Coachende docent heeft de toekomst!

Transcriptie

1 Coachende docent heeft de toekomst! Lies Kuperus, docent aan de lerarenopleiding Gezondheidszorg en Welzijn bij de Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle. Uit onderzoek verricht in 2009 onder 159 docenten die op 53 verschillende Voortgezet Onderwijs scholen in Nederland werken, blijkt dat er sinds de invoering van de nieuwe wet Onderbouw in 2006 i leervragen zijn ontstaan. De onderzoeksvraag luidde: Hoe kunnen lerarenopleidingen, studenten van de opleidingen Geschiedenis, Aardrijkskunde, Economie en Gezondheidszorg en Welzijn, voorbereiden op het werken in de leergebieden in de onderbouw van het Voortgezet Onderwijs? Volgens de respondenten moeten toekomstige docenten op de lerarenopleidingen voorbereid worden op hun nieuwe rol die de nieuwe wet onderbouw met zich mee brengt. In plaats van een leider voor de klas wordt de docent steeds meer een individuele begeleider, een coach. Docenten die gekozen hebben voor het werken in leergebieden, het meest vooruitstrevende scenario in deze nieuwe wet, blijken ook het best in staat de leervragen te onderkennen voor nieuw op te leiden docenten. Vrijwel alle respondenten zijn het eens dat het belangrijk is om over coachende vaardigheden te beschikken. Bij de overige leervragen verschillen docenten van de verschillende vakken van mening. Dit zijn interessante verschillen, zo blijken de Geschiedenis docenten bijvoorbeeld het conservatiefst te zijn. In dit artikel zullen de aanleiding tot het onderzoek, de onderzoeksopzet en specifieke leervragen van docenten in de vakken Economie, Aardrijkskunde, Geschiedenis en Gezondheidszorg en Welzijn verder worden toegelicht. De conclusie is vertaald naar een missie. De missie, luidt dat er een taak ligt voor de lerarenopleidingen. In dit artikel worden de belangrijkste leervragen aangestipt. Als antwoord op de vraag Hoe?, wordt gepleit voor samenwerking bij het ontwerpen van onderwijs tussen lerarenopleiders en docenten van het Voortgezet Onderwijs. Daarnaast wordt aangespoord om als lerarenopleidingen het goede voorbeeld te geven en naar de leervoorkeuren te kijken bij het ontwikkelen van onderwijs. De aanleiding De nieuwe wet Onderbouw is in 2006 ingevoerd. Een doel van deze nieuwe wet is om de overgang voor de scholieren van het primair onderwijs naar het voortgezet onderwijs minder ingrijpend te laten verlopen. Een ander doel is om meer vakintegratie te bewerkstelligen. Vakken worden voornamelijk los van elkaar aangeboden, door de vakintegratie wordt de samenhang tussen de vakken duidelijk. Het ministerie heeft 4 scenario s voorgelegd aan de scholen om te helpen een keus te maken voor toepassing van de nieuwe wet. De verschillen in uitvoering van de wet, stelt ook verschillen in de rol van de docent. Immers bij scenario 4 verandert er veel meer dan bij scenario 1, dat dicht bij de oude situatie blijft. Hieronder volgen de scenario s. De respondenten geven aan met welk scenario ze werken. Opvallend is dat binnen één school verschillende scenario s gehanteerd kunnen worden. Het VMBO hanteert bijvoorbeeld een ander scenario dan de HAVO en het VWO. Scenario 3 en 4 komen meer op het VMBO voor dan op de HAVO en het VWO. Scenario 1: Hier verandert het minst. Men blijft dichtbij de oude vakkenstructuur (50 respondenten). Scenario 2: Er is sprake van vakkenstructuur en daarnaast zijn er vakoverstijgende projecten (84 respondenten). Scenario 3: Naast de vakkenstructuur is er sprake van vakoverstijgende projecten en wordt er gewerkt in leergebieden. Voorbeelden hiervan zijn Mens en Maatschappij, Mens en Natuur (15 respondenten).

