Van evidence naar beslissingen in de klinische praktijk: systematische
|
|
- Alexander Jonker
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 A l l e r g i e Van evidence naar beslissingen in de klinische praktijk: systematische literatuuroverzichten en evidence-based richtlijnen Auteur Trefwoorden N. Boluyt evidence-based medicine, evidence-based richtlijnen, implementatie, systematische literatuuroverzichten Samenvatting Het is bekend dat patiënten niet altijd de beste en soms zelfs een schadelijke behandeling krijgen. Belangrijke oorzaak hiervoor is dat het voor de medicus practicus lastig is de juiste conclusies te trekken uit de vele, soms tegenstrijdige, literatuur. Het huidige hiaat tussen evidence en klinische beslissingen kan overbrugd worden door allereerst een goed uitgevoerd systematisch literatuuroverzicht te hebben van elk relevant klinisch onderwerp. Op nationaal niveau zullen deze systematische literatuuroverzichten vertaald moeten worden naar aanbevelingen voor de klinische praktijk in een evidence-based richtlijn. Op transparante wijze dient aangegeven te worden wat de evidence is die aan de aanbeveling ten grondslag ligt en wat overige overwegingen zijn. Al bij aanvang van de richtlijnontwikkeling zullen belemmerende en bevorderende factoren geïdentificeerd worden die een rol kunnen spelen bij het invoeren van de richtlijn in de praktijk. Daar de gebruikte implementatiestrategieën afhankelijk zijn van de geïdentificeerde belemmerende en bevorderende factoren, en dus richtlijnspecifiek zijn, zal een implementatieplan telkens op maat gemaakt moeten worden. (Ned Tijdschr Allergie 2008;8:114-21) Inleiding Waarop baseren dokters hun beslissingen in de klinische praktijk? Vaak blijken deze niet te berusten op de resultaten uit klinisch wetenschappelijk onderzoek. Er is dan ook veel variatie in de klinische praktijk: aan de ene kant worden bewezen effectieve behandelingen niet of onvoldoende toegepast en aan de andere kant worden mogelijke schadelijke behandelingen nog steeds gegeven. 1,2 Eén van de oorzaken hiervoor is dat artsen tegenwoordig overspoeld worden met medische informatie. De grootste en meest gebruikte elektronische database met klinische studies (MEDLINE) bevat inmiddels ruim 17 miljoen artikelen. Om op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen zou een internist 365 dagen per jaar rond de 20 artikelen per dag moeten lezen. 3 Daarbij speelt het probleem dat niet alle gepubliceerde onderzoeken de benodigde hoge wetenschappelijke kwaliteit hebben en dat klinisch werkende artsen vaak onvoldoende toegerust zijn om de kwaliteit te kunnen beoordelen. Bovendien zijn er meestal geen harde criteria waarop besloten kan worden of een onderzoek goed of goed genoeg is. Er zullen vele (deels subjectieve) afwegingen gemaakt worden om tot een uiteindelijke beslissing te komen. Klinische ervaring speelt hierbij een belangrijke rol. 3 Om als arts in deze toenemende informatiestroom van wisselende kwaliteit niet ten onder te gaan, is een strategie bedacht: de evidence-based medicine. 114
2 A L L E R g i e De definitie van evidence-based medicine is: het gewetensvol, expliciet en oordeelkundig gebruik maken van het huidige beste bewijsmateriaal om beslissingen te nemen voor individuele patiënten. De praktijk van evidence-based medicine impliceert het integreren van individuele klinische expertise met het beste externe bewijsmateriaal dat vanuit systematisch onderzoek beschikbaar is. De voorkeuren, wensen en verwachtingen van de patiënt spelen bij de besluitvorming een centrale rol. 3 Het toepassen van evidence-based medicine in de klinische praktijk gaat volgens een vijfstapsmethode: 1) het klinische probleem vertalen in een beantwoordbare vraag; 2) het efficiënt zoeken naar het beste bewijsmateriaal; 3) het wegen van de gevonden evidence op methodologische kwaliteit en toepasbaarheid in de eigen praktijksituatie; 4) het nemen van beslissingen op grond van de beschikbare evidence ; 5) het regelmatig evalueren van de kwaliteit van dit proces. Hoewel evidence-based medicine al in het begin van de jaren 90 van de vorige eeuw vanuit Canada geïntroduceerd is, worstelen dokters nog steeds met het toepassen van evidence-based medicine in de klinische praktijk. 