbedding van deze projecten in breder verband binnen de Provincie Gelderland en in het grensgebied van de Euregio. Zie bijlage 2: begrip 'Identiteit' Doelen van het Erfgoedcentrum op lange termijn Het Erfgoedcentrum wil blijvend een centrum zijn dat Achterhoekers en inwoners van de Liemers faciliteert bij hun zoektocht naar de (eigen) identiteit in verleden, heden en toekomst en hen stimuleert daar kracht en energie uit te halen. Wat is het DNA, de Ziel van de Achterhoek en de Liemers, wat onderscheidt deze regio's van andere gebieden en hoe kun je met die kennis excelleren in je werk of op cultureel en sociologisch gebied? Het Erfgoedcentrum kan gebruik maken van een schat aan kennis, opgeslagen in haar archieven maar daarnaast ook in de hoofden van haar medewerkers en haar netwerk van vele vrijwillige "metwarkers" en uiteraard bij de bewoners van de Achterhoek en Liemers zelf. Argumentatie Kennis van en inzicht in de eigen identiteit schept een stevige basis, een zelfbewustzijn waardoor mensen sterk(er) in het leven staan. Het wijst de weg, is een kompas op economisch, cultureel en sociologisch gebied. Een duidelijke (regionale)identiteit wordt steeds belangrijker gevonden en op waarde geschat door beleidsmakers en bedrijfsleven omdat het ons herkenbaar maakt, de verbinding legt tussen mens en ruimte, geboortegrond, thuis, de plek waar het goed leven en werken Notitie regionale identiteit mei

107 is, het welbevinden. Met het wegvallen van de landsgrenzen in Europa groeit de behoefte aan het gevoel van eigenheid, binding met de eigen omgeving. Grens De Achterhoek en de Liemers raken voor een groot deel de grens met Duitsland. Die grens is gevolg van politieke besluitvorming, maar de mensen die aan weerszijden ervan wonen hebben veelal eenzelfde culturele achtergrond, overeenkomstige tradities en gebruiken en spreken van oudsher dezelfde taal. De aanwezigheid van de grens maakt beide gebieden speciaal, het wekt nieuwsgierigheid naar wat er aan de andere kant gebeurt en de (kleine) verschillen maken het uitdagend om naar de overkant op bezoek te gaan. De Liemers wordt gekenmerkt door een geschiedenis waarin de graafschappen Bergh en Bahr en de het hertogdom Kleef een rol speelden. Aan de wirwar van grenzen kwam een einde in 1816 toen hier de huidige grens met Duitsland ontstond. De lange gemeenschappelijke historie en de aanwezigheid van de huidige grens maakt de Liemers speciaal. In deze tijd waarin de grenzen fysiek zijn weggevallen, blijkt het in praktijk nog steeds lastig om werkelijk contact met elkaar te leggen en samen te werken. Ondanks een gedeeld verleden en dezelfde culturele achtergrond zijn de gemeenschappen aan beide zijden van de grens nog niet echt met het gezicht naar elkaar toe georganiseerd en georiënteerd. Het toekomstige Kulturhistorisches Zentrum Westmünsterland in Vreden lijkt vanuit de Achterhoek gezien de aangewezen partner voor het Erfgoedcentrum om samen te onderzoeken op welke wijze kan worden samengewerkt aan bijv. tentoonstellingen en scholingsprojecten. Ook willen beide organisaties samen onderzoek doen naar de gemeenschappelijke identiteit in het grensgebied van de Achterhoek en de Kreis Borken. De eerste contacten hiervoor zijn gelegd. Er is op dit moment nog geen zicht op een vergelijkbaar geschikte partner aan de Duitse kant van de Liemerse grens voor het ECAL. Op taalkundig gebied dienen zich het Rheinisch Institut für Landeskunde te Bonn en het Niederrheinisches Museum te Kevelaer aan. Voor samenwerking op cultuurhistorisch en volkenkundig vlak dient nog onderzoek plaats te vinden om verdere samenwerking omtrent de gemeenschappelijke identiteit in het grensgebied van de Liemers en de Kreis Kleve tot stand te brengen. Het Liemers Museum te Zevenaar zal daarbij een belangrijke rol kunnen spelen. De contacten hiervoor dienen als eerste gelegd te worden gelegd. Streektaal Het Nedersaksisch is een belangrijk onderdeel van de Achterhoekse identiteit. De streektaal wordt ervaren als een bindmiddel, een instrument om op geheel bij de aard en cultuur van het gebied passende wijze met elkaar te communiceren. Via het dialect wordt op voor de Achterhoek karakteristieke wijze uiting gegeven aan humor, gevoelens en muziek. arenlang werd de streektaal nauwelijks nog formeel gebruikt, waardoor het de taal van "thuis en onder elkaar" werd. Wat het Nedersaksisch is voor de Achterhoek is voor de Liemers het Nederfrankisch. Via het dialect wordt - minder dan in de Achterhoek -op voor de Liemers karakteristieke wijze uiting gegeven aan het dagelijkse leven, gevoelens en muziek. Door de instroom van inwoners uit het verstedelijkt gebied om Arnhem en Nijmegen werd de streektaal teruggedrongen naar het platteland. Voor zowel de Achterhoek als de Liemers geldt dat het voortbestaan van de taal ernstig wordt bedreigd. Notitie regionale identiteit mei

108 Inmiddels is het wel de trend dat de waardering voor het streekeigene, het authentieke toeneemt. Muziek van Achterhoekse bands en festivals als Zwarte Cross en Manana Manana dragen in niet geringe mate bij aan weer groeiende belangstelling voor de streektaal, ook onder jongeren. Dat ligt anders in de Liemers, daar werpt de nabijheid van de sterk verstedelijkte regio Arnhem en Nijmegen en de daar sterk opkomende stadscultuur schaduwen zodat de streektaal er meer en meer in de verdrukking komt. We mogen niettemin voor de Liemers evenals de Achterhoek stellen dat streektaal een belangrijk, immaterieel erfgoed is dat het waard is om te worden behouden. Op gebied van streektaal vervult het Erfgoedcentrum een belangrijke faciliterende rol voor de Achterhoek en Liemers. Voor de Liemers is structurele samenwerking met het Liemers Museum en het daar uit te bouwen kenniscentrum over de Liemers nodig. Waar het Erfgoedcentrum en haar rechtsvoorganger het Staringinstituut in het verleden konden beschikken over een streektaalconsulent, zijn daarvoor na bezuiniging door de provincie Gelderland geen middelen meer. Niettemin is er voortdurend en in toenemende mate vraag naar ondersteuning op gebied van streektaal bij het onderwijs en andere maatschappelijke organisaties. Vaak gekoppeld aan projecten die te maken hebben met identiteit,cultuur, kwaliteit en vitaliteit van de samenleving. Het Erfgoedcentrum ziet het als haar taak om die professionele ondersteuning en de coördinatie van activiteiten aan te bieden in de Achterhoek en Liemers en tevens de continuïteit daarvan en het vastleggen van kennis op dat gebied te borgen. Daar zal zij zich de komende tijd sterk voor maken. Wat is er al gedaan en welke initiatieven zijn er nog meer op gebied van Identiteit? In de brochure van "de Gelderse Identiteitsfabriek"(2009), een uitgave van Gelders Genootschap in opdracht van de provincie Gelderland wordt het belang van het versterken van het identiteitsgevoel onderkend en onderschreven. De Identiteitsfabriek richtte zich vooral op de combinatie van culturele identiteit met ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit. Uiteindelijk is op basis van deze gedachten de Ideefabriek aan de slag gegaan met de ondersteuning van concrete projecten. Uit de samenwerking tussen Gelders Erfgoed en Omroep Gelderland is het programma "Een wagen vol verhalen" ontstaan. In het programma worden verhalen over gebruiken en tradities in dorpen, buurtschappen of families verzameld en met het publiek gedeeld. Een mooie vorm van oral history. Identiteit wordt op lokaal gebied vaak ingezet voor marketingdoeleinden van gemeenten en bedrijven. Recent voorbeeld is onder meer de studie naar toekomstconcepten voor de stad Doetinchem, vastgelegd in de brochure "Doetinchem op ooghoogte" Datzelfde gebeurt in de westelijke Liemers: Duiven, Zevenaar, Rijnwaarden en Westervoort Het Kulturhistorsches Zentrum Westmünsterland (KULT)wil een platform zijn waar mensen en organisaties uit de regio terecht kunnen met vragen over de regionale identiteit van West Münsterland en de betekenis daarvoor van Kerk, Landbouw, Industrie en bedrijvigheid. Het zijn vergelijkbare vragen als die bij ons: uit welke historie heeft zich onze huidige samenleving ontwikkeld, wat zijn onze sterke punten en voor welke uitdagingen staan we richting de toekomst? Concept projectideeën v.w.b. het aspect identiteit 1. Achterhoek College. Een leergang voor mensen die in de Achterhoek wonen en werken en die belangstelling hebben om inzicht te krijgen in de Achterhoekse samenleving vanuit historisch, economisch, cultureel en sociologisch perspectief Notitie regionale identiteit mei

