Peter wilde met Paul gaan tennissen, maar wie was ziek?

Transcriptie

1 Ellert, Miriam, Ambiguous pronoun resolution in L1 and L2 German and Dutch. Nijmegen, MPI Series in Psycholinguistics, ISBN Peter wilde met Paul gaan tennissen, maar wie was ziek? Een van de centrale problemen in het onderzoek naar pronomina is de vraag hoe hoorders en lezers de bedoelde referent van een pronomen identificeren. Dit is bijzonder problematisch wanneer er meer dan een referent ter beschikking staat. Dit gebeurt in situaties zoals (1), waar het pronomen naar Peter of naar Paul kan verwijzen. (1) Peter wilde met Paul gaan tennissen. Maar hij/die was ziek. Het voorliggende boek onderzoekt in hoeverre de identiteit van het pronomen zelf bijdraagt aan het oplossen van de ambiguïteit. In de twee onderzochte talen, Nederlands en Duits, bestaan er verschillende soorten pronomina met verschillende interpretatievoorkeuren. In voorbeelden zoals (1) hebben Nederlandse taalgebruikers de neiging om hij met Peter en die met Paul te associëren: (2) Peter i wilde met Paul j gaan tennissen. Maar hij i /die j was ziek. Hetzelfde geldt voor het Duits en de pronomina er en der: (3) Peter i wollte mit Paul j Tennis spielen. Aber er i /der j war krank. Binnen de taalkunde wordt aangenomen dat persoonlijke voornaamwoorden (ppronomina) bij voorkeur met topicale referenten worden geassocieerd en aanwijzende voornaamwoorden (d-pronomina) met niet-topicale. Toch is niet duidelijk hoe de werkverdeling tussen p-pronomina zoals het Nederlandse hij en het Duitse er en d-pronomina zoals Nederlands die en Duits der precies is geregeld. Is er sprake van een symmetrische complementaire distributie? Of is één pronomen sterker gespecialiseerd dan het andere? Het boek begint met een inleiding in het onderwerp en een overzicht van de onderzoeksvragen. Doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de voorkeuren van taalgebruikers bij het horen en lezen van pronomina. Leidend zijn hierbij de volgende vragen: 1. Heeft de volgorde van de twee alternatieve antecedenten gevolgen voor de voorkeuren in de interpretatie van de pronomina? 2. Hoe verandert de voorkeur bij een niet-canonieke woordvolgorde? 3. Verschillen de voorkeuren voor bezielde en niet-bezielde referenten? 4. Hoe sterk variëren sprekers onderling in hun voorkeuren? 85

2 internationale neerlandistiek 5. Zijn er algemene cross-linguïstische voorkeuren in de interpretatie van p- en d-pronomina? 6. Hoe moeten de vragen voor L2-leerders worden beantwoord? 7. Verschillen de strategieën bij L2-leerders afhankelijk van hun taalbeheersing? 8. Vertonen de L2-leerders dezelfde voorkeuren als de moedertaalsprekers? 9. Vind je dezelfde strategieën bij L2-leerders in verschillende talen? Hoofdstuk 2 informeert de lezer over de theoretische achtergrond van het onderwerp en de tot nu toe beschikbare kennis over interpretatiestrategieën. Hierbij wordt aandacht besteed aan het onderwerp informatiestructuur en aan theorieën van verwijzing. Verder bevat het hoofdstuk een kort overzicht over de pronominale paradigma s in de twee onderzochte talen. Hoofdstuk 3 en 4 geven het nieuwe onderzoek weer en vormen daarmee het hart van het boek. Elke sectie begint met een overzicht over de methodologie, rapporteert vervolgens de resultaten en eindigt met een discussie van de gevonden patronen. In het onderzoek is gebruik gemaakt van twee experimentele settings. De eerste setting is een forced-choice taak met behulp van een vragenlijst, waarin de uiteindelijke keuze voor een antecedent wordt bevraagd. Dit is een offlinetaak: alleen de uiteindelijke keuze van de taalgebruiker wordt zichtbaar. In de tweede setting worden oogbewegingen gemeten in een visual-world paradigm. Met behulp van eye tracking kunnen interpretatiehypotheses online, dus direct tijdens het verwerken van de testzinnen, worden bekeken. Er zijn twee sets van testzinnen, een met de gebruikelijke woordvolgorde en een tweede met een niet-canonieke volgorde waardoor de focus sterk op een van de antecedenten komt te liggen. (4) is een voorbeeld voor een Nederlandse testzin met een p-pronomen. (5) geeft dezelfde testzin weer met een afwijkende woordvolgorde. (4) De kast is zwaarder dan de tafel. Hij is afkomstig van een meubelwinkel in België. (5) Zwaarder dan de tafel is de kast. Hij is afkomstig van een meubelwinkel in België. De experimenten werden met twee soorten taalgebruikers doorgevoerd: volwassen moedertaalsprekers van het Nederlands en het Duits en volwassen tweedetaalleerders met Duits als L1 en Nederlands als L2 en andersom. Het onderzoeken van tweedetaalleerders werpt licht op de vraag of interpretatiestrategieën uit de moedertaal naar de tweede taal kunnen worden meegenomen, of dat er specifieke leerdersstrategieën bestaan. De offlinetaak werd onder de moedertaalsprekers twee keer doorgevoerd: een keer met de groep testpersonen die ook aan de onlinetaak heeft deelgenomen, 86