4 Inmiddels is het duidelijk dat er meer nodig is dan het volgen van alle stappen van evidence-based medicine om valide onderzoekresultaten toe te passen in de klinische praktijk. 5 Er is behoefte aan uitgebreide samenvattingen van de literatuur over een specifiek onderwerp, zoals deze te vinden zijn in systematische literatuuroverzichten en evidence-based richtlijnen. Het enkel publiceren en verspreiden van systematische literatuuroverzichten en richtlijnen leidt echter niet tot het gewenste gebruik in de praktijk; hiervoor is een passend implementatieplan nodig. In dit overzichtsartikel worden alle stappen besproken die nodig zijn om, met de huidige kennis, onderzoeksresultaten toe te passen in de klinische praktijk: systematische literatuuroverzichten, evidence-based richtlijnen en de implementatie van richtlijnen. 6 Systematische literatuuroverzichten De medische literatuur groeit zó explosief, dat het voor de individuele dokter niet meer mogelijk is om goed op de hoogte te blijven. Dokters hebben samenvattingen van de literatuur nodig voor elk klinisch onderwerp. Inmiddels hebben de verhalende ( narrative ) literatuuroverzichten plaats gemaakt voor systematische literatuuroverzichten. Een systematisch literatuuroverzicht is gebaseerd op een expliciete vraagstelling, een zorgvuldige zoekstrategie naar de literatuur, een beoordeling van de kwaliteit van de onderzoeken en een transparante presentatie van de resultaten. Het bekendst zijn systematische literatuuroverzichten van therapeutische interventies, waarbij de gerandomiseerde gecontroleerde studie het optimale onderzoeksdesign is. Er zijn echter ook systematische literatuuroverzichten van diagnostisch, prognostisch of etiologisch onderzoek. Diagnostische, prognostische of etiologische onderzoeksvragen zijn meestal niet met een gerandomiseerde gecontroleerde studie te beantwoorden en er zal dus naar andere studietypes gezocht moeten worden. Naast een kwalitatieve samenvatting van de gegevens kan ook een kwantitatieve samenvatting (statistische pooling of meta-analyse) onderdeel zijn van een systematisch literatuuroverzicht. 7,8 De voordelen zijn duidelijk: het proces is transparant, valide en reproduceerbaar, indien adequaat uitgevoerd. Een systematisch literatuuroverzicht is voor de behandelaar een efficiënte manier om snel een betrouwbaar inzicht te krijgen in alle bestaande evidence rond een klinische vraag. Ook voor het opzetten van toekomstig onderzoek is het van belang om eerst op de hoogte te zijn van de bestaande literatuur, samengevat in systematische literatuuroverzichten. Een bijkomend voordeel van het maken van een systematisch literatuuroverzicht voorafgaand aan het zelf opzetten van een onderzoek is dat door het methodologisch beoordelen van alle studies betreffende het onderwerp, een beter inzicht verkregen kan worden in een optimale studieopzet. 9 Zowel voor de clinicus als de onderzoeker is het daarom essentieel te weten waar bestaande systematische literatuuroverzichten te vinden zijn. Er zijn 2 soorten systematische literatuuroverzichten: cochrane reviews en reviews gepubliceerd in peer reviewed tijdschriften. 10 Cochrane reviews moeten aan vooraf gestelde strenge methodologische criteria voldoen. Beide soorten systematische literatuuroverzichten kunnen in de Cochrane Library gevonden worden en daarom is dit dan ook de belangrijkste database voor het vinden van systematische literatuuroverzichten. De Cochrane Library bevat in totaal 8 databases. In 2 daarvan zijn systematische literatuuroverzichten te vinden, namelijk de Cochrane Database of Systematic Reviews (CDSR) en de Database of Abstracts of Reviews of Effects (DARE). De CDSR bevat complete reviews van interventies in de gezondheidszorg (totaal aantal in aflevering 1, 2008: 3.384) en protocollen voor reviews (totaal aantal in aflevering 1, 2008: 1.787). 115