109 Een wat meer professionele versie op basis van het initiatief van Boezewind In samenwerking met een onderwijsinstelling van de andere partners Kwalitatief op goed niveau Professionele, aantrekkelijke sprekers/lectoren Tegen betaling vooraf voor de hele leergang (UTwente of HAN?) en/of één 2. Samen met het KHZ Vreden op zoek naar een gezamenlijke thema. Vraag is wat houdt mensen bezig in het grensgebied en wat is daar uit te halen? Dit project zal meerdere jaren in beslag nemen: van ideeënschets tot concreet project.voorwaarde: achtergronden, gericht op sociaal engagement het wordt participatief, voor alle 3. Momenteel wordt door verschillende partijen aan Nederlandse en Duitse zijde gewerkt aan een Euregionaai meerjarenprogramma. ( ). Naast Gelders Erfgoed en Cultuurmij Oost is ook ECAL betrokken bij de samenstelling van het programma. Mogelijk dat daar projecten uit voortvloeien waarvoor ECAL uitvoerende organisatie is. Zie bijlage 3: Mogelijke partners voor het Erfgoedcentrum 4. Liemers Kenniscentrum. Het ontbreken van een documentatiecentrum over de Liemers wordt als een manco ervaren. In de fusie per 1 januari 2016 van een aantal culturele instellingen in Zevenaar (Bibliotheek de Liemers, Liemers Museum, Musiater, Volksuniversiteit) is een dergelijk centrum voorzien. Het ECAL wil manieren van samenwerking hiermee verkennen. 5. Samenwerking met Niederrhein Akademie te Duisburg. Het voormalige hertogdom Kleefwaartoe een groot deel van de Liemers heeft behoord -heeft in de geschiedenis en kunsthistorie van de Lage Landen een bijzondere rol gespeeld. Schilderijen en beeldhouwwerk in de Liemerse kerken herinneren aan die periode. Voor dit 'Kulturlandschaft' dat zich eens uitstrekte tussen Keulen en Utrecht, groeit sinds enkele decennia de belangstelling sterk zoals blijkt uit de activiteiten van de Niederrhein Akademie te Duisburg en de publicaties van de Konrad Heresbach Stiftung te Kalkar. Onderzocht dient te worden in hoeverre het ECAL in samenwerking met het Liemers Museum een rol kan spelen om met genoemde instanties te komen tot gezamenlijke thema's. 6. ECAL levert een bijdrage aan het evenementenprogramma Grenzland 2016 met als aanleiding de officiële overdracht van de Kleefse enclaves in Dit evenement zal nieuwe en interessante samenwerking opleveren tussen Nederlandse en de Duitse historische verenigingen, archiefinstellingen, toeristische organisaties en het bedrijfsleven. V.w.b. het aspect Streektaal 1. Samenwerkingsproject(en) met het Rheinisch Landes Institut te Bonn en het P.. Meertens Instituut te Amsterdam. Een eerste project zou zich kunnen richten op de positie van de Liemerse streektaal als onderdeel van het Kleverländisch. Vervolgens zou de blik gericht kunnen worden op het dialect zelf. Het is geen doel op zich, maar een middel om met elkaar te communiceren op een wijze die past bij de cultuur van de mensen in de regio. Die taal vormt een bron van herkenning, met herkenbare uitdrukkingen en gezegden. De taal die het thuisgevoel en de onderlinge band tussen mensen versterkt, ook over de grens met Duitsland. 2. Ondersteuning van vrijwilligers en Dialectverenigingen in de Achterhoek en Liemers Bij het vastleggen en documenteren van woorden, uitspraken en gezegden in het dialect Met het ontwikkelen van digitale lesprogramma's voor basisscholen (basisschoolleerlingen pakken het best meertaligheid op) Bij het benaderen van scholen om deel te nemen aan deze lesprogramma's Bij het organiseren van regionale/bovenlokale activiteiten die de streektaal ondersteunen zoals Plat Gespöld, de streektaal boekenweek, verkiezing van het beste boek van Achterhoek en Liemers, de grensoverschrijdende Tag des Platt/Dialectdag en zo meer Met ondersteunen en faciliteren van de werkgroepen Dialect en Religie, Oost Gelders Streektaaldictee, Boezewind en Boezekind (kinderliedjes in dialect) Notitie regionale identiteit mei

110 3. Samenwerking aanhalen en uitbouwen met andere taalinstituten in het Frankische en Nedersaksisch Taalgebied om effectiever en daadkrachtiger inzet te kunnen plegen t.b.v. het behoud van de Streektaal Met De Isselacademie (Overijssel), Twentse Welle, Huis van de Groninger Cultuur, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, Stellingwarver Schrieversronte (Oost- en Weststellingwerf) en Huus van de Taol (Drenthe), wordt gezamenlijk onderzocht of er een een digitaal portaal ingericht kan worden met als doel: o Voor het publiek makkelijk en beter vindbaar zijn o o o Eenheid uitstralen, zich gezamenlijk manifesteren Effectiever worden, Sterker worden, meer de aandacht op zich doen vestigen Een gezamenlijk draagvlak vormen voor SONT (StreektaalOrganisatie in het Nedersaksisch Taalgebied) die de belangen van het Nedersaksisch behartigt Gewenst resultaat Het Erfgoedcentrum ontwikkelt zich meer en meer tot facilitair centrum van en voor de Achterhoekers en de Liemers en wordt door de bewoners ervaren als "van hen". Het Erfgoedcentrum initieert, faciliteert en organiseert activiteiten die alles te maken hebben met de identiteit waarbij te denken valt aan cultuur(historie),(streek) literatuur, (streek)taal, poëzie en muziek. Randvoorwaardelijk is samenwerking met bewoners, scholen, bedrijven en organisaties in de Achterhoek en Liemers. Notitie regionale identiteit mei

111 BILAGE 1 bij concept notitie Regionale Identiteit Doelstelling Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (uit tekst van de Gemeenschappelijke Regeling Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, 20ll): het overeenkomstig de Archiefwet beheren, toegankelijk maken en beschikbaar stellen van archieven van de deelnemende overheidslichamen; het toezicht door de streekarchivaris op het beheer van de niet naar de centrale archiefbewaarplaats overgebrachte archiefbescheiden van de deelnemende gemeenten als hierboven genoemd; het in stand houden en bevorderen van het cultureel erfgoed in het gebied van de Achterhoek en de Liemers in de ruimste zin van het woord. Over de rol van Erfgoedcentrum (SWOT-analyse uit Beleidsplan 20lS-20lS) Sterke punten van het Erfgoedcentrum: unieke archieven en collecties kennis en deskundigheid, gemotiveerd, enthousiast personeel grote groep betrokken vrijwilligers kwalitatief goede dienstverlening, tevreden klanten (uitslag kwaliteitsmonitor 2013/2014) nieuw, modern en ruim gebouw met goede faciliteiten voor bezoekers ruime, overzichtelijke en moderne studiezaal voldoende depotcapaciteit centrale ligging in het centrum van Doetinchem; goed bereikbaar met openbaar vervoer cultuurhistorisch magazine Oer loyale 'achterban' van donateurs en "metwarkers" Zwakke punten van het Erfgoedcentrum: groot 'verzorgingsgebied' met maar één locatie uitstraling voornamelijk als Achterhoeks erfgoedcentrum; Liemers is afwezig. [1] betaald parkeren beperkingen ICT 16 % van de beheerde archieven is niet toegankelijk (niet geïnventariseerd) 19% van de beheerde archieven is in slechte materiële staat (4% niet ter inzage) verminderde inhoudelijk historische kennis van de beheerde archieven onbekendheid gemiddelde leeftijd medewerkers 56 (landelijk 41,7), helft medewerkers leeftijd ontbreken deskundigheid dialect/streektaal (functie dialectoloog verdwijnt per 2016) grote afhankelijkheid van subsidies en giften t.b.v. niet-archiefwettelijke taken Kansen: groter publieksbereik door toepassing van nieuwe technische ontwikkelingen (o.a. social media) verder uitbouwen, ontwikkelen 'virtuele studiezaal' groei van cultuurhistorische interesse in de maatschappij 45-plussers nieuwe doelgroep als geïnteresseerden in streekcultuur vergrijzing van de bevolking en toename in te besteden vrije tijd samenwerking met andere cultuur (historische) instellingen (regionaal) cultuur historisch erfgoed als "goed doel" diensten en producten "commercieel" aanbieden aan derden streven naar een meer gelijkwaardige positie van de Liemers in het ECAL 1 Bezoekers worden ofwel in het Nederlands aangesproken ofwel in het Nedersaksich, maar niet in het Nederfrankisch. Zie bijvoorbeeld 'metwarkers' dat in Liemerse oren een 'buitenlands' woord is. Notitie regionale identiteit mei

112 Bedreigingen: bezuinigingen economische crisis afhankelijkheid van vrijwilligers voor aantal belangrijke werkzaamheden toename aanbieders vrijetijdsbesteding (concurrentie) hoge gemiddelde leeftijd 'achterban' in de Liemers/Liemerse gemeenten, verenigingen, bij de inwoners neemt het draagvlak voor het ECAL af als instelling die voor de Liemers en het specifieke eigene van de Liemers opkomt. Notitie regionale identiteit mei

