Door LFM Aarts In opdracht van de Open Universiteit. Hacker-ethiek

Transcriptie

1 Door LFM Aarts In opdracht van de Open Universiteit Hacker-ethiek

2 Inhoud 1 Inleiding Geschiedenis Visie op werk Werk als straf Werk als plicht Werk als spel Het klooster en de academie De kathedraal en de bazaar Linux Visie op geld De protestantse visie op geld De visie van hackers op geld Eigendom van software Visie op de wereld Openheid van informatie De Digital Millennium Copyright Act (DMCA) Dmitry Sklyarov DeCSS Grondrechten op internet Electronic Frontier Foundation Anonimiteit Privacy De beveiliging van systemen Draadloze netwerken Koppeling met internet Houding van de overheid Eigen stellingname Samenvatting De theoretische kaders Aristoteles Kant John Stuart Mill Rawls Nozick Bronnen

3 1 Inleiding De hackersgemeenschap staat continu onder druk omdat zij zich telkens, in haar ogen onterecht, dient te verantwoorden tegenover de wereld. Hackers moeten iedere keer opnieuw het verschil uitleggen tussen hackers enerzijds en scriptkiddies en crackers anderzijds. Over de definitie van het woord hacker is grote onduidelijkheid ontstaan. Hoofdstuk 2 gaat verder in op de achtergrond hiervan en probeert een antwoord te geven op de vraag wat nu precies een hacker is, maar ook wat een hacker niet is. De hacker heeft een eigen visie op het werk en op vrije tijd. In hoofdstuk 3 wordt de werk-ethiek van de hacker uiteengezet en vergeleken met de gangbare protestantse werk-ethiek. Ook de impact die beide visies hebben op de manier van werken zal worden beschreven en met elkaar vergeleken. Metaforisch wordt door Eric Raymond gesproken van de kathedraal en de bazaar. Geld kan worden verkregen door werk en door eigendom. Voor veel ondernemingen is eigendom van informatie, bijvoorbeeld patenten, een belangrijke bron van inkomsten. Voor hackers is juist het vrijgeven van informatie een inkomstenbron. Hetzelfde geldt voor software. Hoofdstuk 4 vertelt hier meer over. De visie van de hacker op de wereld vertaalt zich in een visie op de openheid van informatie, op grondrechten op het internet en de vaak slechte beveiliging van systemen. Het individu wordt steeds meer blootgesteld aan privacy- en anonimiteitbeperkende maatregelen van regeringen en ondernemingen. Hoofdstuk 5 gaat dieper op in op het antwoord van hackers op deze ontwikkelingen. In iedere hoofdstuk zijn stellingen geponeerd, met per stelling enkele alternatieve stellingnames. In hoofdstuk 8 kunt u de theoretische kaders vinden, op grond waarvan deze alternatieven zijn geformuleerd. In hoofdstuk 6 wordt door de schrijver een eigen stellingname ingenomen. Dit zal worden gedaan aan de hand van de geponeerde stellingen. 2 Geschiedenis Het woord hacker is uitgevonden in begin jaren zestig. Toen werd er al met groot enthousiasme gewerkt aan computerprogramma s aan de Massachusetts Institute of Technology en de University of California, Berkeley. De mensen die zich hier mee bezig hielden begonnen zichzelf hacker te noemen. Diverse uitvindingen zijn sindsdien door hackers ontstaan; , de nieuwsgroep, de vertaling van het ip-adres naar een betekenisvolle naam en de hyperlink. Later, in het midden van de jaren tachtig, begonnen ook computercriminelen zich hacker te noemen. Deze groep vond dat het inbreken in computersystemen en het in bezit hebben van een lijst van creditcardnummers geen (grote) misdaad was, omdat er geen (al te) slechte bedoelingen in zaten. Tegenwoordig geschiedt veel van de computercriminaliteit door professionele organisaties, die er veel geld aan verdienen. 3

4 Deze betekenis is later door het grote publiek overgenomen. De oorspronkelijke hackers hebben geprobeerd het verschil aan te geven door dergelijke mensen crackers te noemen. Veel heeft dit echter niet geholpen, wellicht onder invloed van de media. Een bekend voorbeeld, waarin een hacker gedemoniseerd werd, was de zaak van Kevin Mitnick. Mitnick is een hacker die in de 90-er jaren in diverse computersystemen zou hebben ingebroken, waaronder de San Diego Supercomputer Center. Hij is daarna gelokaliseerd en gearresteerd met behulp van de programmeur Tsutomu Shimomura, een medewerker van de San Diego Supercomputer Center, en de journalist John Markoff. Miramax heeft over deze geschiedenis een film gemaakt, Takedown [20]. In een andere film, Freedom Downtime, worden veel feiten weersproken, die in Takedown worden gesteld [14]. De betekenis van het woord is vervolgens veralgemeniseerd en vastgelegd in the jargon file [19]. Volgens de nieuwe definitie kan ook iemand, die zich niet met computertechniek bezighoudt, hacker worden genoemd. Het gaat er in deze definitie niet om wat de activiteiten zijn, maar om de passie waarmee deze worden uitgevoerd. In deze casus zal voornamelijk de hacker worden behandeld, die zich op een legale manier met computertechniek bezig houdt. 3 Visie op werk 3.1 Werk als straf In de Pre-protestantse tijd, dus tijdens de middeleeuwen, werd werk beschouwd als een straf. Het symbool voor deze straf is de zondeval, een verhaal in het Bijbelse Genesis. In dit verhaal werd de mens veroordeeld tot een leven lang werken. Over de Hemel dacht men dat het eeuwig zondag was, terwijl de Hel oneindig lang zinloos, betekenisloos werken betekende. 3.2 Werk als plicht De voorloper van de protestantse werk-ethiek ligt in het klooster. Voor monniken gold het gezegde Ledigheid is des duivels oorkussen. De hemel werd voorgesteld als een werkplaats en het zwaartepunt lag op de vrijdag. Regelmaat was troef en een rooster, dat zeer aan een hedendaagse agenda doet denken, regeerde de dag. Een inbreuk hierop werd als zeer onwelkom ervaren. De protestantse Reformatie verspreidde deze houding over de rest van de wereld. Het kapitalisme vindt hierin zijn oorsprong, maar maakte zich er later los van, met een eigen wetmatigheid. 4