2 Scenario 4: Hier verandert het meest. Er wordt gewerkt in leergebieden. In sommige gevallen wordt ook competentiegericht gewerkt en/of vraaggestuurd (4 respondenten). Bij de lancering van deze onderwijsvernieuwing is in de literatuur vooral gesproken over het doel van deze vernieuwing. Daarnaast is er ondersteuning voor de scholen gekomen in de vorm van de scenario s. De scholen konden op basis daarvan zelf een scenario kiezen. Welke kennis en vaardigheden docenten nodig hebben om deze onderwijsvernieuwing vorm te geven is vooraf niet uitgewerkt. Hierdoor komen docenten plots in een andere rol voor de klas en wordt verwacht dat ze met elkaar vakoverstijgend onderwijs kunnen ontwikkelen. De vakkenstructuur in het onderwijs is behoorlijk ingesleten. Samenwerken met andere vakken gebeurt steeds meer maar vakintegratie is een ander verhaal. Docenten bewaken het eigen vak uit angst dat er kennis verloren gaat. Docenten geven aan hier leervragen te hebben. Hoe kun je vakoverstijgend onderwijs ontwikkelen zonder dat het ten kosten gaat van je vak? Of moet je bepaalde kennis loslaten ten behoeve van de samenhang? Ook zien ze de veranderende rol van de docent en is men het eens dat studenten van de lerarenopleidingen hierop voorbereid moeten worden. Docenten willen leren en ontwikkelen maar hebben een steeds groter takenpakket. Momenteel wordt de werkdruk opnieuw onderzocht door de AOB ii. Het is hierdoor van groot belang dat de docent betrokken wordt bij de wijze waarop geleerd gaat worden. De leervragen en de oplossing hoe dit vormgegeven moet worden ligt bij de docenten zelf. Met dit artikel wil ik dan ook graag bereiken dat lerarenopleidingen met de docenten van het Voortgezet Onderwijs samen gaan ontwikkelen. Het betreft onderwijs voor de toekomstige docent en daarnaast voor de huidige docenten. Vanuit het cluster Mens en Maatschappij van de lerarenopleiding Windesheim bestond de behoefte dit onderzoek te doen. Een inventarisatie van de leervragen ontstaan door de onderwijsvernieuwing met als doel hierop tijdig in te springen. Het cluster bestaat uit docenten Economie, Aardrijkskunde, Geschiedenis en Gezondheidszorg en Welzijn. Daarom is het onderzoek op docenten uit deze domeinen gericht. De leergebieden in de onderbouw zijn per school anders van samenstelling maar Economie, Aardrijkskunde en Geschiedenis vinden veelal hun basis in het leergebied Mens en Maatschappij. Gezondheidszorg en Welzijn vind je vaker terug bij het leergebied Mens en Natuur in samenwerking met Biologie. Er zijn overigens veel meer vakcombinaties en namen op de scholen in omloop. De scholen mogen dit zelf vormgeven. Het werken in leergebieden houdt in dat de leraar niet alleen meer met zijn eigen vak bezig is. Zo zijn er bijvoorbeeld leerpleinen waar leerlingen veelal zelfstandig werken aan vakoverstijgende thema s. Docenten van de verschillende vakken coachen deze leerlingen en hebben dus ook te maken met andere invalshoeken dan het eigen vak. Vakoverstijgend denken is noodzakelijk, dit wordt ook van de leerling verwacht. De docent moet ook vakoverstijgende projecten beoordelen. Het coachen op een leerplein is anders dan het leiden en sturen van een klas. De onderzoeksopzet De docenten hebben een digitale vragenlijst met 11 vragen gekregen. Van de 159 docenten hebben 153 de vragenlijst volledig ingevuld. Vooraf heeft literatuur onderzoek plaatsgevonden. Daarnaast zijn 3 docenten uit het Voortgezet Onderwijs geïnterviewd en gevraagd mee te kijken naar de vragenlijst. Uit literatuuronderzoek en de interviews zijn 16 items naar voren gekomen die gedurende de invoering van de onderwijsvernieuwing als aandachtspunten naar voren zijn gekomen. In de vragenlijst zijn van de 11 vragen, twee vragen opgenomen die over deze items gaan. Hier is gevraagd in hoeverre de docent vindt dat er voor zichzelf scholing nodig is op de items en in hoeverre de toekomstige docent erop geschoold moet worden. De interviews vonden plaats met een docent uit elk domein, zelf heb ik het domein Gezondheidszorg en Welzijn op me genomen. Doel van de