113 BII,AGE 2 bij concept notitie Regionale Identiteit Toelichting op het begrip Identiteit Identiteit (bron: Wikipedial Sociale identiteit Sociale identiteit is het bewustzijn van een persoon tot een bepaalde groep te behoren en door anderen als zodanig behandeld te worden. Die groep heeft een (gewenst) zelfbeeld en wordt door anderen als uniek onderscheiden. Het zelfbeeld hoeft niet overeen te komen met het beeld dat buitenstaanders van een groep hebben, dat vaak gekenmerkt wordt door stereotypes. Als zodanig wordt het begrip pas vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw gebruikt. De sociale identiteit is opgebouwd uit de identiteit van groepen waartoe iemand kan behoren, zoals de nationale, culturele, geslachts-, politieke of stedelijke identiteit. Dit geheel heeft invloed op het handelen van een persoon, maar daarbij speelt ook de persoonlijke identiteit een rol. Door dit laatste kan men zich onderscheiden binnen een groep. Bij een negatieve beeldvorming in de buitenwereld wordt de persoonlijke identiteit vaak nauw verbonden met de collectieve identiteit, zowel binnen de groep als daarbuiten. Culturele identiteit In het primordialisme*) zegt men wel dat culturele identiteit gemaakt is door de mensen vroeger. Het heeft een kwaliteit die we willen doorgeven, die we willen uitbouwen en waarvan we niet willen dat het ondermijnd wordt. Een culturele identiteit (zoveel hebben de studies van onder meer Hobsbawm, Anderson en Gellner ondertussen duidelijk gemaakt) is een 'verbeelde gemeenschap', het resultaat van een toeschrijvingproces. Een culturele identiteit ontstaat als een samenleving kiest voor een groepsverbondenheid die ze zelf definieert op grond van gemeenschappelijke waarden en normen (zie ook: Amitai Etzioni) en op grond van een gemeenschappelijk verleden. Culturele identiteit is een toeschrijvingproces dat wortelt in een historisch continuïteitsbesef. Het is dan ook niet verwonderlijk dat jonge naties zich beijveren om zichzelf een groots verleden toe te schrijven. Nationale identiteit Nationale identiteit is de collectieve identificatie met de natiestaat. De nationale identiteit is onderdeel van de sociale identiteit. Benedict Anderson spreekt over naties als verbeelde gemeenschappen omdat men elkaar nooit allemaal persoonlijk kan kennen, maar er onderling wel een binding gevoeld wordt. Stuart Hall stelt dan ook dat de nationale identiteit niet aangeboren is, maar dat er sprake is van culturele representatie. Daartoe worden verhalen gebruikt waarmee men zich kan identificeren, wat tot uiting komt in nationale geschiedenissen, literatuur, onderwijs en de media, maar ook in wat Eric Hobsbawm en Terence Ranger uitgevonden tradities noemen. Het proces werd versterkt door de culturele homogenisering die plaatsvond door de verspreiding van een standaardtaal, een standaardtijd en omgangsvormen en levensstijlen die nog wel variëren met de sociale rol, maar niet meer streekgebonden zijn. * )Primordialisme gaat ervan uit dat groepsidentiteit een gegeven is en dat er binnen iedere maatschappij bepaalde fundamentele, irrationele verbintenissen tussen mensen bestaan die gebaseerd zijn op, religie, cultuur, taal, etc. Naties worden beschouwd als natuurlijke fenomenen; dat men een 'natie' heeft is even vanzelfsprekend als dat men een 'lengte' heeft. Clifford Geertz geldt als de auteur die het concept van primordiale verbondenheid en gevoelens van een individu ten opzichte van een gemeenschap geïntroduceerd heeft. Volgens hem wordt iemand geboren binnen een bepaalde gemeenschap, met een bepaalde religie, cultuur, bepaalde sociale Notitie regionale identiteit mei

114 praktijken, een bepaalde moedertaal enzovoort. gemeenschap geboren is, zal hij een bepaalde verbondenheid Alleen alomdat iemand binnen deze bepaalde met deze gemeenschap voelen. Etniciteit is dan de verbondenheid tussen mensen met eenzelfde moedertaal, religie, cultuur, met dezelfde sociale praktijken, etc. De gemeenschap wordt gezien als een historisch geëvolueerd gegeven. Het lidmaatschap van de groep wordt bij de geboorte aan het individu toegekend en als erfelijk beschouwd. Geschiedenis en voorvaderen spelen zodoende een belangrijke rol binnen de primordiale gemeenschap, evenals bloedverwantschap. Het primordialisme gaat vanuit filosofisch standpunt bezien terug op de romantiek, in het bijzonder op de werken van ohann Gottlieb Fichte en ohann Gottfried Herder. Voor Herder was de natie synoniem met de taalgroep. Taal was voor hem synoniem met denken, en volgens hem leidde dat ertoe dat men in iedere gemeenschap alleen al door de taal anders denkt dan in andere gemeenschappen. Vooral na de Tweede Wereldoorlog ondervond het primordialisme veel kritiek. Een natie werd door velen gezien als een gemeenschap die tot stand was gekomen op basis van de politiek en technologie van de Moderne Tijd. Notitie regionale identiteit mei

115 BILAGE 3 bij concept notitie Regionale Identiteit (Mogelijke) partners voor het Erfgoedcentrum Gelders Erfgoed (Coöperatie Erfgoed Gelderland) Cultuurmij Oost CultuurPact Ideefabriek Liemers Museum/ na Stichting Culturele Voorzieningen Liemers te Zevenaar Gelders Schutters Museum/ na Stichting Culturele Voorzieningen Liemers te Zevenaar Regio Achterhoek + Stadsregio Arnhem-Nijmegen voor de Liemers Culturele partners in het aangrenzende Duitsland o Het Kulturhistorisches Zentrum Westmünsterland in Vreden/Kreis Borken (KULT) o Niederrheinisches Museum Kevelaer o Niederrhein Akademie Duisburg o Stadtarchiv Kleve o Konrad Heresbach Stiftung Kalkar (Dialect)verenigingen/historische kringen Collega taalinstituten voor de Nedersaksische taal: De Isselacademie (Overijssel), Twentse Welle, Huis van de Groninger Cultuur, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, Stellingwarver Schrieversronte (Oost- en Weststellingwerf) en Huus van de Taol (Drenthe) en koepelorganisatie SONT. Bewoners van de Achterhoek en Liemers die interesse hebben Prof. Gert-an Hospers Prof. dr. Dolly Verhoeven Individuele "boegbeelden" voor de Achterhoek en Liemers Gijs olink Bennie olink Robert Gesink Frans van Gorkum Guus Hiddink Klaas an Huntelaar Arie Ribbers Ondernemers van vooraanstaande bedrijven (Liemerse bedrijven in Lindus) Politiek leidinggevenden Willem te Voortwis Wetenschappers Notitie regionale identiteit mei

116 Stichting Stevenskerk Nijmegen, partner Provincie Gelderland. Nr : Hoorzitting 8 juni 2016 De afgelopen twee jaar ( ) heeft de eerste grootschalige restauratie (na de gedeeltelijke herbouw en restauratie van ) aan de Stevenskerk te Nijmegen plaatsgevonden. Van de Provincie Gelderland ontving Stichting Stevenskerk 1,4 miljoen euro voor vervanging van onder meer natuurstenen ornamenten aan de zuidkant van de kerk, voor gedeeltelijke vernieuwing van een aantal dakdelen, de plaatsing van achterzetvensters in de twee kapellen én de restauraties van verschillende interieurstukken waaronder het praalgraf van Catharina van Bourbon, de Heerenbank en de muurschilderingen. De gemeente Nijmegen nam de restauratie van de Stevenstoren voor haar rekening. Met een bijdrage van de Steveniers, een vaste groep donateurs, waren we voor 2,5 miljoen euro klaar. We zijn de Provincie Gelderland dankbaar voor hun financiële steun aan dit rijksmonument (Brimbijdrage per jaar). Het is bepaald geen weggegooid geld want de Stevenskerk is hét icoon van de stad Nijmegen en zeer bepalend voor stadsbeeld. Zoals inmiddels zo mooi kan worden ervaren vanaf het gebied rond de Nevengeul. De Stevenskerk is ook het grootste middeleeuwse monument van de stad en daarmee een bron van kennis van de geschiedenis van Nijmegen. Educatie in de vorm van rondleidingen voor toeristen, particulieren en scholen is een belangrijk onderdeel van ons programma. Verder willen we een tempel zonder drempel zijn, dus gratis toegankelijk voor iedereen. Omdat de schoorsteen roken moet zijn we óók sfeervolle locatie voor evenementen. We verhuren de kerk voor bijeenkomsten van de Radboud Universiteit en van de gemeente Nijmegen. Verder voor concerten, exposities, beurzen, lezingen en diners was een recordjaar wat bezoekers betreft: tijdens de gewone openstelling; mensen bezochten de vele evenementen. Met belangstelling heb ik het beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed gelezen. Toegankelijkheid, cultureel ondernemerschap, educatie, netwerken; het zijn begrippen die we dagelijks ervaren en toepassen in onze kerk. We draaien 'de tent' met twee parttime medewerkers en ruim 90 vrijwilligers. Zonder gemeentelijke subsidie. Met hulp van 1200 Vrienden en 130 Steveniers. Waarom sta ik dan hier, als het eigenlijk zo goed gaat met de Stevenskerk? In uw programma Cultuur en Erfgoed wijst u terecht op het belang van duurzaamheid in de sector Erfgoed. We hebben nu een mooie gerestaureerde schil, maar een goed functionerend binnenwerk is zeker zo belangrijk om de kerk draaiende te houden. De naoorlogse verwarmingsketels zijn inmiddels ruim 60 jaar oud en staan op springen. Een recente energiescan laat zien dat we moeten werken aan isolatie van vloeren en verwarmingsbuizen (zie bijlage 1). Geschatte bedragen voor nieuwe verwarmingsketels en isolatie: exclusief BTW. We vragen de Provincie Gelderland bij te dragen aan deze majeure en voor ons essentiële investering in de Stevenskerk. Verzoeken tot steun gaan tevens uit naar de Gemeente Nijmegen en verschillende fondsen. Help ons zelfstandig te blijven!