3 evidence-based richtlijnontwikkeling opstellen uitgangsvragen knelpuntanalyse opstellen zoekcriteria literatuuronderzoek opstellen selectiecriteria literatuurselectie kritisch beoordelen geselecteerde literatuur implementatie samenstellen literatuur in evidence - tabellen publicatie en disseminatie vaststellen richtlijn en autorisatie aanscherpen richlijntekst commentaarronde vaststellen conceptrichtlijn ontwikkeling indicatoren schrijven conceptteksten discussie conceptteksten aanpassen conceptteksten Figuur 1. De evidence-based richtlijnontwikkeling van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. 12 Het proces van richtlijnontwikkeling begint met een analyse van knelpunten en eindigt met het vaststellen van de definitieve richtlijn. Met de implementatie van de richtlijn wordt tijdens het hele ontwikkelingsproces rekening gehouden. Sinds kort worden ook diagnostische cochrane reviews gemaakt. Voor ieder systematisch literatuuroverzicht wordt eerst een protocol geschreven waarin uiteengezet wordt hoe de review zal worden uitgevoerd. Dit protocol wordt voorgelegd aan peer reviewers en na goedkeuring gepubliceerd in de CDSR. Op deze wijze wordt bekendgemaakt dat aan dit onderwerp gewerkt wordt, zodat duplicatie kan worden voorkomen. De systematische reviews in de Cochrane Library voldoen aan strengere methodologische criteria dan systematische reviews elders gepubliceerd en worden elke 2 jaar geactualiseerd. De niet-cochrane systematische literatuuroverzichten kunnen in de DARE-database van de Cochrane Library gevonden worden. Dit is een database met gestructureerde abstracts van systematische reviews die in medisch-wetenschappelijke tijdschriften gepubliceerd zijn, met daarnaast een kritische beoordeling van de kwaliteit van de review (totaal aantal in aflevering 1, 2008: 7.048). DARE bevat ook commentaar op en verwijzingen naar diagnostische reviews. Systematische literatuuroverzichten van prognostisch of etiologisch onderzoek zijn in bovengenoemde databases niet geïndexeerd en hiervoor zal gezocht moeten worden in algemene databases als PubMed en Embase. Voor onderzoekers of promovendi die hun proefschrift willen beginnen met een overzicht van de literatuur, is het in de huidige tijd obligaat om eerst te kijken of er niet al een systematisch literatuuroverzicht bestaat. Indien dit niet het geval is dient men zich op de hoogte te stellen van het eventuele bestaan van een protocol voor een review. Indien dit laatste het geval is, kan contact opgenomen worden met de groep die dit systematische literatuuroverzicht maakt en eventuele participatie in het systematische literatuuroverzicht besproken worden. Niet alle systematische literatuuroverzichten zijn van dezelfde hoge kwaliteit. Alvorens de resultaten in de praktijk toe te passen, is het aan te raden om het systematische literatuuroverzicht eerst op methodologische kwaliteit te beoordelen. Hiervoor bestaan checklists met daarin alle kwaliteitscriteria waaraan systematische literatuuroverzichten moeten voldoen ( Tot slot moeten we ons altijd afvragen of de resultaten wel toepasbaar zijn op onze eigen patiëntengroep. 116
4 A L L E R g i e Tabel 1. Indeling van methodologische kwaliteit van individuele studies. 12 Niveau Interventie Diagnostische accuratesse onderzoek A1 A2 B Schade of bijwerkingen, etiologie, prognose* systematische review van ten minste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau gerandomiseerd dubbelblind ver gelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit van voldoende omvang vergelijkend onderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2 (hieronder valt ook patiëntcontroleonderzoek, cohortonderzoek) onderzoek ten opzichte van een referentietest (een gouden standaard ) met tevoren gedefinieerde afkapwaarden en onafhankelijke beoordeling van de resultaten van de test en de gouden standaard, betreffende een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten die allen de index- en referentietest hebben gehad onderzoek ten opzichte van een referentietest, maar niet met alle kenmerken die onder A2 zijn genoemd prospectief cohortonderzoek van voldoende omvang en followup, waarbij adequaat gecontroleerd is voor confounding en selectieve follow-up voldoende is uitgesloten prospectief cohortonderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2 of retrospectief cohortonderzoek of patiëntcontroleonderzoek C niet-vergelijkend onderzoek D mening van deskundigen Indeling van de beoordeling van de individuele studies in een evidence-based richtlijn. *=Deze classificatie is alleen van toepassing in situaties waarin om ethische of andere redenen gecontroleerde studies niet mogelijk zijn. Zijn die wel mogelijk dan geldt de