3 interviews was om overeenstemming te krijgen over de 16 items die opgenomen zouden worden in de lijst. Conclusies uit het onderzoek Uit de resultaten van de enquête is een top drie samen te stellen van kennis, vaardigheden en beroepshouding die gemiddeld het hoogst gescoord hebben bij alle vakken. Deze top drie zijn de items waarop de toekomstige docent voorbereid moet zijn. Het betreft hier: coachen van leerlingen, samenwerken met andere vakken en kennis van de doorlopende leerlijnen iii. Ook konden de docenten aangeven wat ze zelf als leervragen hierin nog hadden. Per item kon aangegeven worden op een schaal van 1 tot 5 hoe belangrijk het gevonden wordt scholing hierin te krijgen. Er is een top drie samengesteld. Coachen van leerlingen staat met stip op 1, vervolgens de doorlopende leerlijnen en als derde het formuleren van een onderwijsvisie. Op de vraag hoe de docent dit wil leren kwam niet een eenduidig antwoord. De ene docent wil graag een cursus op zijn eigen school, de ander liever op een hogeschool, de derde weer liever met collega s buiten de school. Deze verschillende leervoorkeuren zijn belangrijk. Wil je zinvol inhaken op de leervragen van de leraren dan moet je ook zinvol inhaken op de leervoorkeuren. Ruyters (2008) zet dit in het boek Liefde voor Leren prachtig uiteen. Over het algemeen zijn de docenten het met elkaar eens, enkele verschillen per vak worden hieronder toegelicht. Aardrijkskunde docenten Aardrijkskunde docenten vinden het, naast de top 3 zoals eerder vermeld, belangrijk dat de toekomstige docent beschikt over rekenvaardigheden en een onderwijsvisie leert ontwikkelen. Kennis over innovatietrajecten en het ontwikkelen van leerplannen aan de hand van de kerndoelen vinden zij het minst belangrijk. De huidige docenten zelf willen een onderwijsvisie leren formuleren en vakoverstijgend onderwijs leren ontwikkelen. Geschiedenis docenten Opmerkelijk is dat Geschiedenis docenten in dit onderzoek vooral werkzaam zijn in scenario 1 en daarmee het conservatiefst werken van alle vakken in dit onderzoek. Geschiedenis docenten hebben een andere top 3. Ze vinden naast het coachen van leerlingen de geschiedeniscanon belangrijk voor de toekomstige docent in de leergebieden in de onderbouw. Het vergelijken van lesmethoden staat ook hoog. Kennis over innovatietrajecten vinden zij het minst belangrijk. Ook hechten deze geschiedenis docenten minder aan het aanleren van kennis over meerdere vakken binnen het leergebied. Economie docenten Economie docenten hebben op de eerste plaats rekenvaardigheden benoemd als belangrijke eis aan de nieuwe docenten. Op plaats 2 komen de coachende vaardigheden en daarna de doorlopende leerlijnen, bereidheid tot vernieuwen en samenwerken in een ander leergebied. Het minst belangrijk vinden zij de geschiedenis canon voor de toekomstige docent. Opvallend is dat begrip opbrengen voor de weerstand die bij vernieuwingen kan ontstaan relatief laag scoort. Docenten gezondheidszorg en Welzijn Docenten Gezondheidszorg en Welzijn vinden samenwerken met collega s in een ander vakgebied een belangrijke vaardigheid van nieuwe docenten. Daarnaast het coachen van leerlingen en de doorlopende leerlijnen. Kennis over innovatietrajecten en de geschiedenis canon vinden ze minder

4 belangrijk voor de toekomstige docent. Zelf hebben ze leervragen op het gebied van vakoverstijgend onderwijs ontwikkelen, coachen van leerlingen en het samenwerken in een leergebied. Zelf zijn ze wel geïnteresseerd in innovatietrajecten. Docenten Gezondheidszorg en Welzijn staan het meest open voor vernieuwing en samenwerking met collega s van andere vakgebieden. Missie De resultaten van dit onderzoek wil ik graag onder de aandacht brengen van de lerarenopleidingen en de docenten zelf. Vanaf ongeveer het schooljaar 2012 zullen de eerste studenten op de lerarenopleidingen arriveren die zelf op school in leergebieden gecoacht zijn. De onderbouw werkt steeds meer door middel van vakintegratie maar in de bovenbouw is nu veelal nog sprake van vakgericht onderwijs. Deze lichting studenten kent beide type docent. De trend is dat ook in de bovenbouw steeds meer de coachende rol van de docent belangrijk gaat worden. In vacatures wordt deze vaardigheid al van docenten gevraagd. Op het VMBO is dit al duidelijk het geval, er is bij de basisberoepsgerichte leerweg (BBL) en kaderberoepsgerichte leerweg (KBL) bijvoorbeeld al langere tijd sprake van gebruik van werkpleksimulatie. Een vorm die veel overeenkomsten heeft met de organisatie en rol van de docent in de leergebieden. De toekomstige docenten verwachten opgeleid te worden voor het docentschap dat zij kennen. De verantwoordelijken voor de didactische lijn binnen de lerarenopleidingen zullen hiermee aan de slag moeten. De studenten van nu lopen stage op scholen waar de vernieuwingen zich in rap tempo afspelen; zij moeten hierin mee. Voor hen is het soms lastig, ze verwachten de docent te worden die ze zelf ervaren hebben maar zien hun toekomstige rol veranderen. Vanwege de kinderziekten die optreden bij