117 En ja, het klinkt als 'rupsje nooitgenoeg' maar de belofte is ook wat waard: een vlinder, het symbool van een mooi maar kwetsbaar gebouw, waar iedereen weer lang van kan genieten. Nijmegen, 13 juni 2016 Meer informatie: Heleen Wijgers,

118 Bijlage 1. Conclusies en aanbevelingen Gebouw-analyse en advies-scenario's Duurzame Monumentenzorg (DuMo) Object : Stevenskerk Nijmegen Monumentnr.: Opname dd. : januari-maart 2015; rapportage oktober 2015 In het kort geven wij hieronder de belangrijkste bevindingen uit het onderzoek en de energiebesparende maatregelen die wij naar aanleiding daarvan zouden willen aanbevelen: 1. Het te verwachten energiegebruik is sterk afhankelijk van het gebruik. De gemiddelde energiekosten per jaar zijn , incl. BTW. In 2010 met een koude winter en veel verhuringen lag het energiegebruik zoveel hoger dat de kosten daarvoor opliepen tot bijna Mocht dat nu nog niet zo zijn, dan lijkt het aan te bevelen om de energiekosten in de verhuringen te verdisconteren.. 2. Niet duidelijk is of er in de kerk sprake is van (fijn)stof-circulatie. Een meting kan daar uitsluitsel over geven. 3. De Stevenskerk is in de huidige situatie energieverspillend. Gelukkig zijn er meerdere mogelijkheden voor verbetering daarin. Geruststellende factor daarin is de goede conditie van het bouwkundig casco van de kerk. 4. Verbeteringsmogelijkheden zijn gelegen bij: de bouwkundige schil, de installatietechniek en beperkt bij duurzame opwekking. 5. Voor wat betreft schilverbetering is gewelfisolatie een aantrekkelijke maatregel. Venterisolatie is al in het restauratieplan opgenomen; ook daarmee wordt substantiële energiebesparing geboekt. 6. Na schilverbetering, waarbij tevens kierdichting plaats moet vinden, is waarschijnlijk extra ventilatie van het kerkinterieur wenselijk. Voorzieningen daarvoor lijken te kunnen worden ondergracht in het ketelhuis ten noorden van de kerk (ketelhuis A). 7. Vervanging van de ketelopstellingen is noodzakelijk gezien de leeftijd en technische staat van de huidige installatie. Aanbevolen wordt om te kiezen voor meerdere kleine, nieuwe ketels, te concentreren in het ketelhuis ten noorden van de kerk. De reeks ketels zodanig te schakelen en compartimenteren dat voor de verschillende te verwarmen delen van de kerk afzonderlijke stookmogelijkheden ontstaan en dat optimale benutting van de respectievelijke ketelvermogens mogelijk is (cascade-opstelling). 8. Voor de gerfkamer c.a. wordt aanbevolen los te koppelen van de CV-ketel in de kosterswoning; een kleine HR-combiketel, direct bij de gerfkamer te positioneren, is efficiënter. 9. Tevens is hier het plaatsen van hoogwaardige, reflecterende isolatie achter de radiatoren en

119 convector nodig om warmtelekkage richting en ongewenste opwarming van de buitenmuren te voorkomen. 10. Isolatie van de onderzijde van de kerkvloer, inclusief isolerende omkleding van de daar lopende luchtleidingen van de verwarmingsinstallatie is bewerkelijk en daarmee kostbaar; toch bevelen wij die maatregel hier aan vanwege het goede besparingssaldo en de algehele verbetering die dit oplevert voor het lucht-vloerverwarmingssysteem. 11. Verdubbeling van de opwarmsnelheid tijdens stooksessies naar 1 0 C/2 uur is een verantwoorde orgelbehoud! keuze om in de opwarmfase flink te besparen. 12. Bepaling van het benodigd ketelvermogen is sterk afhankelijk van de gewenste opstooktijd en de te nemen maatregelen aan schilverbetering. Dit onderdeel kan in de verdere planuitwerking meegenomen worden in combinatie met het opstellen van gebruikersscenario s van het kerkgebouw. 13. Het is zaak om de op te stellen gebruikersscenario s van het kerkgebouw mee te nemen in de keuze van de verbetering van de bestaande warmteafgiftesystemen. Aan de hand daarvan kan een praktische fasering in de uit te voeren verduurzamingsmaatregelen worden gekozen. Zo zouden bijvoorbeeld eerst de kapellen integraal kunnen worden aangepakt, of juist de vloervelden van de kerkzaal. 14. Verbeterde detectie van temperatuur, luchtvochtigheid en CO2-gehalte en sturing van het klimaat daarop is wenselijk. Data-logging op meerdere punten in de kerk hoort daar bij. 15. Het huidige warmteafgiftesysteem heeft beperkingen. Daarbij is er de keuze om meer met directe luchtverwarming te gaan werken, de luchtvloerverwarming te verbeteren of te kiezen voor een watergevoerde vloerverwarming. Deze rapportage geeft een aanzet om te komen tot afweging op basis van feitelijke argumenten. Evert-an Nusselder, oktober 2015

120 Betreft: pleitnota op de Eerste versie beleidsprogramma cultuur en erfgoed Geacht College, Appeltern,8 juni 2016 De Monumentenstichting Baet en Borgh, geregistreerd partner van de provincie bij het beheer en behoud van erfgoed, stelt het zeer op prijs mee te kunnen denken bij het opstellen van uw beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed. Met u onderschrijven wij van harte het belang van erfgoed voor iedereen in Gelderland. Ook de Monumentenstichting Baet en Borgh heeft het streven naar het behoud en het verzekeren van de toegankelijkheid van historisch erfgoed hoog in het vaandel staan. Graag grijpt de stichting deze mogelijkheid aan om met u mee te denken bij het opstellen van de beleidsvoornemens. De opmerkingen hierna zijn niet bedoeld als kritiek maar als hulp bij de gedachtenvorming. In de eerste versie van het beleidsprogramma vallen ons enkele zaken op: - Noch in de leeswijzer noch verderop in het stuk, in hoofdstuk 3.2wordt gewag gemaakt van roerend erfgoed als schilderijen, beelden, archeologische artefacten, de bruine vloot en dergelijke, terwijl ook dergelijke objecten onbetwist tot het historisch erfgoed van Gelderland behoren. Dat geldt ook voor de collectie antieke stationaire motoren, de oudste in Nederland, van Museum De Tuut, een onderdeel van Baet en Borgh. Steun bij het completeren, in werkende staat houden en toegankelijk maken van deze en vergelijkbare collecties voor de inwoners van Gelderland zou in onze optiek onderdeel moeten zijn van het beleidsprogramma.de nieuwe Erfgoedwet geeft aan roerend erfgoed ook een plaats van belangrijke zaken. - Verder zijn er in Gelderland een aantal locaties van groot historisch belang. Het zijn lieux de memoire (plaatsen van herinnering) waarbij de plek van belang is en niet zozeer de verschijningsvorm ervan of de ter plaatse aanwezige bouwwerken of artefacten. Denk aan de Limes, het Valkhof te Nijmegen of bij voorbeeld de Ginkelse Heide. Tot dergelijke locaties behoort ook de Heerlijkheid Appeltern, de plek waar oan Derk baron van der Capellen het Democratisch manifest schreef. De wieg van de Nederlandse democratie. Het behoud van deze locaties, het markeren en het toegankelijk maken of houden ervan en het onder de aandacht brengen van het belang ervan verdienen ons inziens een plek in uw beleidsprogramma. - In onze waterstaatsgeschiedenis gaat de aandacht meestal uit naar het westen van het land. Ook Gelderland heeft echter een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse waterstaatsgeschiedenis met name waar het beheersen van de rivieren betreft. In Gelderland is een aantal van de grote Nederlandse waterstaters actief geweest. Denk aan Graaf Reinoud II van Gelre, de schrijver van de eerste dijkbrief voor het Land van Maas en Waal, of aan acob Mom die de dijkring rond Maas en Waal herstelde, aan Cornelis Kraijenhoff junior, of aan Henri Fijnje, de ontwerper van het eerste stoomgemaal in het Land van Maas en Waal. Voor het stoomgemaal De Tuut dat na 30 jaar restauratie geheel gereed is gekomen is einde 2015 een projectplan geschreven Vooruitgang dankzij de technische ontwikkeling, Projectplan ten behoeve van een publieksvriendelijke benadering van het stoomgemaal en het motorenmuseum.

121 Nu de uitvoering van dit plan de komende jaren Hier is het verhaal van Gelderland, de geschiedenis van de waterbeheersing beleefbaar met de techniek uit de 19 de eeuw. De industriele revolutie gaf met de toepassing van de techniek om droge voeten te houden en misoogsten te voorkomen. Gelderland herbergt een schat aan waterstaatserfgoed, zoals het Stoomgemaal De Tuut, het enige resterende intacte stoomgemaal van de 75 stoomgemalen in het stroomgebied van de Rijn, Ijssel en Maas voor de waterbeheersing zijn gebouwd. Een deel van dat erfgoed is kwetsbaar. Daarbij gaat het met name objecten die geen functie meer hebben voor de waterbeheersing, die buiten gebruik geraakt zijn of dat dreigen te raken, zoals bij voorbeeld de dijkmagazijnen, historische sluizen, maar zeker ook de oude diesel- en elektrische gemalen. Ook deze objecten behoeven naar ons oordeel aandacht in uw beleidsprogramma. DE rol van de Gelderse waterschappen zou duidelijker in beeld moeten worden gebracht, de ervaringen met waterschap Rivierenland en het stoomgemaal zijn zeer mager en vaak teleurstellend. ER wordt als snel door de waterschappen opgemerkt het is niet onze taak om erfgoed in stand te houden of hier aan mee te werken. De waterschappen profileren zich als oudste bestuurlijke organisaties van vele eeuwen, zijn erg belangrijk, maar hun zaken van geschiedenis worden bij anderen ondergebracht omdat het niet hun taak is wordt opgemerkt. Hier zou bestuurlijk met de waterschappen een goed overleg wenselijk zijn, om hun te motiveren om op een andere wijze naar het erfgoed te kijken. Tot zo ver onze kanttekeningen. We hopen daarmee de gedachtenvorming en beleidsontwikkeling een stukje verder te brengen. We zijn ten allen tijde graag bereid tot een toelichting of nadere uitleg indien daar behoefte aan is. Verder zijn we benieuwd naar het vervolg en we wensen u succes met het verder ontwikkelen van dit in aanleg al zo goede beleid. Tekent met vriendelijke groet, het bestuur van de Monumentenstichting Baet en Borgh, an Reijnen db. lid stichting Baet en Borgh