5 Werk wordt niet meer als een starf beschouwd, maar als een roeping, een professionele plicht. Werken bestaat uit het doen wat men je opdraagt, zonder dat de inhoud ervan ter discussie wordt gesteld. Verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid en loyaliteit zijn de eigenschappen die het meest worden gewaardeerd. In de huidige maatschappij wordt de regelmatige werktijd geïntroduceerd als de spil van het leven. Omdat aanwezigheid op het juiste tijdstip als een hoog goed wordt beschouwd, wordt men geregeerd door de prikklok. Plaats en de tijd van het werk zijn belangrijker dan creativiteit. Er is nauwelijks ruimte om op het werk te ontspannen. Er is geen tijd voor zaken die geen doel lijken te hebben. Werk is het voortdurend haasten naar dringende zaken, telkens deadlines moeten overleven. Dit verschijnsel breidt zich uit naar de vrije tijd. Ook hier worden alle activiteiten strak gepland, met quality time als sleutelwoord. Bovendien wordt vrije tijd verbannen naar het einde van de dag, de week en het leven. De informatie-economie versterkt de invloed van werk op het leven. Vrije tijd kan voor korte tijd door werk worden onderbroken, bijvoorbeeld door even de ontvangen te behandelen. De technologische vooruitgang, zoals het mobieltje, verlost ons op deze manier niet van het werk, maar legt een elektronische ketting van werknemer naar baas. 3.3 Werk als spel Waar de voorloper van de protestantse werk-ethiek in het klooster ligt, moet de werkethiek van de hacker op de academie worden gezocht. Wetenschappers hebben al eeuwen een werkhouding, waarin passie en vrijheid centraal staan. Plato s term skhole betekent alle tijd hebben. Hiermee wordt bedoeld dat men meester is over de eigen tijd. De hacker houdt er een gepassioneerde werk-ethiek op na, die zeer verschilt met de protestantse werk-ethiek zoals die gewoon is. Hard en veel werken hoeft geen bestraffing te zijn. Er kan plezier aan worden ontleend, zelfs als er vervelende klussen dienen te worden aangepakt. Het leven van een hacker is minder rigide georganiseerd. Aan een product kan tot diep in de nacht worden gewerkt, waarna een hacker vroeg in de middag opstaat om gelijk weer aan de slag te gaan. Werk hoeft niet altijd centraal te staan. Een hacker kan op zondag spontaan besluiten om aan het werk te gaan, en op woensdag besluiten om vrij te nemen. De tijdsinvulling wordt zelf bepaald. Voor een hacker moet er, naast doelmatig werken, ook ruimte zijn voor activiteiten die geen doel lijken te hebben. Omdat het niet mogelijk is om van 9 tot 5 constant creatief te zijn, moet tussentijds speelsheid worden toegelaten. Werk is een deel van het bestaan, maar er moet ruimte zijn voor andere zaken. Men leeft immers maar één keer. 5

6 Vraag 1: Hoe kijkt u tegen werk aan? 1. (Aristoteles) Werk dient beoordeeld te worden op grond van het doel ervan. Plezier is aan een activiteit gekoppeld en kan er niet los van worden gezien. Het meeste plezier wordt beleefd, indien een activiteit optimaal kan worden uitgevoerd. Het product, waaraan wordt gewerkt, is van belang, maar ook de ervaring die met het ontwikkelen ervan wordt opgedaan. 2. (Kant) De morele beoordeling van werk is niet afhankelijk van externe factoren maar van de intrinsieke kwaliteit. Het bewustzijn van de morele wet gebiedt om te handelen op grond van universaliseerbare maximes. Werk is een volmaakte plicht ten opzichte van de persoon zelf. Werk wordt immers door iedereen als plicht beschouwd en is dus een universaliseerbare maxime. 3. (John Stuart Mill) Werk dient zich te richten op het maximale geluk van zoveel mogelijk mensen. Alleen het hoger management is in staat om te beoordelen welke arbeid hier aan bijdraagt. Voorzover men niet tegen het hoger management ingaat is iedereen vrij om te bepalen op welke manier het werk wordt uitgevoerd. 4. (Rawls) Werk moet zorgen voor welvaart voor iedereen. Manager en medewerker zijn samen verantwoordelijk voor de invulling van het werk dat door de medewerker dient te worden uitgevoerd. 5. (John Stuart Mill) Het ene werk is uitdagender dan het andere. Juist dit uitdagende element kan voor een hoger soort geluk zorgen dan indien enkel gemakkelijk werk wordt gedaan. 3.4 Het klooster en de academie In het gangbare bedrijfsleven bepaalt het management de doelstellingen en wordt een kleine groep hiervoor verantwoordelijk gesteld. Er wordt eerst een marktonderzoek gedaan, en vergaderingen gehouden, voordat aan een project kan worden begonnen. Een product wordt pas beschikbaar gesteld nadat deze door een kleine groep personen succesvol is getest. Grote veranderingen achteraf zijn niet meer mogelijk. Ongeautoriseerd gebruik van het product, kritiek van buitenaf of eigen initiatief is niet toegestaan. Ook rangen en standen worden van bovenaf opgelegd. Metaforisch kan hier worden gesproken van het kloostermodel. Het leerproces van het kloostermodel is gebaseerd op de expert die zich moet verlagen tot beginnerniveau, wanneer hij iets wil uitleggen. In het klooster moet de meester spreken en de leerling luisteren. De hedendaagse universiteit volgt voor een groot deel dit kloostermodel (rector = klooster overste). 6

7 Academici stellen hun werk vrij toegankelijk om kritiek op te leveren. Dit heeft zijn waarde bewezen, aangezien veel van onze kennis op deze wijze vergaard is. Als voortzetting van Plato s synusia wordt de waarheid verkregen middels kritische dialoog. Leerlingen worden door Plato gezien als compagnons in het leerproces (synestheis). Hackers hanteren hetzelfde open model als wetenschappers, met dezelfde passie en drang naar erkenning. Hackers passen het leermodel van de academie ook toe op de ontwikkeling van hun product. Essentieel is dat een hacker onderwijst wat hij leert, omdat de beste onderwijzers de beginners van gisteren zijn. Ook in de academische wereld zijn er vooraanstaande figuren, maar deze kunnen hun positie kwijtraken als ze niets presteren. 3.5 De kathedraal en de bazaar In zijn essay De kathedraal en de bazaar heeft Eric Raymond beschreven hoe de ontwikkeling van een software-product volgens het open model in zijn werk gaat. De kathedraal is hier de metafoor voor het gesloten model, waarbij achter gesloten deuren een product wordt ontwikkeld. Enkel een volledig afgewerkt eindresultaat wordt vervolgens vrijgegeven. Hierdoor is het voor gebruikers pas op het laatst mogelijk om kritiek te leveren. Ook het speuren naar fouten wordt uitgevoerd door slechts enkelen. Dit is volgens Raymond een van de redenen dat nieuwe releases vaak lang op zich laten wachten en ook nog fouten bevatten. In de bazaar is het werk van begin af aan open. Vanuit diverse hoeken kunnen al ideeën worden aangereikt, nog voor het project goed en wel is begonnen. In het open model kan iedere vrijgegeven versie vrijelijk voor testen en eigen oplossingen worden gebruikt. De gangbare stelling was dat indien een project boven een bepaalde kritieke complexiteit zou uitstijgen, er een hiërarchische aanpak nodig zou zijn. De Linuxgemeenschap heeft echter aangetoond dat ook bij grote projecten de bazaaraanpak succesvol kan verlopen. Bij het opzetten van een eigen project, fetchpop, heeft Raymond geprobeerd het bazaarmodel van Linus na te bootsen. De ervaring die hiermee is opgedaan heeft hem tot een aantal inzichten gebracht. Aantal daarvan hebben rechtstreeks betrekking op het bazaarmodel. Het is volgens Raymond beter om een project ergens op te baseren, in plaats van met helemaal niets te beginnen. Medeontwikkelaars kunnen pas worden aangetrokken, als er al iets is om mee spelen. Het is hierbij onnodig om al te innovatief te willen zijn. Eventueel kan in een project twee stromingen worden gehanteerd; een niet-innovatieve maar stabiele versie en een innovatieve, instabiele versie. 7

