Vormen van samenwerking: de functionele samenwerking en het kartel; PBO-organen

Transcriptie

1 ELEMENTAIRE BEDRIJFSECONOMIE 1 Vormen van samenwerking: de functionele samenwerking en het kartel; PBO-organen 1 Inleiding In dit en het volgende hoofdstuk zullen de voornaamste vormen van samenwerking tussen ondernemingen worden besproken. Begonnen wordt met die vorm waarbij ondernemingen ten aanzien van één bepaalde activiteit of functie tot samenwerking komen maar overigens geheel zelfstandig blijven. Men noemt dit functionele samenwerking. Besloten zal worden met de meest volledige combinatievorm die denkbaar is, namelijk de zgn. samensmelting. Daartussen liggen de vormen die wat de omvang van de samenwerking betreft in het algemeen als overgangsfiguren tussen de beide genoemde uitersten kunnen worden beschouwd. 2 De functionele samenwerking Onder functionele samenwerking verstaat men het verschijnsel dat verschillende ondernemingen op een beperkt terrein met elkaar samenwerken, en wel ten aanzien van de uitoefening van een bepaalde functie. Voor het overige blijven de betrokken ondernemingen geheel zelfstandig. De ondernemingen kunnen de hier besproken vorm van samenwerking tot stand brengen door het sluiten van een overeenkomst (b.v. een kartel) of door het gezamenlijk oprichten van een nieuwe organisatie. Aan deze laatste kan men de vorm geven van een NV, een BV of een coöperatie, maar bijvoorbeeld ook die van een vereniging of een stichting. De gebieden waarop deze functionele samenwerking in feite totstandkomt zijn in hoofdzaak de inkoop (voornamelijk door het vormen van een inkoopcombinatie), de verkoop (met name gezamenlijk marktonderzoek en reclame) en de research (b.v. gemeenschappelijk laboratorium). Vooral in de landbouw komt behalve de gemeenschappelijke verzorging van de in- en verkoop ook de gezamenlijke uitoefening van de productie veel voor (coöperatieve inkoopverenigingen, coöperatieve veilingen, productiecoöperaties). De functionele samenwerking houdt overigens niet altijd in dat een bepaalde functie ook gemeenschappelijk wordt uitgeoefend. Vaak omvat de safunctionele samenwerking

2 2 FUNCTIONELE SAMENWERKING, KARTEL EN PBO kleine en middelgrote ondernemingen menwerking alleen het uitwisselen van bepaalde bedrijfsgegevens; ook het maken van een afspraak over de inkoopvoorwaarden rekent men wel tot deze vorm van samenwerking. Voor zover de functionele samenwerking wel inhoudt dat een bepaalde activiteit gemeenschappelijk wordt uitgeoefend, is het motief hiervoor meestal dat deze activiteit voordeliger in het groot kan worden bedreven dan in het klein. De functionele samenwerking is vaak een wapen in handen van de kleine en middelgrote ondernemingen om zich te verweren tegen de grote ondernemingen. 3 Het kartel kartel horizontale samenwerking Een tweede vorm van samenwerking is het kartel. Het is mogelijk dat ook hier de samenwerking slechts een beperkt terrein omvat maar dit is lang niet altijd het geval. Een kartel is een combinatie van ondernemingen uit dezelfde bedrijfstak, die berust op een overeenkomst waarbij de onderlinge concurrentie wordt beperkt, teneinde gezamenlijk op de markt een sterkere positie te verkrijgen. Een nevendoel van het kartel kan zijn het bereiken van kostenbesparingen door gezamenlijk meer efficiënt te produceren en te verkopen. Doordat de kartelovereenkomst opzegbaar is, heeft het kartel althans formeel een tijdelijk karakter. Doordat de samenwerkende ondernemingen tot dezelfde bedrijfstak behoren is een kartel in opzet een horizontale samenwerking. 1 De kartelovereenkomst kan een zeer uiteenlopende inhoud hebben; daardoor kunnen verschillende typen van het kartel worden onderscheiden. De voornaamste zijn: conditiekartel prijskartel a b Het conditiekartel. Hierbij worden uniforme verkoop-, leverings- en betalingsvoorwaarden (b.v. krediet- en betalingstermijnen of de wijze van levering) overeengekomen. Dit kartel beperkt dus de concurrentie voor zover deze bestaat uit het verlenen van bepaalde faciliteiten aan de afnemers. Overigens laat het de kartelgenoten geheel vrij. Het prijskartel. Bij dit kartel wordt de prijsconcurrentie tussen de kartelleden uitgesloten doordat er bepaalde prijzen worden afgesproken waarbeneden zij hun artikelen niet mogen verkopen. 2 In plaats van deze minimumver- 1 Deze horizontale samenwerking kan echter verticaal worden uitgebouwd. 2 Ook aan de vraagzijde van de markt worden wel prijsafspraken gemaakt; het betreft dan maximumprijzen.