122 Inspraaknotitie voor de hoorzitting Cultuur en Erfgoed Stichting Gebroeders van Limburg 8 juni 2016 De overwegingen van het voorstel voor cultuur en erfgoed sluiten goed aan bij het fundament dat de stichting Gebroeders van Limburg hebben gelegd voor haar beleid in de komende jaren. Zowel op het gebied van cultuur, cultuurhistorie en erfgoed dragen wij principieel bij in de maatschappelijke en aan economische waarden. Wij zijn hiermee terug te vinden tussen verschillende groepen mensen in de stad, de regio en zelfs in internationaal verband. Wij participeren hiermee ook in de levendigheid van het Gelderse erfgoed. Wij zien onszelf steeds meer als een instituut met de opdracht het erfgoed van de Gebroeders van Limburg ook voor een breed publiek toegankelijk te maken. Daarom zijn wij op zoek naar een structurele ondersteuning voor ons werk, naast de gelden die publieksmanifestaties mogelijk maken. Het festival is een onderdeel van het grote geheel. We zouden het betreuren wanneer subsidie vanuit de provincie aan ons komt te vervallen, waardoor uitgerekend deze propositie als onderdeel van ons institutioneel functioneren in zwaar weer komt. Overigens voelen wij ons enorm geprikkeld om samen met andere organisaties in de provincie aan te sluiten op de actualiteit daar waar het gaat om mensen en markt. Hier herkennen wij ons uitstekend in de voorgestelde nota. Zo kunnen wij ook bijdragen aan de kwaliteit en de beleving van veiligheid in de leefomgeving. Wij hopen dat u ziet hoe wij een participatieorganisatie zijn die als een Gelderse kennisorganisatie ook bijdraagt aan festivals, onderzoek en cultuurhistorische verbindingen. Hiervoor hebben wij intussen meerdere proposities opgebouwd, waarmee wij al bewezen hebben dat wij daarmee ondersteuning bieden aan bewoners, organisaties, ondernemers en overheid. Zodoende menen wij een belangrijke partner te zijn voor de beleving van de late Gelderse Middeleeuwen, niet alleen voor Nijmegen, maar ook voor andere groepen en initiatieven in de regio en provincie. Onze stichting is met name bekend om haar festival. Dat festival willen we graag blijven uitvoeren. Zij het meer in verbinding met onze partners, zij het beter verbonden met exposities zoals Maria van Gelre en de Maelwael tentoonstelling. Wij blijven hiermee de claim leggen op de bakermat van de Nederlandse schilderkunst die is ontstaan in de hertogdom Gelre. Wij hebben de papieren in handen om samen met onze partners in de late Middeleeuwse en cultuurhistorische beleving, en daarnaast ook de universiteit, gemeentelijke en provinciale overheden, een gezonde economisch verantwoorde partij te zijn. Hiermee dient het festival meerdere doelen: Visualisatie van context in plaats en tijd rondom het leven en werk van de gebroeders Van Limburg en hun voor- en nageslacht

123 Stimulering van onderzoek naar culturele erfgoed, identiteit en waardering van de late Middeleeuwse kunst en geschiedenis in Gelderland Verbinden van markante plaatsen en gebouwen in de oudste stad en haar regio, zoals we dat bijvoorbeeld ook hebben gedaan bij het onderzoek naar de exploitatiemogelijkheden van het Gebroeders van Limburg Huis op de Burchtstraat in Nijmegen Als stichting hebben wij de stap gezet van festivalorganisatie richting een instituut dat ook de waarden van de notitie: "Beleef het mee!" vertegenwoordigt. Van de provincie vragen wij structureel te ondersteunen in onze programma's van visualisatie, educatie, kennisontwikkeling en participatie. Hiermee zouden wij ook het Gebroeders van Limburg Huis kunnen exploiteren en blijven bijdragen aan cultuurhistorische evenementen. Wij zouden daarom graag op korte termijn met u en uw fracties in gesprek gaan om onze exploitatie en productie met u te kunnen bespreken, waarvoor alvast hartelijk dank! Namens de stichting en haar bestuur, Co Arts Directeur

124 Notitie Theater De Storm Winterswijk hoorzitting beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed Provincie d.d. woensdag 8 juni 2016 Winnaar Rabo On Stage On Tour 2016 (foto gemaakt door Sanne Wevers) 1

125 Notitie Theater De Storm Winterswijk hoorzitting beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed bij de Provincie op 8 juni 2016 Een programma met ambitie en hart voor cultuur. Theater De Storm wil graag onderdeel uitmaken van het rijke culturele leven van de provincie Gelderland. Wij ontvangen regelmatig Gelderse gezelschappen op onze podia, maar zijn ook heel actief bezig om talent te stimuleren en zoeken de samenwerking op met culturele en maatschappelijke partners. Wij willen graag de "proeftuin" voor Oost Achterhoek zijn. Mooie voorbeelden hiervan zijn het Steengroevetheater, Rabo On Stage On Tour en de workshops licht en geluid, speciaal voor de amatéurverenigingen. Theater De Storm wil graag een lans breken om binnen het programma cultuur en erfgoed ruimte te creëren om incidenteel een bijdrage te leveren aan het in stand houden van de prachtige podia die Gelderland rijk is en die samen zorgen voor een boeiend cultureel klimaat. De gemeenten die een schouwburg binnen hun grenzen hebben, dragen daar allemaal structureel aan bij en maken regelmatig budget vrij om noodzakelijke investeringen te realiseren. Maar (helaas) ook hier groeien de bomen niet tot in de hemel. Echter: voor een goed, gevarieerd cultureel klimaat zijn nu eenmaal gebouwen nodig. Er is veel kennis aanwezig bij de bestaande podia. Provincie Gelderland maakt daar gebruik van! Wij zien als eerste de trends en spelen daarop in. De afgelopen jaren is er - op het gebied van cultureelondernemerschap - een inhaalslag gemaakt. De podia nemen hun verantwoording en proberen, daar waar mogelijk, de eigen bijdrage voor de exploitatie te vergroten. Wij stellen ons huis open voor nieuwe initiatieven; samenwerken en verbinden zit in ons DNA! Theater De Storm is behalve een podium waarop jaarlijks ca. 100 professionele voorstellingen plaats vinden ook de gastvrije uitvalsbasis voor de hele regio voor amateurvoorstellingen en festivals. Op jaarbasis ontvangen wij bezoekers in ons theater. Daarnaast zijn we nauw betrokken bij het Steengroevetheater, als productiehuis, tevens doen wij de volledigè marketing, kaartverkoop en financiële afhandeling. aarlijks ontvangen wij op deze locatie ruim bezoekers uit het hele land en uit Duitsland. Maar wij zijn meer dan een Theater! Wij faciliteren niet alleen, maar zoeken actief de samenwerking op en maken "dromen" waar. Talentontwikkeling, educatie, maar ook verbinden en samenbrengen van partijen staan hoog in ons vaandel. Wij geven zowel professionele als amateur talenten de ruimte om op een prachtig podium te staan (zie bijlage 1 voor de samenwerkingsverbanden en projecten). Dit doen wij met een klein vast team (9 mensen - 7,5 fte) en een flexibele pool van oproepkrachten en vrijwilligers. Met behulp van de subsidie die we structureelontvangen van de Gemeente Winterswijk, alle inkomsten uit onze commerciële taken en de relatief hoge sponsorbijdragen, maken dat we meer zijn dan alleen een gastvrij podium. Om alle groepen te faciliteren hebben we een pand nodig met daarin een aantal voorzieningen om de activiteiten in goede banen te kunnen leiden. Dat betekent niet alleen grote investeringen in veiligheid, maar ook in theater-technische voorzieningen. De afgelopen jaren is het grootste gedeelte van het gebouw toekomstbestendig gemaakt, het achterstallig onderhoud uit het verleden is hierin meegenomen. 2