classificatie voor interventies. Evidence-based richtlijnen De hoeveelheid evidence en de kwaliteit ervan (zoals samengevat in een systematisch literatuuroverzicht) zeggen ons nog niet wat we in de klinische praktijk moeten doen - of we een bepaalde behandeling moeten toepassen. Soms is er geen (betrouwbaar) bewijs, maar zullen er in de praktijk toch beslissingen genomen moeten worden. Daarbij spelen allerlei andere overwegingen een rol, zoals klinische relevantie (bijvoorbeeld sterkte van het effect, consistentie van het bewijs en generaliseerbaarheid), veiligheid (bijvoorbeeld bijwerkingen en risico s of complicaties op de korte en lange termijn), patiëntenfactoren (bijvoorbeeld specifieke behoeften van de patiënt en te verwachten therapietrouw), professioneel perspectief (bijvoorbeeld tijdbesparing of -verlies bij het invoeren van de interventie en risico s voor de professional), beschikbaarheid van voorzieningen (bijvoorbeeld van apparatuur, ervaring en deskundigheid), kosten(effectiviteit), et cetera. 11 Deze andere overwegingen worden in evidence-based richtlijnen meegenomen om zo op basis van de literatuur (systema- tische literatuuroverzichten) en overige overwegingen tot de uiteindelijke aanbevelingen voor de klinische praktijk te komen (zie Figuur 1 op pagina 116). De definitie van een evidence-based richtlijn luidt als volgt: een document met aanbevelingen ter ondersteuning van de besluitvorming door professionals in de zorg en patiënten, en deze berusten op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek met de daarop gebaseerde discussie en aansluitende meningsvorming, gericht op het expliciteren van doeltreffend en doelmatig medisch handelen. Het doel is verbetering van de kwaliteit van zorg. 11 Evidence is slechts een onderdeel van een evidencebasedrichtlijn. Een wijd verbreid misverstand is dat als er geen evidence is voor een bepaalde interventie, deze in de praktijk ook niet aanbevolen kan worden. Dit is onjuist; er is een duidelijk verschil tussen bewijs dat een interventie niet werkt en geen bewijs dat een interventie werkt. In het eerste geval zal iedereen het er over eens zijn dat de betreffende interventie niet moet worden toegepast. In het tweede geval is dat maar zeer de vraag. Op basis van allerlei andere over- 117
5 Tabel 2. Niveau van conclusie. 12 Conclusie gebaseerd op 1 onderzoek van niveau A1 of ten minste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau A2 2 1 onderzoek van niveau A2 of ten minste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau B 3 1 onderzoek van niveau B of C 4 mening van deskundigen Tabel 3. Indeling van methodologische kwaliteit van evidence volgens het GRADE-systeem. 13 Criteria for assigning level of evidence Type of evidence randomised trial high observational study low any other type of research evidence very low Increase level if strong association (+1) very strong association (+2) evidence of a dose response gradient (+1) plausible confounders reduced the (+1) observed effect Decrease level if serious or very serious limitations to study quality (-1) or (-2) important inconsistency (-1) some or major uncertainty about directness (-1) or (-2) imprecise or sparse data (-1) high probability of reporting bias (-1) wegingen kan alsnog besloten worden de interventie aan te bevelen in de klinische praktijk. Dit berust dan op consensus. Het verschil met de vroegere consensusrichtlijnen is dat in een evidence-based richtlijn duidelijk vermeldt wordt dat de aanbeveling in een dergelijk geval berust op consensus. Richtlijngebruikers willen graag weten hoeveel vertrouwen zij in de aanbevelingen kunnen hebben. Daarom wordt in CBO-richtlijnen voor elke aanbeveling een niveau van bewijs gegeven, die weer berust op de methodologische kwaliteit van de studies (zie Tabel 1 en 2). Hoe transparanter dit proces, hoe eerder men geneigd zal zijn om de aanbevelingen ook daadwerkelijk toe te passen in de praktijk. Bij het beoordelen van het bestaande bewijs komt subjectiviteit echter ook altijd om de hoek kijken. Wanneer is bijvoorbeeld een methodologische tekortkoming onoverkomelijk? En wat te adviseren als er slechts 1 methodologisch valide, maar kleine studie is uitgevoerd? Hierover kan men van mening verschillen en daarom is alleen het beoordelen van de methodologische kwaliteit van de studies onvoldoende gebleken om een transparant inzicht te geven in de literatuur die aan de aanbeveling ten grondslag ligt. Het aantal studies, de consistentie van de resultaten, de grootte van het effect (significant versus klinisch relevant), et cetera zijn ook van belang. De GRADE-werkgroep heeft daarom een nieuw systeem bedacht met als doel het bewijs transparanter weer te geven (zie Tabel 3). 