3 ELEMENTAIRE BEDRIJFSECONOMIE 3 calculatiekartel productie- en afzetkartel crisiskartel c d koopprijzen kunnen ook vaste verkoopprijzen worden overeengekomen. 1 Prijskartels komen veel voor. In de zeescheepvaart heten ze conferences. Een grote moeilijkheid van het prijskartel is de vaststelling van de hoogte van de uniforme (minimum)verkoopprijs. Tegen een lage prijs maken de minder efficiënte bedrijven bezwaar. Maar een hoge prijs stimuleert de kartelleden tot het uitbreiden van de productie, waardoor deze groter kan worden dan de tegen die prijs te verkopen hoeveelheid; ook de concurrentie (o.a. van vervangingsartikelen) wordt erdoor aangemoedigd. Een prijskartel kan totstandkomen in een bedrijfstak die een uniform product voortbrengt. Is het product dat de verschillende ondernemingen vervaardigen niet uniform, dan kan men moeilijk één bepaalde verkoopprijs afspreken. In dat geval zal men het onder c genoemde karteltype moeten toepassen. Het calculatiekartel. Hierbij maakt men onderscheid tussen open en gesloten calculatieschema s. Bij het eerste wordt slechts overeengekomen uit welke elementen de kostprijs en de verkoopprijs zullen worden opgebouwd. Bij het tweede worden daarnaast ook de bedragen afgesproken die men voor de verschillende elementen mag berekenen. Een calculatiekartel met een gesloten calculatieschema heeft hetzelfde effect als een prijskartel. Bij het open calculatieschema kunnen de calculatieuitkomsten van de verschillende ondernemingen nog belangrijk van elkaar afwijken, zodat de prijsconcurrentie grotendeels blijft bestaan. Het productie- en afzetkartel. Hierbij wordt voor iedere deelnemende onderneming vastgesteld hoeveel zij per periode mag produceren en afzetten. 2 De bepaling van de omvang van ieders aandeel (quote) kan op verschillende manieren plaatsvinden. De quote kan een vaste hoeveelheid zijn maar ook een bepaald percentage van de totale productie en afzet. Bij dit laatste systeem kan het aanbod zich aanpassen aan de ontwikkeling van de vraag. Het eerste systeem mist deze soepelheid. Het doel van het productie- en afzetkartel is door regulering van ieders productie en afzet het totale aanbod in de hand te houden, waardoor de marktprijs op een bevredigend niveau kan worden gehandhaafd. In dit verband kan ook het crisiskartel genoemd worden. Dit kartel houdt in: een planmatige bevriezing dan wel reductie van de productiecapaciteit in een noodlijdende bedrijfstak. 1 Een prijskartel berust op een formele prijsafspraak. Daarnaast komt er ook veel niet op een afspraak berustend onderling samenhangend gedrag van ondernemingen voor. Bij een prijsleiderschap bijvoorbeeld richten de ondernemingen uit een bepaalde bedrijfstak zich in hun prijspolitiek naar de verkoopprijzen van een vooraanstaande onderneming in deze bedrijfstak, die als prijsleider optreedt. Voorbeeld: Sara Lee (Douwe Egberts). 2 Het komt ook voor dat de regeling alleen de productie of alleen de afzet betreft.

4 4 FUNCTIONELE SAMENWERKING, KARTEL EN PBO Bron: NRC Handelsblad, 28 november 2002