126 -' In 2008 is de MondriaanZaal gemoderniseerd en zijn er diverse andere zaken voorbereid voor de volgende verbouwingen. In 2010 is de voorkant aangepakt en zijn er nieuwe toiletvoorzieningen gekomen. In het verlengde daarvan zijn er kantoorruimtes gecreëerd en heeft het bespreekbureau een centrale plek gekregen. De kleedkamers zijn gerenoveerd en het horecagebied is aangepast. Verder (minder zichtbaar maar zeker zo belangrijk) is er een nieuw brandmeld- en luchtbehandelingsysteem gekomen, zijn de verwarmingsketels vervangen en is er het nodige gebeurd op het gebied van vernieuwing van de bekabeling. In de zomer van 2011 zijn er twee dockshelters in het laad- en losgebied aan de achterkant gekomen, zodat de aan- en afvoer van de decormaterialen veiliger kan plaatsvinden. Bijkomend voordeel, er is minder geluidsoverlast voor de buurt, met name bij het afbreken van de voorstellingen 's avonds laat. De kleedkamers bij de MondriaanZaal zijn gerenoveerd en er is een nieuw luchtbehandelingssysteem voor de RabobankZaal geïnstalleerd. De laatste onderdelen van de renovatie zijn uitgevoerd in de zomer van Te weten, de aansluiting van de luchtbehandelings- en brandmeldsystemen van zowel de Mondriaan- als de RabobankZaal en aan de foyerkant is dubbel (veiligheids-)glas geplaatst. De totale investering bedroeg ca. 3,1 mio. Deze investeringen zijn mogelijk gemaakt door de Gemeente Winterswijk 1,2 mio, de founders/sponsoren 1 mio en de Provincie Gelderland 0,9 mio. Met dank aan alle partijen staat er nu weer een mooi theater. Er zijn nog enkele investeringen nodig om ook de komende jaren het pand optimaal te kunnen gebruiken, de veiligheid te waarborgen en de duurzaamheid te verbeteren. Hierbij is het noodzakelijk financieel ruimte te creëren voor qroot- en planmatig onderhoud en het vervangen van de afgeschreven investeringen. Concreet betekent dit dat de volgende aanpassingenlinvesteringen in de periode maart 2017 tim september 2017 (of zo mogelijk eerder) nodig zijn: ~ De dakbedekking dateert uit 1993 en zal moeten worden vervangen. Inclusief de meerkosten voor isolatie, CO2 reducerende materialen en bouwkundige aanpassingen betreft dit een investering van ca Naar verwachting zullen de stookkosten lager worden. Er zal gekozen worden voor een mileuvriendelijke oplossing. ~ De hijsinstallatie (trekkenwand uit 2002) moet in 2017 voldoen aan de huidige regelgeving (EMR 2006/42/EG, CWA :2008 en IEC 61508: SIL niveau 3) en omgebouwd worden. De investering zal ca bedragen. ~ In 2010 zijn alle verwarmingsketels vervangen. De regeltechniek dateert nog uit 1969 en is nog niet aangepast. Door realisering van centrale aansturing, met de mogelijkheid van lokale bediening, kunnen de stookkosten met ca. 10% verlaagd worden. Dit betreft een investering van ca ~ Een hoek van het Theatercafé bestaat nog uit enkel glas, de nooddeuren moeten aangepast worden naar de normen van deze tijd. Zowel de deuren als het glas dienen vervangen te worden. Dit betreft een investering van ca ~ Revitalisatie van de RabobankZaal De totale kosten voor de revitalisatie van de RabobankZaal bedragen ca , als volgt gespecificeerd: 1. De stoelen in de RabobankZaal zijn 20 jaar oud en aan het einde van hun levensduur. Uitgangspunt: het aantal stoelen blijft gelijk, met hetzelfde comfort (breedte van de zitting en hoogte van de rugleuning). Daarbij wordt er rekening 3

127 gehouden met meer flexibiliteit in het verplaatsen van stoelen ten behoeve van rolstoelplekken (tenminste 6 rolstoelplekken met 80% of meer zicht op het podium). 2. De vloeren in de RabobankZaal voorzien van vloerbedekking, slijtvast voor tenminste 15 jaar op basis van ca bezoekers per jaar. 3. Vervangen van het zaallicht door traploos (0-100%) dimbare LED-verlichting, dmxgestuurd met de mogelijkheid om binnen 20 minuten de lichtbron te vervangen. 4. Aanbrengen van LED-strips in de vloeren bij treden ten behoeve van de veiligheid. Dmx-gestuurd en slijtvast voor tenminste 15 jaar. 5. Het aanpassen van de zaaideuren zodat deze automatisch openen en sluiten. De totale kosten van de bovengenoemde aanpassingen/investeringen bedragen ca , samen met een post onvoorzien komt dit bedrag op ca De veiligheid op en rond het toneel van de RabobankZaal zal verbeterd worden en de aanpassingen aan de hijsinstallatie maken complexere hijsbewegingen mogelijk op een verantwoorde manier. De energiekosten zullen aanzienlijk verminderen, en het theater kan duurzamer opereren. de CO2-uitstoot zal gereduceerd worden Met de vervanging van de genoemde zaken wordt het volledige achterstallig onderhoud weggewerkt. Na oplevering van deze verbouwing is Theater De Storm een veilige, duurzame, warme thuisplek en culturele uitvalsbasis in WintersWijk voor de regio Achterhoek Een theater dat goed voorbereid is op de toekomst. In de eerste plaats voor de gasten van het theater, maar ook voor alle artiesten die wij jaarlijks ontvangen. In de beleidsvisie/meerjarenbegroting die in februari 2015 is ingediend bij de Gemeente Winterswijk hebben wij een investeringsplan (inclusief planmatig- en groot onderhoud) neergelegd van Hiervan kan Theater De Storm uit de exploitatie voor haar rekening nemen. Voor de financiering van het laatste gedeelte van de aanpassingen/investeringen zal Theater De Storm middels Fundraising bijdragen en willen wij graag een verzoek indienen bij de provincie voor het resterende bedrag van De Gemeente Winterswijk heeft een groot gedeelte van de bezuinigingen van de afgelopen jaren teruggedraaid en daarnaast ruim 1,2 mio voor haar rekening genomen bij de verbouwingen in de afgelopen periode en daarmee de weg vrij gemaakt voor een optimale inzet van het gebouw. Wilt u meer informatie of wilt u een keer een bezoek brengen aan ons theater dan kunt u contact opnemen met Ineke van Empel, directeur Theater De Storm ( ). Wij ontvangen u graag! Bijlage 1: Samenwerkingsverbanden en projecten Bijlage 2: Overzicht Theater De Storm 4

128 Bijlage 1: Samenwerkingsverbanden en projecten Onze ambitie is om midden in de samenleving te staan en een waardevolle toevoeging voor het culturele veld van Winterswijk en de wijde omgeving te zijn. Onderstaand vindt u een aantal samenwerkingsverbanden en projecten die we naast onze kerntaak (het programmeren en uitvoeren van ca. 100 professionele voorstellingen) verzorgen. Het amateurveld Culturele invulling door de verenigingen uit Winterswijk en de regio Theater De Storm heeft uitstekende voorzieningen om de verenigingen een prachtig podium te bieden tegen een betaalbaar tarief.' Bij de invulling van de professionele programmering houden we zoveel mogelijk rekening met de wensen van de verenigingen voor hun voorkeursdata. Daarnaast worden de voorstellingen opgenomen in al onze publieksuitingen. Het culturele leven in Winterswijk en de regio staat op een bijzonder hoog peil. Onze muziekverenigingen doen het landelijk uitstekend. Maar ook de voorstellingen van het Winterswijks Muziek Theater trekken bezoekers uit de hele regio. Cultuur leeft en niet alleen bij de actieve bespelers zoals muzikanten, koren, toneelspelers, ook de groepen daaromheen, zoals bijvoorbeeld de decorploeg en de kledingafdeling, beleven veel plezier aan het zo mooi mogelijk presenteren van hun voorstelling. Het verbindt mensen op een bijzondere manier. Nagenoeg alle verenigingen hebben een plek op onze podia. Om een paar hoogtepunten te noemen: het Streetdancefestival met maar liefst 95 optredens van dansgroepen uit het hele land verdeeld over drie voorstellingen. De jeugdmusical was drie keer uitverkocht. Het Winterwsijks Muziek Theater heeft vier keer voor een uitverkocht huis gespeeld met een geheel eigen versie van West Side Story en de Hip Hop shows van Penta kwamen in het theater prachtig voor het voetlicht. De show van Muziekvereniging Crescendo Ratum met Karin Bloemen en Laura van Kaam als gasten was een groot succes en een schoolvoorbeeld van Ie samenwerking tussen amateurs en professionals. 'Note Theater Oe Storm verleent de amateurverenigingen uit Winterswijk een korting van 80 % op de reguliere tarieven. Hiervan is 50 % voor rekening van Theater Oe Storm en 30 % wordt toegerekend aan de subsidie die wij van de Gemeente ontvangen. Oe amateurverenigingen liften standaard mee op onze reguliere publiciteit. Denk hierbij aan: opname in onze brochure (oplage stuks) en in onze maandagenda (oplage stuks). Oe voorstellingen worden vermeld op onze website en de schermen in het pand. Daarnaast bieden wij de verenigingen de mogelijkheid om, zonder extra kosten, de kaartverkoop te verzorgen. Onze technici helpen daar waar nodig met het opstellen van licht- en geluidsplannen om de voorstellingen verder te professionaliseren. Oe overige amateurverenigingen uit de regio ontvangen 25 % korting op de zaalhuur. Scholen en eugd Er is regelmatig contact met de scholen uit de hele regio. Voor staan de voorstellingen van Introdans al weer in reservering en komt Kwatta met de bus naar de scholen. Muziekvereniging Crescendo Ratum verzorgt twee voorstellingen voor de basisscholen in Winterswijk. Wij verzorgen gratis rondleidinpen voor alle scholen. In samenwerking met de Rotary hebben we een Legodag georganiseerd in de voorjaarsvakantie. Via de voedsel- en kledingbank hebben we vrijkaarten gegeven aan kinderen die het wat minder breed hebben. De opbrengst gaat naar een goed doel. Samen met de Winterswijkse Uitdaging hebben we pilot georganiseerd voor de op te richten Weekendschool bij de voorstelling Suske en Wiske. 5