3 een tweede keer met een controlegroep. De eyetracking-data zijn drie keer geanalyseerd: een keer met alle verkregen data bij elkaar, een keer voor zinnen met bezielde en zinnen met onbezielde referenten en een keer met betrekking tot de offlineresultaten, waardoor persoonlijke voorkeuren van individuele testpersonen meegenomen konden worden. Dat leverde deze conclusies op: Duitse testpersonen interpreteerden het p-pronomen er in de vragenlijst in bijna alle gevallen als verwijzend naar de eerstgenoemde referent. De Nederlandse taalgebruikers deden hetzelfde met het pronomen hij. In voorbeeld (4) werd hij dus geïnterpreteerd als verwijzend naar kast. Voor de d-pronomina der respectievelijk die vertoonden de testpersonen een lichte voorkeur voor de laatsgenoemde referent. Later in het boek rapporteert Ellert een tweede test waarin sprekers uit een controlegroep een veel duidelijker verband tussen d-pronomina en laatstgenoemde referenten vertonen. Er is hier dus sprake van grote verschillen tussen de taalgebruikers. Het online-experiment legt een verschil bloot tussen de twee talen. De Duitse sprekers maakten snelle keuzes bij de d-pronomina, terwijl het p-pronomen er lang ambigu bleef. De Nederlandstaligen daarentegen kozen snel voor het verband tussen de eerstgenoemde referent en hij, terwijl de keuze voor die langer duurde. Ellert interpreteert deze resultaten in termen van een asymmetrische werkverdeling van de twee pronomina: Duitse d-pronomina zijn gemarkeerd voor niet-topicale referenten, terwijl p-pronomina neutraler zijn. In het Nederlands lijkt de situatie omgekeerd: lezers zijn flexibeler in de interpretatie van d- pronomina, maar associëren p-pronomina sterk met topics. De tweede sectie van het derde hoofdstuk bevat de resultaten voor de niet-canonieke woordvolgordes. Hier bestaat er een overduidelijk voorkeurspatroon: alle pronomina in beide talen worden geïnterpreteerd als verwijzend naar de tweede referent (de kast in voorbeeld [4]). De onlinemetingen bevestigen de snelle keuze voor deze referent. In sectie 3 van het hoofdstuk wordt de invloed van de bezieldheid van de referenten op de interpretatievoorkeuren onderzocht. In sectie 4 wordt er gekeken in hoeverre strategieën van individuele testpersonen helpen bij de interpretatie van de data. Hoofdstuk 4 bespreekt dezelfde experimenten met niet-moedertaalsprekers. De voorkeuren van de groep Nederlanders met Duits als tweede taal wijken af van de voorkeuren van moedertaalsprekers: de leerders interpreteerden alle pronomina als verwijzend naar de eerste referent. De Duitse groep met Nederlands als L2 daarentegen presteerde native-like. Het verschil tussen de twee groepen bemoeilijkt een eenduidige interpretatie. De Duitse leerders van het Nederlands waren beter in staat om de strategieën van hun moedertaal toe te passen in de tweede taal (positive transfer). De Nederlandse leerders van het Duits leerden het onderscheid tussen de twee soorten pronomina pas op een hoger niveau van taalbeheersing. 87