5 ELEMENTAIRE BEDRIJFSECONOMIE 5 marktverdelingskartel winstverdelings kartel e f Het marktverdelingskartel. Dit kartel beperkt de onderlinge concurrentie door de markt tussen de kartelleden te verdelen. Deze verdeling kan plaatsvinden naar rayon (voorbeeld: de sanering in het melkbezorgingsbedrijf), naar klant, naar leverancier, of naar artikel (er treedt dan een zekere specialisatie op). Het winstverdelingskartel. Dit is in zijn uitwerking een kartel met een tamelijk vergaande samenwerking. De kartelovereenkomst houdt namelijk in dat de door de kartelleden behaalde winsten worden gestort in een centraal fonds ( pool geheten) en volgens een bepaalde sleutel over de leden worden verdeeld. De onderlinge concurrentie wordt hierdoor uiteraard sterk beperkt. Er is als het ware een belangengemeenschap tussen de kartelleden ontstaan. Winstverdelingskartels komen onder andere voor in de lijnvaart; zij heten daar pools en hebben meestal een internationaal karakter. Dit laatste is trouwens ook bij vele andere kartels het geval. belangengemeenschap syndicaat g Opmerking Een nog hechtere belangengemeenschap dan bij een winstverdelingskartel in feite al bestaat, kan tussen twee of meer ondernemingen worden gevormd doordat zij over en weer deelnemen in elkaars aandelenkapitaal (uitwisseling van aandelenpakketten). Eventueel vindt ook een uitwisseling van directeurs- en commissariszetels plaats. Het is mogelijk dat een dergelijke belangengemeenschap voortkomt uit een winstverdelingskartel. Het syndicaat. Bij dit karteltype loopt de verkoop van de kartelleden over een centraal verkoopkantoor. Dit kan zover gaan dat er in het geheel geen rechtstreeks contact meer is tussen de afzonderlijke ondernemingen en de afnemers. Gemeten aan het terrein van de samenwerking kan het syndicaat worden beschouwd als een vorm van vérgaande samenwerking tussen ondernemingen. 4 Moeilijkheden en gevaren van de kartelvorming structuur outsiders Een van de grote moeilijkheden waar men bij het vormen van een kartel op stuit, is dat de verschillende ondernemingen wat de structuur van hun productie en afzet betreft niet al te veel uiteen mogen lopen, omdat anders hun belangen niet voldoende gelijk gericht zijn. Bij grote onderlinge verschillen is het nauwelijks mogelijk om een overeenkomst tot stand te brengen. Ook als een bedrijfstak zeer veel ondernemingen omvat is kartelvorming een moeilijke operatie en is een groot gevaar dat nogal wat ondernemingen buiten het kartel blijven. De concurrentie van deze outsiders kan voor het kartel en de leden ervan zeer schadelijk zijn. 1 1 Een kartel wapent zich hiertegen vaak door middel van een exclusiefverkeersregeling; dit is een overeenkomst met de leveranciers van de kartelleden, waarbij eerstgenoemden zich verplichten niet (of niet zonder prijsverhoging) te leveren aan outsiders. Het kartel wordt aldus verticaal uitgebouwd.

6 6 FUNCTIONELE SAMENWERKING, KARTEL EN PBO controle combinaties Wil het kartel slagen, dan is ook een goede controle op de naleving van de kartelbepalingen vereist. Deze controle vindt vaak plaats door een kartelbureau. Zowel bij het conditiekartel als bij het prijskartel (gevaar van geheime kortingen!) en het productiekartel is zij meestal moeilijk in afdoende mate uit te voeren. Een voordeel van het syndicaat is dat door de centrale verkoop de controle veel eenvoudiger is. Vandaar dat veel kartels zich ontwikkelen tot kartels die tevens een gemeenschappelijk verkoopkantoor hebben. De meeste kartels zijn trouwens uitgegroeid tot combinaties van twee of meer van de hiervoor genoemde karteltypen. Dit is afgezien van het zojuist opgemerkte over de controle ook te verklaren doordat het beperken van de concurrentie op één gebied er in het algemeen toe leidt dat de concurrentie op andere gebieden des te scherper wordt. Zo beperkt bijvoorbeeld een prijskartel wel de prijsconcurrentie in de betrokken bedrijfstak, maar als gevolg daarvan ontstaat er een tendens tot verscherping van de concurrentie in de verkoopvoorwaarden. Bovendien kan de kartelprijs zo hoog gesteld zijn dat hij een prikkel is voor het opvoeren van de productie. Het is daarom dikwijls noodzakelijk aan een prijskartel een conditiekartel en een productiekartel te verbinden. 1 Het is duidelijk dat in dergelijke gevallen de kartelleden in feite een vrij groot stuk van hun zelfstandigheid prijsgeven. verliesbeperking vergroting van de winst monopolieposities De kartels zijn oorspronkelijk ontstaan in bedrijfstakken waar als gevolg van een wanverhouding tussen de totale afzetmogelijkheden en de totale productiecapaciteit een hevige concurrentie heerste. Met name in Duitsland deed dit zich in de tweede helft van de negentiende eeuw in verschillende sectoren van het economisch leven voor. Later bleek kartelvorming echter ook in perioden van hoogconjunctuur zeer veel voor te komen (vgl. Nederland na 1945). Het doel is dan niet verliesbeperking maar behoud of vergroting van de winst. Het gevaar van kartellering is dat zij kan leiden tot het ontstaan van monopolieposities en daarmee tot verstarring, inefficiency en prijsopdrijving. Daarom bepaalde het EG-Verdrag dat kartels 2 die de handel tussen de lidstaten van de EG ongunstig kunnen beïnvloeden en de mededinging binnen de gemeenschappelijke markt kunnen verhinderen, beperken of vervalsen, in beginsel verboden zijn en van rechtswege nietig (verbodsstelsel). De op 1 januari 1998 in werking getreden Mededingingswet 3 verbiedt kartels op de Nederlandse markt. 1 Een voorbeeld van een prijskartel in combinatie met een productiekartel leveren de in de zeescheepvaart voorkomende conferences, waarin behalve prijsafspraken ook afspraken over het aanbod van vervoerscapaciteit worden gemaakt. 2 Hieronder vallen ook verticale afspraken, zoals exclusief verkeersregelingen en verticale prijsbinding. Dit laatste betekent dat de fabrikant de prijs vaststelt waartegen de detaillist zijn product(en) aan de consument moet verkopen. 3 Met inwerkingtreding van de Mededingingswet is de Wet economische mededinging, die vanaf 1958 in Nederland heeft gegolden, ingetrokken. Deze wet kende een zogenaamd misbruikstelsel (een kartel is toegestaan totdat het wordt verboden).