13 Het zou zinvol zijn ook in Nederland te werken volgens het transparantere GRADE-systeem. Het maken van een evidence-based richtlijn is een tijdrovend proces wat 2 tot 3 jaar in beslag kan nemen, vooral als er een systematisch literatuuroverzicht gemaakt moet worden (zie Figuur 1 op pagina 116). De vraag rijst dan ook of we niet gebruik kunnen maken van bestaande evidence-based richtlijnen. Internationaal zijn er inmiddels vele evidencebased richtlijnen gemaakt. Slechts het vertalen van deze richtlijnen zal echter niet resulteren in gebruik van deze richtlijnen in de klinische praktijk. 14 Nationaal kunnen andere overwegingen meespelen om op basis van dezelfde evidence tot andere aanbevelingen te komen. Daarom kan wel het systematische literatuuronderzoek gebruikt worden, maar zullen de aanbevelingen altijd nationaal moeten worden geformuleerd. Een aantal richtlijnorganisaties heeft samen het Guidelines International Network (G-I-N) opgericht ( Deze internationale organisatie wil de samenwerking tussen de verschillende richtlijnontwikkelaars stimuleren. Momenteel zijn er meer dan 50 organisaties bij dit netwerk aangesloten en staan er meer dan richtlijnen op de website. Deze richtlijnen zijn alleen toegankelijk voor leden van G-I-N. De National Guideline Clearinghouse (NGC) is een andere belangrijke bron van evidence-based richtlijnen. Deze Amerikaanse database is gratis toegankelijk ( en bevat meer dan richtlijnen. Het zoeken op allergy levert al 118
6 A L L E R g i e Tabel 4. Strategieën en hun effectiviteit. 7 Meestal effectief - bezoeken afleggen - interactieve educatie - meerdere invoeringsstrategieën - massamediale interventies Soms wel, soms niet effectief - audit en feedback - inzet van opiniereminders - lokale consensusbijeenkomsten - patiëntgerichte interventies Beperkt of niet effectief - educatieve materialen - cursussen Effectiviteit onbekend - financiële prikkels - administratieve/ organisatorische interventies 229 hits op (februari 2008). Niet alleen Amerikaanse, maar ook Europese richtlijnen worden hierin opgenomen. Ze moeten daarvoor wel aan een aantal criteria voldoen, zoals: 1) er moet een systematisch literatuuroverzicht gemaakt zijn; 2) de richtlijn moet in het Engels geschreven zijn; 3) de richtlijn mag niet ouder zijn dan 5 jaar. Het zoeken is eenvoudig en levert in eerste instantie een samenvatting van de richtlijn op, waarbij gekozen kan worden tussen een beknopte en een uitgebreide versie. Aan het einde van de samenvatting staan de links naar de volledige tekst van de richtlijn. Meestal is het volledige document gratis te downloaden, in enkele gevallen moet de richtlijn besteld worden. Het is bekend dat de kwaliteit van richtlijnen nogal wisselt. 14 Daarom is het van belang om richtlijnen, alvorens ze in de praktijk te gebruiken, op hun kwaliteit en toepasbaarheid te beoordelen. Hiervoor kan het Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation (AGREE)-instrument gebruikt worden. 15 Het AGREE-instrument is ontwikkeld en gevalideerd door experts uit 13 landen. Het bestaat uit 23 items, verdeeld over de volgende 6 domeinen: 1) onderwerp en doel; 2) betrokkenheid belanghebbenden; 3) methodologie; 4) helderheid en presentatie; 5) toepassing; 6) onafhankelijkheid opstellers. Het formulier met handleiding is te downloaden vanaf de CBO-website ( product/richtlijnen). Implementatie Het opzetten, uitvoeren en publiceren van onderzoek is alleen zinvol als de resultaten ook toegepast worden in de klinische praktijk. Het enkel publiceren in tijdschriften of verspreiden van richtlijnen leidt niet of onvoldoende tot verandering van de klinische praktijk. 