4 internationale neerlandistiek Ook voor deze testpersonen werd de invloed van bezieldheid van de referent getest. Bovendien werd gekeken naar de invloed van het niveau van de taalkennis op de resultaten, waarbij bleek dat het gebrek aan functionele verschillen tussen p- en d-pronomina onder de Nederlandse leerders van het Duits typerend was voor een lager taalvaardigheidsniveau. Het verband tussen d-pronomina en de niet-topicale referent werd door de gevorderde leerders wel gelegd. Dit is een boek voor iedereen die geïnteresseerd is in de werkverdeling tussen pronomina. Het is logisch opgebouwd en helder geschreven. De statistische modellen zijn complex en veronderstellen een bepaalde voorkennis, maar ook zonder is het boek toegankelijk en begrijpelijk. De zwakke punten van het onderzoek liggen in de kunstmatigheid van de taak en de gedwongen keuze. Er was geen mogelijkheid voor de testpersonen om aan te geven dat een pronomen wellicht evengoed naar beide referenten had kunnen verwijzen. De zeer grote individuele verschillen in strategieën tussen de sprekers sommige kozen bij een d-pronomen stelselmatig de eerste of de tweede referent duiden erop dat de taak inderdaad als kunstmatig werd ervaren. Hetzelfde probleem wordt zichtbaar in de soms uiteenlopende resultaten tussen de online fixaties en de offline keuzes: testpersonen hadden overduidelijk moeite met de ambiguïteit. Dit blijkt ook uit de lange reactietijden van soms meer dan 1200 ms. Voor de Nederlandse sprekers noemt Ellert zelf de mogelijkheid dat de ambiguïteit helemaal niet op te lossen is: when the ambiguity cannot be resolved on-line [...], the topical antecedent is chosen off-line (p. 126). Dergelijke offlinestrategieën vertekenen het beeld. Een tweede probleem ligt in de experimenten met een niet-canonieke woordvolgorde. Hier werd bij alle proefpersonen, zowel voor L1 als L2, een ceiling-effect voor de tweede antecedent gemeten. Ellert geeft als verklaring: The fact that the second-mentioned antecedent was focussed overrode all other factors, and made only this antecedent available for resolution. This leads to the conclusion that personal and d-pronouns may not only have overlapping functions when only one potential antecedent is available, but also when more than one potential antecedent is available. (p. 92) Hier lijkt beweerd te worden dat er weliswaar twee antecedenten aanwezig zijn, maar slechts één ervan voor pronominale verwijzing ter beschikking staat. Voor beide omstandigheden wordt het woord available gebruikt. Een consequenter verklaring zou zijn dat hier geen sprake meer is van twee beschikbare antecedenten: er is er slechts een en dus geen keuze meer. Andere problemen, zoals de onmogelijkheid om tussen woordvolgorde en topicaliteit te onderscheiden, of de wenselijkheid om bezielde en onbezielde referenten gemengd in plaats van gescheiden te onderzoeken, worden in het boek zelf genoemd, vaak met een suggestie voor hun oplossing in toekomstig werk. 88

5 Op deze en veel andere manieren weet Ellert het vertrouwen van de lezer te winnen en te houden. Jenny Audring Mooijaart, Marijke & Marijke J. van der Wal, Nederlands van Middeleeuwen tot Gouden Eeuw. Cursus Middelnederlands en Vroegnieuwnederlands. Tweede, herziene druk. Nijmegen, Vantilt, ISBN ,95. Nederlands van Middeleeuwen tot Gouden Eeuw: een terechte heruitgave In 2008 verscheen het studieboek Nederlands van Middeleeuwen tot Gouden Eeuw van de hand van Marijke Mooijaart en Marijke van der Wal bij uitgeverij Vantilt. Het beloofde een praktische cursus Middelnederlands en Vroegnieuwnederlands te zijn, zowel geschikt als uitgangspunt voor een collegereeks als voor zelfstudie. Het boek bevat een grammaticadeel in tien hoofdstukken waarin taalkenmerken van de betrokken historische taalfasen toegelicht worden, gevolgd door oefeningen. Het geheel wordt verrijkt met voorbeelden en illustraties. Daarnaast biedt de cursus tekstmateriaal: het tweede deel van het boek bestaat uit veertig historische tekstfragmenten van verschillende genres en met uiteenlopende moeilijkheidsgraad. Er zijn twintig Middelnederlandse en twintig Vroegnieuwnederlandse fragmenten opgenomen. Bij elk tekstfragment wordt een aantal vragen en opdrachten geformuleerd om problematische passages onder de aandacht van de cursist te brengen en tot interpretatie aan te zetten. In 2008 was Nederlands van Middeleeuwen tot Gouden Eeuw meer dan welkom. Tot dan toe hadden docenten en studenten zich met los of verouderd cursusmateriaal moeten behelpen. De Cursus Middelnederlands van Maaike Hogenhout-Mulder en de Cursus Zestiende- en Zeventiende-eeuws Nederlands van Annet de Korne en Tineke Rinkel, die meer dan twintig jaar tevoren verschenen waren, waren niet meer verkrijgbaar. Bij het verschijnen van Nederlands van Middeleeuwen tot Gouden Eeuw merkte collega Matthias Hüning dan ook op dat het goed [is] om te zien dat er [...] nog behoefte is aan een dergelijk studieboek en dat uitgeverij Vantilt het ook durft uit te geven. Het is duidelijk dat de cursus van Mooijaart en Van der Wal inderdaad in een behoefte heeft voorzien en onmiddellijk zijn weg naar de gebruikers heeft gevonden. Die gebruikers hebben vervolgens hun ervaringen met de auteurs gedeeld. In het voorwoord bij de tweede druk worden verschillende collega-docenten uit Leiden, Amsterdam en Nijmegen genoemd die opmerkingen geleverd hebben en zodoende de motivatie vormden om enige aanpassingen in het 89