7 ELEMENTAIRE BEDRIJFSECONOMIE 7 De Nederlandse wetgeving is met de Mededingingswet in lijn gebracht met de mededingingsregels van het EG-verdrag 1 en de landen die ons omringen. Het kartelverbod is niet van toepassing indien er sprake is van een vrijstelling of een ontheffing. Ontheffing kan worden verleend in een individueel geval; maar ook kunnen kartelafspraken van een bepaalde soort van het verbod worden vrijgesteld. 2 Zo gelden er binnen de EG zogenaamde groepsvrijstellingsverordeningen voor onder meer bepaalde verticale afspraken zoals exclusieve afname, alleenverkoop, franchising, specialisatieovereenkomsten en onderzoeks- en ontwikkelingsovereenkomsten. De Europese groepsvrijstellingsverordeningen zijn in de Mededingingswet overgenomen. Daarnaast zijn binnen Nederland onder meer afspraken tussen acht of minder ondernemingen met een beperkte gezamenlijke omzet in principe vrijgesteld (zogenaamde bagatellen). Tevens bestaan er vrijstellingsbesluiten voor branchebeschermingsovereenkomsten, combinatieovereenkomsten, samenwerkingsovereenkomsten detailhandel, prijsbinding dagbladen (tijdelijk). rationalisatie Genoemde vrijstellingen en ontheffingen houden mede verband met de omstandigheid dat kartels niet uitsluitend ondernemingsafspraken zijn ter beperking van de concurrentie. Daarnaast kunnen zij ook de gezamenlijke rationalisatie (het efficiënter maken) van de productie en de afzet ten doel hebben. Zo kan bijvoorbeeld een rayonkartel een belangrijke besparing op de kosten van transport en reclame mogelijk maken. Ook het kartel waarbij de markt naar artikel wordt verdeeld kan kostenbesparingen opleveren, doordat het tot specialisatie van de kartelleden leidt. Ten slotte kan ook het crisiskartel in dit verband worden genoemd, omdat men er bij een dergelijk kartel soms toe overgaat de minst rendabele ondernemingen te sluiten; dat werkt uiteraard eveneens kostenbesparend. Het toezicht op de naleving van de Mededingingswet en de uitvoering van de taken die uit de wet voortvloeien zijn opgedragen aan de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa). Bij de NMa kan ontheffing van het kartelverbod worden aangevraagd en kunnen klachten worden ingediend over kartels of het misbruik van een economische machtspositie. Voorgenomen ( grote 3 ) concentraties moeten bij de NMa worden gemeld. Overtreding van de Mede- 1 Naast kartels verbiedt zowel het EG-Verdrag als de Mededingingswet alle onderling afgestemde feitelijke gedragingen met hetzelfde gevolg als kartels, het misbruik van een economische machtspositie en het tot stand brengen van concentraties van ondernemingen zonder voorafgaande melding. 2 Ontheffing, zowel in een individueel geval als voor afspraken van een bepaalde soort, kan alleen onder strikte voorwaarden worden verleend: er moet sprake zijn van verbetering van de productie of de distributie of van de technische of economische vooruitgang; een billijk aandeel van de voordelen moet aan de gebruikers ten goede komen; concurrentiebeperking moet voor het bereiken van de doelstelling onmisbaar zijn; er moet voldoende restconcurrentie zijn. 3 Hieronder worden verstaan concentraties waarbij de gezamenlijke omzet van de betrokken ondernemingen in het voorafgaande kalenderjaar meer dan ca. b 114 miljoen bedroeg, waarvan door ten minste twee van de betrokken ondernemingen ieder ten minste ca. b 14 miljoen in Nederland is behaald.