7 Daarvoor is een actief implementatieplan nodig met verschillende implementatiestrategieën (ofwel invoeringsstrategieën) noodzakelijk. Het implementeren van onderzoek is een aparte tak van onderzoek geworden. Er bestaat een aparte Cochranegroep die zich hier mee bezig houdt (Cochrane Effective Practice and Organization of Care Group, EPOC) en er is zelfs een apart tijdschrift: Implementation Science. Systematische literatuuroverzichten naar het effect van verschillende interventies met als doel verandering in de klinische praktijk laten zien dat er geen magic bullet is Wel zijn er bepaalde interventies die structureel effect laten zien, interventies die wisselend effect laten zien en interventies die nooit effect laten zien (zie Tabel 4) Wat steeds naar voren komt, is het belang van meerdere invoeringsstrategieën. Effectieve implementatie van een richtlijn begint al bij het ontwikkelen van de richtlijn. Allereerst is het van belang de doelgroep te betrekken bij het formuleren van de uitgangsvragen middels een knelpuntenanalyse. Deze moet zorgen dat de richtlijn zo goed mogelijk aansluit bij de behoeften van de dagelijkse praktijk. Alleen de vragen waar in de praktijk controverse over bestaat zullen evidencebased worden uitgezocht. In deze fase worden ook de belemmerende en bevorderende factoren geïdentificeerd die een rol kunnen spelen bij het invoeren van de richtlijn in de praktijk. Op basis van deze belemmerende en bevorderende factoren worden specifieke implementatiestrategieën ontwikkeld. Het ontwikkelingsproces van de richtlijn moet transparant zijn: er moet een systematisch literatuuroverzicht gemaakt worden (indien nog niet beschikbaar) en alle andere overwegingen om tot de aanbevelingen te komen moeten expliciet vermeld worden. Vervolgens is een toegankelijke, begrijpelijke en attractieve vormgeving van belang, met bijvoorbeeld samenvattingen van de adviezen op een plastic kaartje. De gebruikte implementatiestrategieën zijn afhankelijk van de geïdentificeerde belemmerende en bevorderende factoren en zullen richtlijnspecifiek zijn. Daarom moet een implementatieplan telkens op maat worden gemaakt. 20,21 119
7 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Dokters die snel en betrouwbaar inzicht willen krijgen in alle bestaande literatuur rond een klinische vraag, kunnen het best op zoek gaan naar bestaande evidence-based richtlijnen en systematische literatuuroverzichten. 2. Systematische literatuuroverzichten van interventies zijn te vinden in 2 databases van de Cochrane Library: de Cochrane Database of Systematic Reviews (CDSR) en de Database of Abstracts of Reviews of Effects (DARE). 3. De grootste, gratis toegankelijke database met evidence-based richtlijnen is de National Guideline Clearinghouse. Conclusie Het huidige hiaat tussen evidence en klinische beslissingen kan overbrugd worden door allereerst goed uitgevoerde systematische literatuuroverzichten van elk relevant klinisch onderwerp te hebben. Vervolgens zal op nationaal niveau met alle betrokkenen en potentiële gebruikers van de richtlijn de aanbevelingen geformuleerd moeten worden in een evidence-based richtlijn. Op transparante wijze dient aangegeven te worden wat de evidence is die aan de aanbeveling ten grondslag ligt en wat overige overwegingen zijn. Al bij aanvang van de richtlijn zullen belemmerende en bevorderende factoren geïdentificeerd worden die een rol kunnen spelen bij het invoeren van de richtlijn in de praktijk. Daar de gebruikte implementatiestrategieën afhankelijk zijn van de geïdentificeerde belemmerende en bevorderende factoren, en dus richtlijnspecifiek zijn, moet een implementatieplan telkens op maat worden gemaakt. Referenties 1. Gilbert R, Logan S. Future prospects for evidence-based child health. Arch Dis Child 1996;75: Gilbert R, Salanti G, Harden M, See S. Infant sleeping position and the sudden infant death syndrome: systematic review of observational studies and historical review of recommendations from 1940 to Int J Epidemiol 2005;34: Offringa M, Assendelft WJ, Scholten RJ. Inleiding in evidence-based medicine. Houten: Bohn Stafleu van Loghum Sackett DL, Rosenberg WM, Gray JA, Haynes RB, Richardson WS. Evidence based medicine: what it is and what it isn t. BMJ 1996;312: Haynes B, Haines A. Barriers and bridges to evidence based clinical practice. BMJ 1998;317: Boluyt N. Bridging the gap between research and clinical practice in modern pediatrics [dissertation] Bero LA, Grilli