129 Het Graafschapcollege uit Groenlo heeft op de planken gestaan met Peter Pan en ook Eendracht heeft een sprookjesconcert neergezet voor de kinderen. Dat is nog maar een kleine greep uit de activiteiten van het afgelopen seizoen. Verder zijn verschillende groepen scliolieren ingestroomd bij de reguliere professionele voorstellingen. Met dank aan alle leerkrachten die dit uitstekend voorbereiden en begeleiden. Scholieren die in het bezit zijn van een CP-pas kunnen bij nagenoeg alle professionele voorstellingen gebruik maken van een kortingsregeling Steengroevetheater Behalve de voorstellingen die in ons eigen huis plaats vinden, aantal projecten buiten ons theater. participeren we ook in een Theater De Storm is nauw betrokken bij het tot stand komen van het programma in augustus in de Steengroeve. Wij zijn het productiehuis geworden waar voor een groot gedeelte de repetities plaats vinden en de voorstelling wordt gemonteerd. Wij verzorgen de kaartverkoop en zetten mede de voorstelling in de markt. Daarnaast regelen wij de complete financiële afwikkeling. In augustus 2014 was de voorstelling The Wall, vier volledig uitverkochte voorstellingen met maar liefst bezoekers uit het hele land en uit Duitsland. In augustus 2015 was de voorstelling Symfonia II ook weer vier keer uitverkocht. En het succes duurt onverminderd voort. Dit jaar brengen we Midzomernachtsdroom in de groeve. De vier voorstellingen zijn al bijna uitverkocht (juni 2016). Aan de productie werken ongeveer 500 vrijwilligers mee (orkest, koor, dansers, bouwers, catering etc.). Hiermee zetten we niet alleen Winterswijk, maar de hele Achterhoek landelijk en in Duitsland op de kaart. Deze productie komt volledig zonder subsidie tot stand, onder meer doordat wij het gebouw gratis ter beschikking stellen als productiehuis in de zomermaanden. Overige culturele en maatschappelijke samenwerkingsverbanden In 2011 en 2013 hebben wij met een bijdrage van de Rabobank een talentenjacht georganiseerd, dit was een groot succes. In 2015 heeft Theater De Storm het initiatief genomen om samen met de theaters in Lochem en Zutphen en de Rabobank Noord- en Oost Achterhoek Rabo On Stage On Tour 2016 te organiseren. Uit ruim 50 aanmeldingen zijn 18 acts gekozen. In totaal zijn er 3 voorrondes die plaats vonden in drie theaters. In iedere voorronde zijn 2 acts gekozen die doorgingen naar de grote finale. Deze talenten streden in de finale op zaterdag 28 mei 2016 in Theater Hanzehof Zutphen om de hoofdprijs: een Rabo Masterclass. In samenwerking met bioscoop Skopein en 2 jonge ondernemers uit Winterswijk is de parkeerplaats voor het theater omgebouwd tot een drive-in bioscoop. Met het openluchttheater Huininkmaat (Winterswijk) werken we al een aantal jaren samen. Wij zijn de uitwijklocatie in geval van slecht weer, daarnaast wordt hun programma bij ons op de site gezet en regelmatig meegenomen in onze nieuwsbrieven. De programma's die plaatsvinden in de Doopsgezinde Kerk worden meegenomen in ons reguliere aanbod en wij regelen de kaartverkoop. 6

130 Op 4 mei 2016 heeft Rutger de Vries voor de vierde keer een herdenkingsconcert verzorgd samen met de het koor van leden van Harlekijn Ueugdafdeling Winterswijks Muziek Theater). Hierin participeren wij. De tweede zondag in januari zijn wij al 50 jaar gasthuis voor de kynologenclub en de filatelisten komen ieder jaar in november bij ons voor een grote grensoverschrijdende ruilbeurs. Sinds het voorjaar van 2014 werken wij samen met Stichting Vier het Leven. Deze stichting organiseert film-, theater- en concertbezoeken voor ouderen. Zij begeleiden de bezoekers van deur tot deur. Onder het motto "samen uit is samen genieten". We hebben al een aantal groepen ontvangen en voor het komende seizoen is er weer een mooie keuze gemaakt uit ons programma waar men op in kan tekenen. Er vinden regelmatig gesprekken plaats met het Stadttheater Bocholt en het theater in Vreden. Hier liggen onze Duitstalige flyers waarin al onze muziekvoorstellingen zijn opgenomen. Daar waar mogelijk helpen we elkaar om zowel in Duitsland als in Nederland meer publiek te genereren bij voorstellingen die hiervoor geschikt zijn. De samenwerking met het Mondriaanmuseum is geïntensiveerd in de afgelopen jaren. Onze kleine zaal is omgedoopt in Mondriaanzaal. Regelmatig brengen onze artiesten een bezoek aan het museum, we hebben een gezamenlijk project gehad bij de voorstelling van Tim Akkerman en in hetnieuwe seizoen is er wederom een Mondriaancocktail. Het publiek kan voor 60,- vier voorstellingen uitzoeken in de MondriaanZaal en ontvangt dan tevens een kaart voor het museum. Vanuit de samenleving kwam de vraag of wij wilden participeren in een voorstelling c.q. voorlichting over het leven met een zwaar gehandicapt kind. EIsa wil de mensen graag laten zien hoe het leven van een persoon is met zeer ernstige beperkingen. Hoe ziet dit er nu uit en hoe is het om als ouders zo'n bijzonder kind te hebben. Haar moeder en haar zus vertellen het u met heel veel liefde. 7

131 Samenwerkingsverbanden 1. Er is een samenwerkingsverband tussen de theaters in de Achterhoek, TOG (Amphion/Doetinchem, De Gruitpoort/Doetinchem, De Bron/Groenlo, Het Barghse Huus/'s Heerenberg, Schouwburg Lochem, Hanzehof/Zutphen, Het Musiater/Zevenaar, 't Spieker/Eibergen, De Brink/Zelhem, Klein Theater/Dinxperlo, Cultuurfabriek DRU/Ulft, de Pol/Aalten) om daar waar mogelijk elkaar te versterken. 2. Theater De Storm is aangesloten bij de branchevereniging VSCD (Verenigde Schouwburg- en Concertgebouw Directies) en neemt actief deel aan landelijke onderzoeken. 3. Regelmatig is er overleg tussen Theater De Storm, Muziekschool Boogie Woogie, de Bibliotheek en Villa Mondriaan. 4. Het afgelopen jaar hebben we op een bijzonder prettige manier met de bibliotheek en boekhandel Kramer samengewerkt om voorstellingen die een literair karakter hadden, in de ruimste zin van het woord dus zowel kinder- als toneelvoorstellingen, onder de aandacht van hun leden en klanten te brengen. 5. Er zijn nauwe banden met scholen in Winterswijk en omgeving (Oost Achterhoek). Zowel met het basis- als met het voortgezet onderwijs. Door middel van acties proberen wij in samenwerking met de scholen meer jeugd te laten kennismaken met het theater. De leerlingen van het voortgezet onderwijs mogen op speciale voorwaarden voor de helft van het geld naar voorstellingen. Daarnaast zijn er een aantal voorstellingen in onze reguliere programmering opgenomen met daarbij workshops speciaal voor de jeugd. 6. De muziekscholen (regionaal) ontvangen een aangepast aanbod van ons en de leerlingen krijgen korting op deze voorstellingen. 7. Steengroevetheater, productiehuis, kaartverkoop, horeca, financiën, ondersteuning marketing. 8. In nauwe samenwerking met de Vereeniging Volksfeest faciliteren wij alle festiviteiten rondom Koningsdag. 9. Wij werken samen met de Stichting Cultureel Beheer (Doopsgezinde Kerk), het aanbod wordt opgenomen in de brochure. 10. De voorstellingen van de Stichting Openluchttheater Huininkmaat worden vermeld op onze site en bij extreem slecht weer is Theater De Storm de uitwijkbasis. 11. Vier het Leven, samenstellen van een programma voor ouderen die samen met vrijwilligers Theater De Storm bezoeken. 12. Openluchttheater Eibergen, gezamenlijke nieuwsbrieven, opname zomerprogramma op de site van Theater De Storm. 13. Stadttheater Bocholt, mogelijkheden bekijken m.b.t. publieksuitwisseling. 14. Stadt Vreden en schooltheater in Vreden, mogelijkheden bekijken m.b.t. publieksuitwisseling. 15. Music4Life. Fonds t.b.v. artistieke ondersteuning voor de jongeren van Winterswijk. Wij zitten in een commissie die de aanvragen beoordeeld en faciliteren bij publiciteitsuitingen. 16. Intensieve samenwerking met 100 % Winterswijk. 17. Contacten met alle accommodaties van Winterswijk en omgeving (denk hierbij aan campings, hotels, restaurants, bioscoop etc.) over mogelijke arrangementen. 8

132 Bijlage 2: Over Theater De Storm Capaciteit RabobankZaal MondriaanZaal FeestZaal Foyer/Theatercafé Hele gebouw : 600 personen. : 216 personen, : 450 personen (afhankelijk van opstelling).. : 800 personen. : personen. Uit het jaarverslag : RabobankZaal Theater-De Storm Bezoekers voorstellingen Het afgelopen boekjaar heeft Theater De Storm bezoekers ontvangen. Proïessionele '!1(lli(ll,lrs:ftellülf1l,Ç!iellli Amateurvoo'lrstelililllgen Overlige adimiteifien Aantal Bezoekiers (Dn2013-2I:l114 Ir~p. '98 en ) (iil2013-2i.h4 resp. 3:9,el1 ~9)[)iO) (ill'll r'8Sip. 1.0 ea 2~H)O[) Totaal (aantal bezoekers anyefond:) ~OOO in 2013: ,000 in 2012: '010' in 2G '.0010' in 2010c " Volgens het Theater Analyse Systeem behoren tot ons verzorgingsgebied de gemeentes Winterswijk, Aalten en Oost Gelre. Totaal aantall i:1i1.1i'i/,oners, per g'emeente per Gemeente WinteIrSlI~lf,ijlk Gemeente Oost GeillIre Gemeente Aairten Totaal (Bro~ CBS delilili()~raflisdie lk:erilcijifers, per gemeente ) De gemeente Berkelland (een relatief grote gemeente met inwoners op ) wordt hierin niet meegenomen. Echter, het blijkt uit onze eigen gegevens dat ons marktaandeel uit deze gemeente de afgelopen jaren is toegenomen. In het seizoen was 15 % van onze bezoekers afkomstig uit deze gemeente. Ook de gemeente Oude Isselstreek ( inwoners op ) is relatief goed vertegenwoordigd in Theater De Storm. 9