8 8 FUNCTIONELE SAMENWERKING, KARTEL EN PBO dingingswet kan worden beboet. Tevens kan een last onder dwangsom worden opgelegd. Met de hier geschetste versterking van het kartelbeleid is (naar mag worden aangenomen) een eind gekomen aan wat wel de kartelparadijselijke toestand in Nederland werd genoemd. (Zie ook de illustratie op de volgende pagina.) 5 Bedrijf- en productschappen publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (PBO) Sociaal- Economische Raad (SER) bedrijfschappen productschappen Sinds 1950 kent ons land een publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (PBO). Het toporgaan ervan is de Sociaal-Economische Raad (SER). Dit is een adviesorgaan van de regering ten behoeve van haar sociaal-economisch beleid. Daarnaast heeft de SER tot taak het uitbrengen van advies over het instellen en opheffen van bedrijf- en productschappen en het goedkeuren van de door deze schappen vastgestelde verordeningen. Bedrijfschappen zijn publiekrechtelijke organen (d.w.z. organen met verordenende bevoegdheid) waarin bedrijven uit dezelfde bedrijfstak samenwerken. Deze organen van horizontale samenwerking komen vooral voor in de landbouw en in detailhandel en ambacht. Het bestuur ervan bestaat uit vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers (van beide groepen in principe een gelijk aantal). Hun taak is voornamelijk het regelend optreden in de bedrijfstak door het uitvaardigen van bindende verordeningen, b.v. ten aanzien van de statiegeldregeling of de arbeidsvoorwaarden. Productschappen zijn publiekrechtelijke organen voor verticale samenwerking; zij regelen dus met name het economisch verkeer tussen opeenvolgende schakels van de bedrijfskolom. Het meest komen ze voor in de agrarische sector. In de besturen ervan zijn, evenals bij de bedrijfschappen, werkgevers en werknemers in principe in gelijke mate vertegenwoordigd. De productschappen kunnen onder andere bindende verordeningen uitvaardigen voor het regelen van de afzet. Zo regelen sommige productschappen de normalisatie of standaardisatie van producten en productieprocessen. Andere stellen kwaliteitseisen vast.

9 ELEMENTAIRE BEDRIJFSECONOMIE 9 Bron: NRC Handelsblad, 27 november 2002

10 10 FUNCTIONELE SAMENWERKING, KARTEL EN PBO Vragen 1 Noem vijf gebieden waarop bedrijven functioneel kunnen samenwerken. 2 Geef een voorbeeld van een zeer weinig vergaande functionele samenwerking. 3 Welk verband is er tussen functionele samenwerking en bedrijfsgrootte? 4 In welke opzichten kan een functionele samenwerking gelijkenis vertonen met een kartel? 5 Welk verschil bestaat er tussen een prijskartel en een prijsleiderschap? 6 a Hoe komt het dat aan een prijskartel vaak een conditiekartel wordt verbonden? b Verklaar tevens waarom een prijskartel na verloop van tijd veelal wordt uitgebreid met een productiekartel. 7 Welke overeenkomst bestaat er tussen een prijskartel en een productiekartel? 8 Welke twee kartelvormen kunnen als vormen van vergaande samenwerking worden beschouwd? 9 Sommige kartels ontstaan in tijden van hoogconjunctuur, andere in die van laagconjunctuur. Welk onderscheid bestaat er tussen deze beide categorieën? 10 Noem drie vormen van horizontale samenwerking. 11 Geef twee voorbeelden van rationalisatie als gevolg van kartellering. 12 Noem drie verschillen tussen een kartel en een bedrijfschap.