R, Grimshaw JM, Harvey E, Oxman AD, Thomson MA. Closing the gap between research and practice: an overview of systematic reviews of interventions to promote the implementation of research findings. The Cochrane Effective Practice and Organization of Care Review Group. BMJ 1998;317: Oxman AD, Cook DJ, Guyatt GH. Users guides to the medical literature. VI. How to use an overview. Evidence- Based Medicine Working Group. JAMA 1994;272: Boluyt N, Van Kempen A, Offringa M. Neurodevelopment after neonatal hypoglycemia: a systematic review and design of an optimal future study. Pediatrics 2006;117: Boluyt N, Scholten RJ, Offringa M. De praktijk van systematische reviews. XI. De Cochrane Library. Ned Tijdschr Geneeskd 2003;147: Bekeken op 2 juli Evidence-Based Richtlijnontwikkeling. Handleiding voor werkgroepleden. Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, november Atkins D, Best D, Briss PA, Eccles M, Falck-Ytter Y, Flottorp S, et al. Grading quality of evidence and strength of recommendations. BMJ 2004;19;328: Boluyt N, Lincke CR, Offringa M. Quality of evidencebased pediatric guidelines. Pediatrics 2005;115: Development and validation of an international appraisal instrument for assessing the quality of clinical practice guidelines: the AGREE project. Qual Saf Health Care 2003;12: Grimshaw J, Eccles M, Thomas R, MacLennan G, Ramsay C, Fraser C, et al. Toward evidence-based quality 120
8 A L L E R g i e improvement. Evidence (and its limitations) of the effectiveness of guideline dissemination and implementation strategies J Gen Intern Med 2006;21 Suppl 2:S Grimshaw JM, Shirran L, Thomas R, Mowatt G, Fraser C, Bero L, et al. Changing provider behavior: an overview of systematic reviews of interventions. Med Care 2001;39(8 Suppl 2):II Grimshaw JM, Thomas RE, MacLennan G, Fraser C, Ramsay CR, Vale L, et al. Effectiveness and efficiency of guideline dissemination and implementation strategies. Health Technol Assess 2004;8:iii Oxman AD, Thomson MA, Davis DA, Haynes RB. No magic bullets: a systematic review of 102 trials of interventions to improve professional practice. CMAJ 1995;153: Grol R, Dalhuijsen J, Thomas S, Veld C, Rutten G, Mokkink H. Attributes of clinical guidelines that influence use of guidelines in general practice: observational study. BMJ 1998;317: Wollersheim H, Burgers J, Grol R. Clinical guidelines to improve patient care. Neth J Med 2005;63: Ontvangen 1 april 2008, geaccepteerd 18 juni Correspondentieadres Mw. dr. N. Boluyt, kinderarts Academisch Medisch Centrum Emma Kinderziekenhuis Meibergdreef AZ Amsterdam Tel.: adres: n.boluyt@amc.uva.nl Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. 121
Consensus based methodiek
Bijlage 9 Methode ontwikkeling Bij elke module staat aangegeven volgens welke methodiek deze is uitgewerkt: Consensus based methodiek Evidence based methodiek (EBRO) Evidence based methodiek (GRADE) Consensus
Nadere informatieEvidence Based Nursing
Evidence Based Nursing - filosofie - Bart Geurden, RN, MScN Van verpleegkundige Diagnostiek naar evidence-based handelen Medische Diagnostiek >1900 Multi- Disciplinaire Problemen 1980- Verpleegkundige
Nadere informatieSystematic Reviews Dr. Hester Vermeulen
Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Goede zorg Effectief Doelmatig Veilig Tijdig Toegankelijk
Nadere informatieVAN KLINISCHE ONZEKERHEID NAAR EEN ZOEKSTRATEGIE
VAN KLINISCHE ONZEKERHEID NAAR EEN ZOEKSTRATEGIE Drs. Willemke Stilma Docent verpleegkunde HvA Mede met dank aan dr. Anne Eskes 1 INHOUD 5 stappen EBP Formuleren van een klinische vraagstelling PICO Zoekstrategie
Nadere informatieSystematic Reviews Dr. Hester Vermeulen
Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Systematisch literatuur onderzoek RCT s worden gemaakt om
Nadere informatieEvidence zoeken @ WWW
Evidence zoeken @ WWW Dirk Ubbink Evidence Based Surgery 2011 Informatie Jaarlijks: >20.000 tijdschriften en boeken MEDLINE: >6.700 tijdschriften Jaarlijks 2 miljoen artikelen gepubliceerd 5500 publicaties
Nadere informatieDirk Ubbink. Evidence Based Surgery Workshop 2010
Dirk Ubbink Evidence Based Surgery Workshop 2010 Jaarlijks: 20.000 tijdschriften 17.000 nieuwe boeken MEDLINE: >6.700 tijdschriften jaarlijks 2 miljoen artikelen gepubliceerd 5500 publicaties per dag!