133 .1 Op basis van het aantal besteladressen in de periode juli 2014 tim juni 2015 is de verhouding van het aantal besteladressen per gemeente niet significant gewijzigd in het afgelopen seizoen. Het aantal adressen neemt ieder jaar toe, '. maar daar staat tegenover dat het gemiddelde aantal kaarten per besteladres is afgenomen. Voor ons verzbrgingsgebied incl. Berkelland en Oude Isselstreek ziet de verdelinger als volgt uit (zonder dat we de overige regio's meerekenen): Gemeente Winter$wijk Gemeente Oost Ge[r:e G,emeente Berkelil;and 'G,eme'ente Aalt:enl G,emeente Oude 1:.ls5Iells,1tr,ee~ 44% 20% 1.5%, 15'%' 6%, MondriaanZaal Theater De Storm 10

134 Wie zijn wij: Theater De Storm Winterswijk in het kort 2 theaterzalen (600 en 216 stoelen), 1 multifunctionele zaal, ruime foyer/café dichtstbijzijnde vergelijkbare theaters op ca. 45 (auto)minuten afstand Gemiddelde omzet op jaarbasis afgerond:* Cultuur Verhuur ruimtes ** Horeca Sponsoring subtotaal Subsidie Gemeente Winterswijk *** totaal * jaren 12/13, 13/14 en 14/15 ** aan commerciële partijen en amateurverenigingen *** landelijk is het aandeel subsidie ca 38% (x1.000) in% % 96 6% % 134 9% % Gemiddeld aantal bezoekers en activiteiten op jaarbasis Bezoekers Professionele voorstellingen Amateurvoorstellingen Overige activiteiten Verzorgingsgebied (conform benchmark VSCD) Gemeente Winterswijk Gemeente Oost Gelre Gemeente Aalten Aantal inwoners (afgerond) totaal Groeiend aantal bezoekers uit Gemeente Berkel/and en uit Duitsland Gebouw 50 jaar oud, bijna volledig gerevitaliseerd in de periode Totale investering: mogelijk gemaakt door: Gemeente Winterswijk Founders/sponsoren Provincie 3,1 mio 1,2 1,0 0,9 Laatste gedeelte van de revitalisatie te verwachten investering: 0,9 mio Dak (uit 1993) Hijsinstallatie (Trekkenwand uit 2002) Renovatie grote zaal (uit 1996) Energiemaatregelen en onvoorzien 0,2 0,4 0,2 0,1 Belangrijkste samenwerkingsverbanden: Amateurverenigingen in verzorgingsgebied en Gemeente Berkelland Scholen in verzorgingsgebied Alle Theaters in Oost Gelderland Steengroevetheater Mondriaanmuseum Muziekschool Bibliotheek Bedrijfsleven

135

136 markt onderduik aalren museum r , I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I Beleidsnota Provincie Gelderland~ inspraak 8 juni 2016 Erfgoed is niet alleen stenen, natuur en wat in de grond zit. Het is ook immaterieel erfgoed, de cultuur en de verhalen van de mensen. Identiteit, ook een belangrijk begrip. Onderduikmuseum Markt 12 in Aalten is in 2004 met middelen van zowel de Provincie als Duitsland (Interreg) gerealiseerd en vertelt de verhalen van 'gewone' burgers. Markt 12 is. een verhalenmuseum en wil wat geweest is bewaren en doorgeven aan toekomstige generaties. We vertellen de verhalen van de grensstreek over vervolging, verzet, het bieden van hulp en het vinden van onderdak in moeilijke tijden. We verbinden het met de actualiteit en wisselen daarover actief uit. Vanaf de openstelling in 2004 is er een nauwe verbinding met het basis-, en voortgezet onderwijs zowel uit de regio als over de grens in West Munsterland. Alles wordt in de Nederlands- dan wel Duitse taal aangeboden. aarlijks komen ook scholen van verder weg zoals uit Amsterdam en Duitsland voor ons educatieve programma en deactiverende methode van Kolb. Zoals ook blijkt uit landelijk onderzoek kan Onderduikmuseum Markt 12 beamen dat de oorlog 'leeft' en steeds meer aandacht vraagt, ook vanuit Duitsland, Dat genereert niet alleen economisch gewin, vooral voor anderen, maar zorgt ook voor uitwisseling over toen en nu. Dat is goed voor de verdraagzaamheid, de veiligheid en de Europese gedachte. Vluchten en onderduiken (verzet en vrijheid) is van alle tijden. Het onderduiken spreekt tot de verbeelding en sluit aan bij de eigentijdse vluchtelingenproblematiek. De informatiebehoefte ligt vooral op het vlak van de echte verhalen van de mensen die het mee hebben gemaakt en de ervaring van de authentieke plekken. Dat is een trend waarmee museum Markt 12 in 2004 voorop liep en waar inmiddels veel musea zich op richten. Waar nieuwe partijen nieuwe verbindingen maken kunnen bestaande verbindingen eenvoudig worden vergeten en opdrogen. Dat zou zonde zijn van de opgebouwde expertise en kwaliteit. Wij willen dat graag vasthouden maar werken met minimale middelen en tot nu toe nauwelijks professionele krachten. Er is veel vastgelegd, in egodocumenten, maar helaas nog te weinig ontsloten. Dat lukt maar lastig ondanks de inzet van de vele vrijwilligers. Omwille van de continuïteit en de cultuur van de burgers, willen we u vragen met ons mee te denken en ons te steunen om onze ambities te realiseren: omwille de educatie en de uitwisseling over 'het leven en overleven' in de grenstreek van de Achterhoek. Ik dank u zeer. Marjorie van Lith, bestuurslid Aaltense Musea - Onderduikmuseum Markt 12 Aalten Markt CS Aalten Telefoon: info@aaltensemusea.nl Onderduikmuseum Markt 12, Aalten maakt deel uit van het bestuur van de landelijke Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45, Zie voor meer informatie: www.

137 De Plaats pleit voor gulden middenweg Beste commissie, Mijn naam is Dick van der Meer, en ik spreek hier namens muziektheater De Plaats uit Arnhem. De Plaats is een gezelschap dat sinds 18 jaar kunst in, met door en voor de gemeenschap maakt in Gelderland. De Plaats is gespecialiseerd in projecten op locatie waaraan behalve professionele kunstenaars jaarlijks honderden amateurkunstenaars en wijkbewoners meedoen in alle denkbare vormen van de podiumkunsten: theater, muziek, zang, dans of van alles een beetje tegelijk. Het motto beleef het mee! van uw nieuwe beleidsnota is derhalve op ons lijf geschreven. Behalve in Arnhem organiseerde De Plaats grote projecten in o.a Wageningen, Nijmegen, Doesburg, park Lingezegen en, komende juli, de dorpen in de Gelderse Poort. De Plaats heeft met veel belangstelling de nieuwe beleidsnota cultuur en erfgoed gelezen. Met haar activiteiten levert De Plaats met haar kunsten een concrete bijdrage aan de maatschappelijke opgaven die de Provincie Gelderland zich heeft gesteld in de Provinciale Omgevingsvisie, waaronder het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving, de leefbaarheid in de wijken, het zich thuis voelen en het ontwikkelen van een identiteit. Naast waardering voor het streven de cultuur in Gelderland opnieuw ruimhartig te ondersteunen, heeft De Plaats één belangrijke kritische kanttekening die ik hierbij graag wil laten horen. Uw beleid voor de periode is, grofweg, gebaseerd op twee poten: het ondersteunen van de Gelderse basisinfrastructuur in de vorm van vier jaren overeenkomsten én het beschikbaar stellen van flexibele middelen voor, laten we zeggen, de rest van het culturele veld. Op zich nog niks mis mee. Ware het niet dat de flexibele middelen, naar het zich nu laat aanzien, vanaf 2017 geheel en alleen per project en per jaar zijn aan te vragen. En daarmee ontbreekt in uw beleid ons inziens de belangrijke gulden middenweg, de weg van de flexibele méérjarige ondersteuning. De weg voor het culturele middenveld, waar een gezelschap als De Plaats zich graag verder op kan en wil ontwikkelen. De Plaats is géén gezelschap dat thuishoort in de landelijke BIS, en daarmee ook niet in de Gelderse basisinfrastructuur. Maar De Plaats is wél een gezelschap dat al jaren haar plannen smeedt over meerdere jaren. Alleen op die manier kan het zowel artistieke als zakelijke partners aan zich binden. En De Plaats is vast niet het enige Gelderse gezelschap voor wie de projectfinanciering per project of per jaar te kortademig is. Deze ad hoc manier van aanvrage lijkt vooral geschikt voor beginnende organisaties, maar voor organisatie die op het middenveld van het culturele veld opereren is het kunnen voeren van een meerjarig artistiek en zakelijk beleid essentieel. Een voorbeeld? De Plaats organiseerde tussen 2013 en 2016 drie edities van Prateur Nijmegen. Een meerjarig project dat inzet op de artistieke en zakelijke samenwerking tussen het professionele kunstenveld en de rijkdom van