8 Tijdens de ontwikkeling van een product, is het belangrijk om op tijd te onderkennen wanneer de richting van je product fout is. Het is in dat geval geen probleem om helemaal opnieuw te beginnen. Er is immers geleerd van de eerste ontwikkelpoging. Bij de tweede poging zullen enkele delen opnieuw moeten worden geschreven, maar vaak zijn er ook delen die hergebruikt kunnen worden. Een product is afhankelijk van haar gebruikers. Hoe meer gebruikers het product gebruiken en testen, hoe sneller fouten worden gevonden. Indien gebruikers ook medeontwikkelaars zijn, kan dit effect nog worden versterkt. Zo wordt niet alleen een bron van foutrapporten geopend, maar worden deze tevens van een oplossing voorzien. De complexiteit van een product wordt hierdoor aanzienlijk verminderd. Een extra aspect is dat het vinden van een probleem en de bijbehorende oplossing door twee verschillende personen kan worden uitgevoerd. Door het grote aantal testers, is het mogelijk dat dezelfde fouten meerdere malen worden gevonden. Dit verlies aan efficiency, door redundante bevindingen, kan worden teruggedrongen door de beleidslijn "geef vroeg en vaak vrij". Het coördineren volgens de bazaarstijl vergt een goede communicatie en mensenkennis. Een goed startidee hebben is belangrijk, maar nog belangrijker is het om te onderkennen dat medeontwikkelaars betere ideeën kunnen hebben dan de initiator. Bescheidenheid hierover werkt vaak in het voordeel van de initiator. Een grote motivatie voor medeontwikkelaars om bij te dragen is de vergroting, of bevestiging van hun reputatie. De laatste plicht van een initiator is het uit handen geven van het project op het juiste moment. Dit is het geval indien de interesse wordt verloren en een ander graag wil doorgaan en heeft aangetoond competent te zijn. [5] 3.5 Linux Linux is een besturingssysteem, zoals MS Windows. Voordat Linus Torvalds begon aan Linux, stelde hij de vraag op internet wat men graag in Mimix, een destijds bekend besturingssysteem, wilde zien. De eerste versie van Linux stelde hij vervolgens open beschikbaar. Hij vroeg en kreeg hulp van anderen om het systeem verder te ontwikkelen. Steeds meer programmeurs dragen bij aan Linux, tot op de dag van vandaag. Iedereen is vrij om een bijdrage te leveren en om er over te beschikken. Hiervoor worden zaken als , nieuwsgroepen en fora gebruikt. Linus beslist in principe over de versie-paden. Maar als deze beslissingen niet goed blijken te zijn, kan een andere groep zijn rol zo overnemen. Bij de versienummering X.Y.Z zijn de even Y-nummers de veilige versies. [11] 8

9 Stelling 2: Het ontwikkelen van software met behulp van de bazaarmethode verdient de voorkeur boven de gangbare projectaanpak. 1. (Aristoteles) De bazaarmethode maakt het voor iedereen mogelijk om kennis te nemen van de huidige stand van zaken en het gestelde einddoel. Hierdoor is het beter mogelijk om de eigen activiteiten af te stellen op dit einddoel. 2. (Kant) Het snel openbaar maken van (deel)oplossingen, maakt het mogelijk om deze aan te laten sluiten op andere (deel)oplossingen en tot standaarden te promoveren. Hierdoor is het voor iedereen mogelijk om deze standaarden te gebruiken. 3. (John Stuart Mill) Niet iedereen is in staat om de kwaliteit van bepaalde oplossingen te beoordelen. Dit kan slechts aan het hoger management worden overgelaten. Lagere werknemers dienen zich daarnaar te conformeren en te zorgen voor een zo goed mogelijke uitvoering van de eigen taken. 4. (Rawls) Het project is bezit van iedere betrokkene, ook de uiteindelijke gebruikers. De gebruikers heb dus het recht om de code in te zien en naar eigen inzicht te gebruiken. De bazaarmethode garandeert ook dat, indien nieuwe problemen zich voordoen, nieuwe algemene inzichten worden verkregen. 4 Visie op geld 4.1 De protestantse visie op geld Volgens de protestante werk-ethiek is overleven de drijfveer om te werken. Hiermee wordt bedoeld dat werk nodig is om sociaal aanvaard te worden en een levensstijl te kunnen hebben die als broodnodig wordt ervaren. Ondanks alle vooruitgang is werk dus niet meer dan het verdienen van je boterham en we moeten nog steeds werken voor de kost. Daarnaast is werk een vervanging voor sociale contacten en de afwezigheid van passie. Bepaalde zaken, zoals sociale contacten kunnen enkel binnen het werk worden gevonden. Zelfs van de zondag willen we nog een vrijdag maken door afschaffing van de sluitingstijden. De zondag, als dag van ontspanning, wordt zo een dag van consumptie. Als afgeleide van de protestantse ethiek heeft het kapitalisme als hoogste doel om door werk zoveel mogelijk geld te verdienen. Werk en geld zijn op deze manier beide een apart doel geworden. Het idee dat werk een middel kan zijn voor economische groei kan een conflict opleveren met de beschouwing dat werk een plicht is. Maar door plicht als hoogste doel te beschouwen, is zorg over geld niet nodig. In het klooster werd het streven naar vrijheid van informatie (nieuws-gierigheid) gezien als een slechte eigenschap. Dit idee, gecombineerd met het eigendomsbegrip uit de oude economie, wordt opnieuw toegepast in de nieuwe economie. Geld wordt uit eigendom van informatie gegenereerd met patenten, handelsmerken, en auteursrechten. Geld is hiermee belangrijker dan werk geworden. 9