onderwijsvernieuwingen zijn studenten soms hevig teleurgesteld door wat ze in de praktijk zien. De behoefte is groot aan het orde scheppen in de chaos die ervaren wordt. Studenten kunnen een positieve rol spelen in deze behoefte van de scholen. Doordat studenten kennis en vaardigheden kunnen doorgeven aan de scholen worden zij betekenisvol. Dit betekent dat scholing ontwikkeld moet worden samen met de (aankomende) leraren. Design Based Research (DBR) iv is een prachtig voorbeeld om hier toe te passen. Kort gezegd houdt dit in dat je een oplossing ontwerpt voor een leervraag of probleem op de plaats waar het probleem zich voordoet. De docenten weten immers wat en vooral hoe ze willen leren. De lerarenopleiders moeten gaan samenwerken met de docenten van het Voortgezet Onderwijs. Het huidige project vanuit het ministerie genaamd Opleiden in de school v sluit hierop aan. Studenten van de lerarenopleiding moeten het goede voorbeeld krijgen. Dit houdt in dat ook docenten van de lerarenopleidingen samen vakoverstijgend onderwijs moeten ontwikkelen. Het zou normaal moeten zijn dat bijvoorbeeld studenten Aardrijkskunde, Economie en Geschiedenis samen aan een project werken. De toekomstige docent moet de verschillen in de praktijk kennen om weloverwogen een werkgever te kunnen kiezen waar ze zich het beste in de visie en missie kunnen vinden. De docenten van het Voortgezet Onderwijs kunnen door de resultaten van dit onderzoek zich bewust worden van de verschillen en overeenkomsten die er tussen de vakken zijn. De leervragen moeten een vervolg krijgen. De lerarenopleidingen en het management van de Voortgezet Onderwijs scholen moeten hierbij rekening houden met de leervoorkeuren van de docenten (Ruyters, 2008). Belangrijkste punt hierbij is om efficiënt te gaan scholen. Niet een extra studiemiddag of cursus maar de projecten die er al zijn zoals Opleiden in de school gebruiken om samen te ontwikkelen en te leren tegelijkertijd. Deskundigheidsbevordering just in time, op het moment dat het nodig is kan expertise uitgewisseld worden. Ik hoop de lerarenopleiders en de docenten van het Voortgezet Onderwijs met dit artikel geïnspireerd te hebben. De titel De

5 coachende docent heeft de toekomst geeft aan dat er nu al ingespeeld moet worden op de leervragen om straks niet achter de feiten aan te lopen. De complete onderzoeksrapportage en resultaten per docentengroep Aardrijkskunde, Geschiedenis, Economie en Gezondheidszorg en Welzijn is terug te vinden op De resultaten per docentgroep kunnen informatie bieden om nascholing te ontwikkelen. i wet onderbouw 2006: De lesstof in de onderbouw is voor alle leerlingen grotendeels gelijk. In de kerndoelen staat wat alle leerlingen moeten leren. Scholen hebben sinds 1 augustus 2006 veel vrijheid om het onderwijs in de onderbouw te organiseren ( ii AOB, Algemene Onderwijs Bond, onderzoek werkdruk docenten VO, maart iii SLO (Nationaal Expertise Centrum Leerplan Ontwikkeling: Het is belangrijk dat de leerling (in het primair en in het voortgezet onderwijs) zo min mogelijk overlap, breuken of lacunes in het leerproces ervaart. iv DBR: Design Based Research: The definition of design-based research proposed by Wang and Hannafin (2005) captures its critical characteristics: A systematic but flexible methodology aimed to improve educational practices through iterative analysis, design, development, and implementation, based on collaboration among researchers and practitioners in real-world settings, and leading to contextually-sensitive design principles and theories v Opleiden in de school: Met subsidieregelingen heeft OCW het werkplekleren in de afgelopen jaren een krachtige impuls gegeven. Het doel was scholen te stimuleren om een goede infrastructuur op te zetten voor het opleidingsproces in de school en om afspraken te maken met lerarenopleidingen over de verdeling van taken en verantwoordelijkheden bij het opleiden in de school. Literatuurlijst: Commissie Dijsselbloem (2008), Tijd voor Onderwijs. Den Haag. SCO- Kohnstamm instituut (2006). Vooruitlopen op de wet. Ervaringen van scholen met de beleidsregel Vernieuwing Onderbouw VO Amsterdam Kuperus, L. (2009), Lerarenopleiding en de nieuwe wet onderbouw Ruyters, M. (2008), Liefde voor Leren, Deventer: Kluwer. Taakgroep Vernieuwing Basisvorming (2004), Beweging in de onderbouw. Verslag bijeenkomsten DocentenWerk. In: Odental, L.,L.van Tuyl & G. Kamphof (2008), De docent als eigenaar van zijn vak, beroep en ontwikkeling. Onderzoeksverslag. Amersfoort, p Onderbouw-VO (2009). Monitor blijvend in beweging.