10 4.2 De visie van hackers op geld Voor een hacker is niet geld is de belangrijkste drijfveer, maar de voldoening dat het eindresultaat van waarde kan zijn voor de samenleving. Voor hackers is erkenning en passie voor het werk belangrijker dan geld. Erkenning is geen substituut voor passie maar moet het resultaat zijn van gepassioneerd handelen. Een aantal ontwikkelaars van Linux hebben nooit geld voor hun werk gezien, terwijl anderen er wel rijk van zijn geworden. De echte hard coders vinden dat niet erg. Ze schreven software omdat ze er zelf iets aan hadden, niet om er geld mee te verdienen. Geld kan handig zijn om vrij te zijn van anderen en om beslissingen over het eigen leven te kunnen maken. Dit wordt door hackers onderkend. Sommige hackers vinden het geen probleem om op een ouderwets kapitalistische manier geld te verdienen, door als hacker te werken. Er kan volgens hacker-ethiek worden gewerkt, maar de doelen van het protestantse kapitalisme worden gevolgd. Hierdoor ontstaat wel het risico dat profijt boven passie wordt gesteld. Microsoft is een voorbeeld waarin de hacker-ethiek werd vervangen door een mentaliteit waarin dominantie van de markt op de eerste plaats is gekomen. Deze dominantie heeft het zelfs mogelijk gemaakt om software aan klanten op te dringen, zonder dat zij er om hebben gevraagd. De academie van Plato werd beschouwd als een synusia, een gemeenschap waarin kennis vrijuit werd gedeeld. Ook volgens de hacker is juist het vrijgeven van informatie de manier om geld te verdienen. Binnen de hackerswereld is het dan ook een goed gebruik om eigen werk ter beschikking van anderen te stellen. Linux had bijvoorbeeld nooit zo succesvol kunnen zijn als Torvalds de broncode niet had vrijgegeven. Netscape heeft, mede onder invloed van Raymonds essay, zijn software vrijgegeven. De broncode zou op die manier ook een bron van inkomsten kunnen zijn. Binnen Netscape is hierover een essay geschreven en gecirculeerd: Netscape source as Netscape Pruduct, door Frank Hecker. Hierin heeft Hecker aangegeven op welke manier er geld verdiend kon worden, wanneer de broncode vrijgegeven zou worden. [9] Stelling 3: Geld verdienen met een baan kan een motivatie zijn, maar veel belangrijker is dat het werk ook iets oplevert dat van waarde is. 1. (Aristoteles) Werk levert naast geld ook een activiteit en een product op. Met behulp van de activiteit kunnen de eigen deugden worden geoefend, en er kan plezier aan worden beleefd. Tevens wordt er naar een eindproduct gestreefd. 2. (Kant) Werk dient enkel te worden beoordeeld op grond van inhoud. Het is gerechtvaardigd om salaris dat iemand ontvangt afhankelijk van deze beoordeling te maken. Het maakt niet uit welk eindproduct wordt nagestreefd. 3. (John Stuart Mill) Werk dient te worden beoordeeld op grond van het eindproduct. Het salaris moet daar dus afhankelijk van worden. Een gerechtvaardigd gevolg kan zijn dat sommigen een extreem laag loon ontvangen. 10

11 4. (Rawls) Een organisatie is in feite bezit van iedereen die er werkt. Iedereen dient dus zijn aandeel in de winst te krijgen. De verdeling dient volgens een sleutel te geschieden die van tevoren door iedereen unaniem is vastgesteld. Stelling 4: Nieuwe kennis wordt altijd voor een deel opgebouwd uit algemeen bekende informatie en behoort dus iedereen toe. 1. (Aristoteles) De eigen intellectuele deugd kan worden geoefend door herhalend leren van informatie en door het volgen van opleidingen. Kennis is dus verkregen door eigen oefening en niet van anderen. 2. (Kant) Voor het opbouwen van kennis is analyse nodig van eerdere verkregen ervaringen en de synthese daarvan van nieuwe feiten. Dergelijke kennis kan niet algemeen zijn, omdat we ernaar kijken met een menselijke bril. Dit betekent inderdaad dat nieuwe kennis uit oude kennis is geëxtrapoleerd. 3. (John Stuart Mill) Kennis behoort iedereen toe, indien daarmee het maximale geluk voor iedereen kan worden bereikt. Dit geldt echter niet voor alle kennis. De beslissing welke kennis openbaar moet worden gemaakt, dient aan een select gezelschap te worden overgelaten. 4. (Rawls) Enkel als informatie tot de primaire schaarse goederen behoort, dient het openbaar gemaakt te worden. Van tevoren dient te worden vastgesteld aan welke voorwaarden bepaalde informatie moet voldoen, om tot deze goederen te behoren. 4.3 Eigendom van software Free software en Open source Richard Stallman is de stichter van de Free Software Foundation en het GNU-project. Hij had op een gegeven moment een probleem met een softwareproduct, dat hij van de fabrikant niet zelf mocht oplossen. In 1983 besloot hij daarom om een alternatief voor Unix te ontwikkelen, dat vrij was voor iedereen om te gebruiken. Hij plaatste een berichtje op een nieuwsgroep, waarin hij aankondigde wat hij van plan was en vroeg daarbij om hulp en donaties [7]. Hierna werd door diverse deelprojecten telkens een onderdeel van Unix vervangen door een zelf geschreven programma. In 1991 was praktisch het hele systeem vervangen. Alleen met de kernel, het hart van het besturingssysteem, waren nog problemen. 11

12 Op dat moment kwam Linus Torvalds met een monolithische kernel, die sneller aan het werk was te krijgen dan andere kernels. Hij werkte aanvankelijk onafhankelijk van het GNU-project, maar bracht later de bron onder in GNU s General Public License [8]. Linux en het GNU-project maken in een perfecte onderlinge symbiose gebruik van elkaar; Linux wordt als platform gebruikt en ontwikkeld met behulp van een GNUdebugger, -compiler en editor. De Apache webserver bleek een killerapp, waardoor Linux een groot aandeel in de servermarkt kreeg. Linux heeft diverse distributies, pakketten van Linux met diverse andere softwarepakketten. De software, die door het GNU-project wordt geproduceerd, wordt door Stallman free software genoemd. Stallman bedoelt hiermee free as in free speech, not free beer. Je hebt de vrijheid de software te gebruiken, bestuderen, kopiëren en veranderen naar eigen inzichten. Er dient, bijvoorbeeld bij eigen publicaties, wel te worden voldaan aan condities, welke zijn gepubliceerd onder de naam The GNU General Public License (GPL). Deze condities zijn erop gericht om van eventuele verbeteringen ook free software te maken, zodat anderen er ook gebruik van kunnen maken. Deze voorwaarden hebben de naam copyleft gekregen, met precies de omgekeerde betekenis van copyright. Volgens Stallman kan er geld met free software worden verdiend, bijvoorbeeld door het geven van support. Met proprietary software ben je aan de leverancier overgeleverd. Een leverancier van free software heeft geen gemakkelijk te misbruiken monopoly op de software en moet daarom wel goede support geven. Cygnus is een bedrijf dat op dit idee is gebaseerd. Bruce Perens is de auteur van de Open Source Definitie. Deze definitie geeft een aantal regels waaraan een open source software licentie moet voldoen. Er mogen geen royalties worden gevraagd. Er mag niet worden gediscrimineerd. Er mag geen beperking worden gesteld aan de verspreiding van de software en van de sourcecode. De source-code moet toegankelijk zijn in alle opzichten. [10] Open source en free software hebben een license, een eigenaar en een copyright en zijn daarom niet gelijk aan public domain. Verbeterde versies zullen onder dezelfde licentievoorwaarden vallen. Hierdoor is het niet mogelijk om er met een kleine wijziging proprietary software van te maken. Free software en open source lijken op elkaar maar zijn niet gelijk. In technische zin accepteert open source enkele licentierestricties, die onder free software niet acceptabel zouden zijn. In tegenstelling tot free software, kan open source bijvoorbeeld werken met non-open source. In ideologische zin concentreert open source zich rond de gemeenschap waarmee kan worden ontwikkeld, terwijl free software volgens Stallman vergelijkbaar is met de vrijheid van meningsuiting. 12

13 4.3.2 Proprietary software In 1970 begon men met het verborgen houden van broncode. Anderen mochten het niet meer fixen voor eigen gebruik. Microsoft was een van de pioneers op het gebied van proprietary software. Bill Gates schreef een open brief aan de Homebrew Computer Club waarin hij een lans brak voor dit nieuwe begrip. Zijn argument was dat de tijd die hij aan de ontwikkeling van goede software besteedde, ook graag in geld uitgedrukt wilde zien. Het gebruik dat iedereen code van elkaar leende was in zijn ogen diefstal. [6] Stelling 5: Software kan worden beschouwd als een geproduceerd product, net als een televisie. Alleen de leverancier heeft het recht deze te verkopen en te veranderen. Deze heeft ook het recht de broncode verborgen te houden. 1. (Kant) Om dit te kunnen bepalen, dient eerst naar de (grond)rechtsregels gekeken te worden. Die bepalen immers welke vrijheden hierop van toepassing zijn. Volgens de regels van onze (democratische) rechtstaat mogen softwareontwikkelaars hun broncode inderdaad verborgen houden. 2. (John Stuart Mill) Indien een ontwikkelaar de broncode van zijn software vrijgeeft, zou dit ten goede komen van een groot aantal andere ontwikkelaars. Dit betekent een maximalisering van het geluk en dient dus te worden bevorderd. 3. (John Stuart Mill) Een softwareontwikkelaar mag niet worden gedwongen om zijn werk aan anderen te geven, door het openbaar te maken. Hij heeft het tenslotte zelf gemaakt. De software is dus zijn eigendom. 4. (John Stuart Mill) Indien een softwareontwikkelaar de broncode van zijn software zou vrijgeven, zou dit een oneerlijke concurrentie inhouden ten opzicht van andere softwareontwikkelaars die dit niet willen doen. Hiermee worden deze ontwikkelaars gedemotiveerd in hun activiteiten, zodat innovatie wordt tegengehouden. 5. (Nozick) Het is een onvervreemdbaar recht om te doen wat men wil met zelf ontwikkelde software. Iedere regel, die hier tegenin gaat, houdt een onaanvaardbare inbreuk in op de vrijheid van de ontwikkelaar. 5 Visie op de wereld 5.1 Openheid van informatie De voorkeur van hackers voor openheid van informatie speelt duidelijk een rol in diverse situaties. De toegang tot informatie en computermiddelen dient volgens hackers te worden bevorderd en internet dient toegankelijk te worden gemaakt voor iedereen. Hieronder volgen enkele voorbeelden. 13

14 5.1.1 De Digital Millennium Copyright Act (DMCA) Vanwege de Digital Millennium Copyright Act (DMCA) is het in de Verenigde Staten verboden om software te ontwikkelen en uit te geven, waarmee beveiligingen kunnen worden omzeild. Een soortgelijke wet zal waarschijnlijk ook in Europa verschijnen. [15] Dmitry Sklyarov Dmitry Sklyarov, een Russische programmeur in dienst van Elcomsoft, is medeontwikkelaar van de Advanced ebook Processor (AEBPR). Dit is software waarmee beveiligde ebook-bestanden naar standaard PDF-bestanden kunnen worden vertaald. Volgens de fabrikant zijn het vooral blinden die dit programma goed kunnen gebruiken. Bovendien kunnen enkel legaal gekochte ebook-bestanden worden overgezet. Sklyarov demonstreerde AEBPR op de hackersconferentie DefCon. Hierna werd hij gearresteerd, op grond van overtreding van de DMCA. [16] DeCSS CSS ("Content Scrambling System") is een beveiliging waarmee de Amerikaanse filmindustrie het illegaal kopieren van DVD s wil tegengaan, en de regio-gebonden distributie wil implementeren. Voor het afspelen van DVD s werd echter alleen Windows en Macintosh ondersteund, geen Linux. De Noorse tiener Jon Johansen heeft daarom, naar eigen zeggen [18], het programma DeCSS ontwikkeld. DeCSS is bedoeld om DVD's af te spelen op Linux-computers. Johansen heeft volgens de filmindustrie hiermee een strafbaar feit begaan. [17] Stelling 6: Een hacker mag voor eigen rechter spelen. Hij een mag een beveiliging omzeilen, om een product toegankelijk te maken voor klanten, als zij dit product legaal hebben gekocht. 1. (Aristoteles) Het doel, dat de hacker voor ogen heeft, is duidelijk een goed doel: Iemand heeft een legaal product gekocht en de hacker maakt het mogelijk om hier gebruik van te maken. 2. (Kant) Voor eigen rechter spelen is nooit een goede zaak. De actie is illegaal, en mag niet worden goedgekeurd. 3. (John Stuart Mill) Met deze actie is geen schade toegebracht aan Adobe en is dus volkomen gerechtvaardigd. Bovendien worden hiermee personen geholpen, die het product anders niet hadden kunnen gebruiken. 4. (Rawls) Voordat de vraag kan worden beantwoord, dient eerst te worden gekeken of het gekochte product een primair middel is. Alleen indien dit zo is, dan is de actie gerechtvaardigd. 14

15 5.2 Grondrechten op internet Electronic Frontier Foundation De Electronic Frontier Foundation (EFF) is een organisatie die is opgericht om de grondrechten van cyberspace te verdedigen. De EFF heeft ook een rol gespeeld in de legalisering van de zware-coderingstechnologie, die eerst was verboden in de Verenigde Staten. Hiertoe hebben zij de toenmalige DES-codering gekraakt, om zo duidelijk te maken dat deze code de privacy niet kon beschermen. [21] Anonimiteit Een hacker hecht er aan om op een anonieme wijze van internet gebruik te kunnen maken. De r er en de anonymizer zijn middelen waarmee anonimiteit gewaarborgd kan worden. Met behulp van een r er is anonieme verspreiding van berichten mogelijk, terwijl met anonymizer anoniem op het web gesurfd kan worden. De Cypherpunks is een hackersorganisatie, die een communicatieprotocol heeft ontwikkeld, waarmee berichten anoniem kunnen worden verzonden. Stelling 7: Anonimiteit behoort tot de grondrechten op internet. 1. (Kant) Het is een volmaakte plicht van iedere internetgebruiker om niet te liegen. Een manier om daarvoor te zorgen is het opheffen van zijn anonimiteit. Iedereen is dan in staat om te controleren of hij wel de waarheid spreekt. 2. (John Stuart Mill) Anonimiteit is nodig om te kunnen functioneren in een digitale democratie. Opheffing daarvan zou leiden tot een morele tirannie, en dus een onaanvaardbare situatie. 3. (Rawls) Anonimiteit op internet zou een grondrecht moeten zijn. Dit houdt in dat de overheid moet zorgen voor een betaalbare r er en surfanonymizer. Het alternatief is dat providers worden verplicht om hiervoor te zorgen. 4. (Nozick) Indien een internetgebruiker anoniem wil blijven, dient hij daar zelf voor te zorgen. Alle legale middelen zijn hiervoor geoorloofd. Bedrijven mogen van hun kant alle legale middelen gebruiken om deze anonimiteit op te heffen. In feite geldt hier een vrije-marktsituatie, waar de overheid zich uit moet terugtrekken Privacy Hackers hebben diverse initiatieven ontplooid om de privacy van individuen te beschermen. PGP, of Pretty Good Privacy, geschreven door Phil Zimmerman en vrijgegeven in 1991, is een vrij te gebruiken programma waarmee berichten kunnen worden gecodeerd en voorzien van een digitale handtekening. Deze handtekening maakt het tevens onmogelijk om een bericht ongemerkt te wijzigen. 15

16 Stelling 8: Privacy behoort tot de grondrechten op internet. 1. (Kant) Privacy is slechts een abstract begrip en kan daarom een kritische toetsing van een onafhankelijke beoordelende instantie niet doorstaan. Er is daarom geen reden om op dit punt maatregelen te nemen. 2. (John Stuart Mill) Bedrijven en overheden mogen beperkt inbreuk maken op de privacy van individuen. Zolang het belang van de internetgebruiker niet wordt geschaad, is er niets aan de hand. 3. (Rawls) Privacy is een van de grondrechten van ieder mens. Iedereen dient te worden beschermd tegen oneigenlijk gebruik van persoonsgegevens. Adverteerbedrijven mogen geen internetgedrag van surfers vastleggen. De overheid dient daarop toe te zien, eventueel door wetgeving voor providers. 4. (Nozick) Het verzamelen van gegevens op internet, op welke manier dan ook, staat voor iedereen vrij, evenals het gebruik ervan. In feite staat dit gelijk met vrije nieuwsgaring. Er mogen daarom geen wetten worden gemaakt om dit tegen te gaan. 5.3 De beveiliging van systemen De beveiliging van computersystemen laat vaak te wensen over, terwijl de gevolgen van misbruik van zwakke plekken zeer ernstig kunnen zijn Draadloze netwerken Een groot deel van het Nederlandse bedrijfsleven maakt gebruik van een draadloos netwerk. Een aantal bedrijven is niet beveiligd tegen inbraak via deze draadloze netwerken. Vaak wordt namelijk vergeten de encryptie aan te zetten. Hiermee wordt de deur naar het netwerk open gezet. Bij Rijkswaterstaat heeft een controle door een gespecialiseerd bureau dit lek niet boven water kunnen krijgen. Indien bedrijven hierop worden aangesproken, is het gevolg vaak een schrikreactie en een antwoord dat niet erg veel expertise laat zien. Stelling 9: Een hacker is gemachtigd om de slechte beveiliging van een computersysteem aan de kaak te stellen, zelfs als hij met zijn activiteiten de wet overtreedt. 1. (Aristoteles) Het doel van de hacker is dat de beveiliging van het bedrijfleven wordt verbeterd. Met een dergelijk doel is de hacker gemachtigd om activiteiten uit te voeren, die officieel verboden zijn. 2. (Kant) In de wet staat dat het verboden is om in te breken in computersystemen. Indien een hacker dit soort activiteiten uitvoert, dient hij vervolgd te worden. Dit geldt ook indien hij er goede bedoelingen mee heeft. 16

17 3. (John Stuart Mill) Het is de plicht van iedere goede hacker om het publiek te wijzen op de gebrekkige veiligheid van computersysteem van bedrijven. Zelfs als dit zou betekenen dat hij met zijn activiteiten zichzelf in juridische moeilijkheden brengt. 4. (Rawls) Voordat een hacker activiteiten ontplooit, dient hij eerst goed na te denken over de juridische gevolgen. Het best kan hij zijn strategie daaraan aanpassen Koppeling met internet Energiebedrijven zijn volledig afhankelijk van internet als het gaat om de handel in energie. Ze zijn allemaal gekoppeld aan het Energie Clearing House, een organisatie die de energiehandel met zwaarbewaakte servers verzorgt. In New York ontstond een kettingreactie van fouten toen door een menselijke fout computers op elkaar reageerden. Een dergelijke kettingreactie kan ook zich hier voordoen. Een onafhankelijke test heeft op dit gebied nog niet plaatsgevonden. Scada-systemen zijn fabricagesystemen die op internet zijn aangekoppeld en via dit medium kunnen worden aangestuurd. Bijna ieder modern systeem is uitgerust met een webserver, waarin bepaalde waarden kunnen worden ingevoerd. De vraag is of deze webservers afdoende zijn beschermd tegen inbraak. Stelling 10: Een organisatie dat zijn bedrijfsvoering afhankelijk van internet maakt, of zelfs maar toegankelijk maakt voor internet, is per definitie onverantwoordelijk bezig. 1. (Aristoteles) Bedrijven doen dit om de bedrijfsvoering te vergemakkelijken en de kosten te drukken. Zolang de veiligheid er niet (te veel) onder leidt, zijn er geen bezwaren. 2. (John Stuart Mill) De bedrijfsvoering afhankelijk maken van internet kan desastreuze gevolgen hebben. Op deze manier zou het voor een hacker mogelijk zijn om het licht uit te doen van een complete stad. Het is onaanvaardbaar dat een bedrijf op deze manier toelaat dat schade kan worden toegebracht aan anderen. 3. (Rawls) Het mogelijke risico moet worden afgewogen tegen de verbeterde service. Indien het op deze manier mogelijk is om bepaalde diensten, die als primaire goederen kunnen worden beschouwd, tegen een betaalbare prijs te leveren, weegt dit op tegen een mogelijk risico. 4. (Nozick) Bedrijven weten zelf wel wat goed voor ze is. Indien een risico te hoog mocht zijn, zijn zij zelf de eerste om maatregelen te nemen. Wettelijke maatregelen zouden hun concurrentiepositie in gevaar kunnen brengen. 17

18 5.3.3 Houding van de overheid Door de privatisering verliest de overheid steeds meer grip op netwerken en koppelingen tussen bedrijfssytemen. De verantwoordelijkheden van de overheid, met betrekking tot ICT-beveiliging, is verspreid over 5 ministeries. Het Quint-rapport van E.Luijf concludeert dat er meer aan veiligheid moet worden gedaan. Maar met dit soort rapporten wordt eigenlijk heel weinig gedaan. Het politieke besef dat computerbeveiliging een belangrijke zaak is, is nog niet doorgedrongen. In de Verenigde Staten is men zich meer bewust van het risico dat wordt gelopen. Er is een Homeland Security Plan opgesteld, dat bedrijven verplicht om maatregelen te nemen. Ook worden bedrijven gedwongen om minder afhankelijk zijn van internet. Er wordt gewerkt aan het institutionaliseren van veiligheid, bijvoorbeeld door het testkraken van systemen. Stelling 11: Veiligheid op internet is primair een taak van de overheid. Deze moet niet alleen zorgen voor vrijblijvende voorlichting, maar ook voor wetten en audits. Economische zaken moet werken aan een veiligheidskeurmerk voor organisaties. De overheid moet de gezamenlijke infrastructuur tot het publieke domein rekenen. 1. (Kant) Eerst dient op grond van eerdere openbaar gemaakte oordelen een universaliseerbare maxime hierover worden vastgesteld. Onder andere dient te worden bekeken of het zorgen voor veilig internetgebruik tot een volmaakte plicht van de overheid behoort. 2. (John Stuart Mill) Iedereen is gebonden aan bepaalde regels. Men mag niet iets nalaten, waardoor iemands situatie onveilig wordt. Deze regels gelden ook voor de overheid. De overheid dient dus actie te ondernemen om de veiligheid op internet te garanderen. 3. (Rawls) De vraag is of een forum, dat zich vooraf afspeelt, veiligheid zou zien als een van de primaire goederen. Mocht dit zo zijn, dan moet de staat er alles aan doen om veilig internetgebruik mogelijk te maken. 4. (Nozick) Deze visie is een veel te grote inbreuk op de vrijheid van bedrijven en individuen. Zorgen voor veiligheid is ieders eigen verantwoordelijkheid. Iedereen dient dan wel de vrijheid te hebben om daarvoor te zorgen. 6 Eigen stellingname Het valt mij op dat er twee groeperingen bestaan, waarvan de deelnemers zichzelf hacker noemen. De originele hacker richt zich op het omzetten van ideeën in creaties. Deze hacker is dus voornamelijk opbouwend bezig. 18

19 De tweede groep is vooral destructief bezig, hoofdzakelijk gericht tegen veiligheidssystemen. Ik heb de indruk gekregen dat op zijn minst enkelen onder hen niet beseffen hoe illegaal ze in feite bezig zijn. Het is onbegrijpelijk hoe het komt dat deze groep zich ooit hacker heeft kunnen noemen. De aard van hun bezigheden, op grond waarvan zij zich hacker noemen, verschilt fundamenteel van het originele hacken. Soms zie ik werk als straf, bijvoorbeeld bij vervelende klussen, soms als plicht en soms als spel. Het plichtmatige element van werk, evenals de prikklok, is voor mij een middel om aan de slag te gaan. Tijdens het werk probeer ik altijd zo effectief mogelijk te werk te gaan. Mocht ik ooit speelsheid vertonen, dan heb ik al snel de neiging om daarmee op te houden, uit een soort calvinistisch schuldgevoel. Ik word betaald door de baas en ben dus moreel verplicht om doelmatig te werken. (1-3) Daaraan ontleen ik ook het meeste plezier. Er valt zeker wat te zeggen om op bepaalde onderdelen de gangbare bedrijfsvoering te vervangen door een open bazaarmodel. Het is logisch dat ideeën, die als bedrijfsgeheim moeten worden beschouwd, niet worden getoetst aan de algemene opinie. Maar daar waar dat niet het geval is, is het goed mogelijk om zoveel mogelijk mensen bij een project te betrekken. (2-4) Nieuwe inzichten worden hiermee sneller verkregen. In moderne projectmodellen, bijvoorbeeld het spiraalmodel, wordt de gebruiker, vaak met succes, eerder betrokken. Linus Torvald heeft met Linux aangetoond dat ook bij grote projecten op deze manier effectief kan worden gewerkt. Vooral bij projecten waar het mogelijk is om een groot aantal gebruikers vanaf het begin intensief bij een project te betrekken, lijkt de bazaarmethode een goed alternatief. Daar waar bedrijven concurrerende voorsprong in technologie hebben is het moeilijk om broncode vrij te geven. Je geeft er geheimen mee weg, zonder er veel voor terug te krijgen. Er is immers al een voorsprong bereikt. Juist als die voorsprong afwezig is, kan er met het vrijgeven van de broncode veel worden gewonnen. Je krijgt er een grote hoeveelheid goedkope ontwikkeling voor terug. (3-1) Voor mij is de werkplaats tevens een gelegenheid om te leren en een idee in een product om te zetten. (4-4) In plaats van dat bedrijven eigen technieken gaan ontwikkelen, kunnen ze zich beter richten op een standaardoplossing, die voor iedereen te gebruiken is. De visie van Stallman is naar mijn idee niet werkbaar omdat met free-software geen proprietary software kan worden gemaakt. Je kunt als bedrijf dan enkel je brood met support verdienen. Open source is wat pragmatischer, omdat daarmee meer mogelijk is. (5-3) Iedereen heeft het recht om software te ontwikkelen en de broncode verborgen te houden. 19

20 Hoewel ik een sympathie heb voor het doel van DeCSS, kun je niet zomaar je eigen regels maken. In hoeverre schade wordt toegebracht kan nooit van tevoren worden bepaald. (6-2) Dan blijft de Wet over als enige houvast. Voor mij is anonimiteit een democratisch grondrecht. (7-3) Internet providers zouden verplicht moeten worden gesteld hiervoor te zorgen. (8-3) Hetzelfde geldt voor privacy. Een hacker mag zichzelf niet in een ongewis juridisch avontuur storten. (9-4) Hij dient eerst goed na te denken over de gevolgen van zijn actie. (10-3) Je zult altijd je voordeel moeten afzetten tegenover de te nemen risico s. Tegen risico s dienen wel afdoende maatregelen genomen te worden, eventueel gecontroleerd door de overheid. Daar waar het publieksbelang in het geding is, dient de overheid de dienst over te nemen. (11-3) Veiligheid op Internet is naar mijn mening een primair goed. 7 Samenvatting Over de hacker bestaan veel misverstanden. Ze worden vaak verward met computercriminelen die zich sinds de 80-er jaren ook hacker begonnen te noemen. De media hebben hier een aandeel in gehad, bijvoorbeeld in het berichten over de zaak Kevin Mitnick. In feite waren de hackers van het eerste uur juist creatief bezig en niet destructief. Zij waren al in de 60-er jaren gepassioneerd bezig met het schrijven van programma s aan de MIT en de UC, Berkeley. De gemiddelde werknemer en de gemiddelde organisatie kennen een protestantse werk-ethiek. Dit houdt in dat werk centraal staat en dat richtlijnen van bovenaf bepalend zijn voor de inhoud ervan. Tijdens projecten wordt achter gesloten deuren een product ontwikkeld en getest. Eindgebruikers kunnen pas op een later tijdstip een geringe inbreng hebben, wanneer het product, zonder broncode, wordt vrijgegeven. Het eigendom van informatie is de manier om geld te verdienen. De hacker kijkt op een andere manier tegen werk aan, dan de gemiddelde werknemer. Voor hem zijn de creaties die hij maakt en de passie waarmee hij werkt belangrijker dan het geld dat hij verdient en het aantal uren dat hij kan noteren. Zijn werk stelt hij vanaf het begin open, zodat iedere geïnteresseerde mee kan denken. Linux is een bekend succesvoorbeeld van deze aanpak. Juist de vrijgave van informatie is de manier om het project succesvol te laten verlopen en dus een bron van inkomsten. Tegenover bedrijven die hun producten gesloten houden staan gebruikers die hun producten op een andere manier willen gebruiken dan is toegestaan. Tegenover organisatie die gebruikers van internet willen controleren, staan de gebruikers, die worden bedreigd door het verlies van anonimiteit en privacy. Daartussen bevindt zich de hacker die in dergelijke situaties zijn eigen ethische keuzes moet maken. 20

21 Computersystemen zijn vaak niet of onvoldoende beveiligd. Draadloze netwerken, een veel voorkomend verschijnsel in het Nederlandse bedrijfsleven, blijken bijvoorbeeld vaak toegankelijk te zijn voor buitenstaanders. De vraag is of een hacker een illegale actie mag uitvoeren om een bedrijf hierop te wijzen, of dat hij misschien wel de plicht heeft om dit te doen. Het bedrijfsleven raakt steeds meer afhankelijk van internet en wordt dus steeds kwetsbaarder voor computercriminelen. Hier ligt een taak voor de overheid om bedrijven voor te lichten en de afhankelijkheid aan banden te leggen. 8 De theoretische kaders Vanuit de volgende theoretische kaders is het onderwerp benaderd: 8.1 Aristoteles Aristoteles is aanhanger van de teleologische ethiek. (telos = doel, logos = logica). Volgens hem kun je pas iemands handeling begrijpen, als je weet waarom hij iets doet. Iedereen heeft een doel, dat inherent is aan zijn bestaan. Onze doelen zijn onderling hiërarchisch gevormd. Een doel kan hierbij middel zijn voor een ander doel. Het hoogste doel wordt omwille van zichzelf nagestreefd. Dit doel wordt door Aristoteles eudaimonia genoemd (door de goede demon bezield), oftewel geluk. We moeten ons doel identificeren, en ons leven inrichten naar dat doel. Er is verschil in het maken van een product als doel (Poièsis) en het handelen (de activiteit) als doel (Praxis). Het menselijk leven kan als praxis worden opgevat, omdat hiermee geen eindproduct wordt nagestreeft. Er zijn verschillende inzichten over de manier waarop geluk kan worden verkregen; door plezier, eer of inzicht. Volgens Aristoteles is de mens bestemd voor de optimale uitvoering van de eigen geschiktheid, het inwerkingstellen (energeia) van de eigen voortreffelijkheid (aretè). Er zijn intellectuele deugden (denken) en ethische deugden (streven), ofwel karakterdeugden (aretè èthikè). Natuurlijke deugd (physikè aretè) wordt door opvoeding tot echte deugd (kyria aretè) gecultiveerd. Deugd moet worden opgevat als een door herhaling verkregen geschiktheid. Deugd is ook telkens een middenweg die adequaat kan worden bepaald tussen mogelijke uitersten, waarbij met de situatie rekening moet worden gehouden. Hiervoor is intellectuele deugd nodig, de beschouwing naar waarheid. Dit geeft ons het meest uiteindelijke geluk. Plezier is aan een activiteit gekoppeld en kan er niet los van worden gezien. Het meeste plezier wordt beleefd, indien een activiteit optimaal kan worden uitgevoerd. 21

22 8.2 Kant Volgens Kant maakt Aristoteles de moraal afhankelijk van het nagestreefde doel. Dit is in zijn ogen fout. In Kants deontologische ethiek, of plichtethiek, is de morele beoordeling van een handeling niet afhankelijk van externe factoren maar van de intrinsieke kwaliteit. De oorsprong van geluk is de praktische redelijkheid van de mens zelf. De Verlichting was een kans voor de mens om zelf te denken, in plaats van de wereldlijke en kerkelijke leiders voor hem. Eerst moet op het eigen oordeel worden vertrouwd. Dan kan door communicatie met anderen de waardheid worden bereikt. De bron van de waarheid is het algemene universele oordeel. De rede, als rechterlijke instantie, maakt een kritische toetsing mogelijk en heeft enkel achting voor datgene wat toetsbaar is. De kritiek acht zich daarvoor autonoom competent en onderzoekt ook de rede zelf. Volgens het rationalisme vormt de synthetische rede voldoende voorwaarde voor kennis, maar toont volgens Kant ook paradoxen aan. Het empirisme analyseert kennis uit de werkelijkheid. Het empirisme toont te weinig aan, omdat uit het verleden geen toekomst geëxtrapoleerd kan worden. Kennis is zowel op analytisch en synthetisch denken gebaseerd. Kant verenigt beiden in de term Synthetisch oordelen a priori. We kijken naar de werkelijkheid door de bril van onze eigen rede. Dit leidt tot de conclusie dat hiermee geen algemene kennis, maar menselijke kennis wordt verworven. Ethiek is niet uit de metafysica af te leiden. Metafysica is enkel mogelijk als conclusie uit de ethiek. Ethiek kan niet door een opperwezen worden gedicteerd. Het is bovendien onmogelijk om synthetische oordelen a priori te geven over niet-stoffelijke zaken, aangezien we er geen ervaring mee hebben. De goede wil is een absoluut, autonoom gegeven, niet afhankelijk van een context of cultuur. Deze wil is iemands eigen verantwoordelijkheid. Een mens handelt op grond van zijn eigen subjectieve oordelen (maximes) en objectieve oordelen (imperatieven). Een maxime is afhankelijk van een persoon en is niet dwingend. Imperatieven gelden universeel en zijn dwingend. Imperatieven dwingen de wil, niet vanwege een doel, maar omdat de handeling zelf goed is. De goede wil laat zich leiden door de categorische imperatief. Het bewustzijn van de morele wet gebiedt om te handelen op grond van universaliseerbare maximes. Dergelijke maximes moeten met elkaar kunnen harmoniëren en dus openbaar gemaakt kunnen worden. Op grond van deze maximes zijn er volmaakte plichten en onvolmaakte plichten, t.o.v. zichzelf en anderen. Kant wil zo expliciet maken wat moreel impliciet in het bewustzijn besloten ligt, bijvoorbeeld de mensenrechten. 22