Nadere informatieHandleiding Critically Appraised Topic (CAT) OLVG
Handleiding Critically Appraised Topic (CAT) OLVG Wat is een Critically Appraised Topic Een Critically Appraised Topic (CAT) is een korte systematische samenvatting en kritische beoordeling van de resultaten
Nadere informatieFORMULIER IV voor het beoordelen van een PATIËNT-CONTROLEONDERZOEK Versie oktober 2002, geldig t/m december 2005 Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling Formulier IV: beoordeling patiënt-controleonderzoek
Nadere informatieLiteratuuronderzoek. Systematische Review Meta-Analyse. KEMTA Andrea Peeters
Literatuuronderzoek Systematische Review Meta-Analyse KEMTA Andrea Peeters Waarom doen? Presentatie 1. Begrippen systematische review en meta-analyse 2. Hoe te werk gaan bij het opzetten van een review
Nadere informatieZoeken naar evidence
Zoeken naar evidence Faridi van Etten-Jamaludin Clinical librarian Medische Bibliotheek AMC 2 december 2008 Evidence Based Practice? Bij EBP worden klinische beslissingen genomen op basis van het best
Nadere informatieChapter 9 Samenvatting CHAPTER 9. Samenvatting
Chapter 9 Samenvatting CHAPTER 9 Samenvatting 155 Chapter 9 Samenvatting SAMENVATTING Richtlijnen en protocollen worden ontwikkeld om de variatie van professioneel handelen te reduceren, om kwaliteit van
Nadere informatieEvidence based nursing: wat is dat?
Evidence based nursing: wat is dat? Sandra Beurskens Lector kenniskring autonomie en participatie van mensen met een chronische ziekte Kenniskring autonomie en participatie EBN in de praktijk: veel vragen
Nadere informatie- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?
- Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen
Nadere informatieSystematische review als middel tot synthese van bestaande kennis
Systematische review als middel tot synthese van bestaande kennis Trudy Bekkering, epidemioloog Cebam, 2018 1 Inhoud Achtergrond Wat is een systematische review? Hoe systematische reviews maken? Verschillende
Nadere informatieEvidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog
Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten Ton Kuijpers, Epidemioloog Guru based medicine Inhoud Voorbeeld van een wetenschappelijk onderzoeksdesign (RCT) Mate van bewijs Conclusies
Nadere informatieArbokennis ontsloten
Arbokennis ontsloten Kennis voor en door(?) arboprofessionals NVvA symposium maart 2012 Door: Huib Arts Kennisbronnen (1) Tekst communicatie: De wetenschappelijke wereld / Kennisinstituten Handboeken en
Nadere informatie17-5-2014 GEFELICITEERD! Evidence-based logopedie. Evidence-based logopedie: 10 jaar! Taakverdeling. Wat ben jij? @hannekekalf
Evidence-based logopedie - wat is er in 10 jaar veranderd? GEFELICITEERD! Dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf 15 mei 2014 @hannekekalf Evidence-based logopedie:
Nadere informatieEvidence Based Practice in de alledaagse praktijk. Definitie EBP 16-4-2015
Evidence Based Practice in de alledaagse praktijk Lies Braam, verpleegkundig specialist neurologie 26 maart 2015 V &VN neurocongres Definitie EBP Bij EBP gaat het om klinische beslissingen op basis van
Nadere informatieFormulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2
Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Toelichting bij de criteria voor het beoordelen van de kwaliteit van een
Nadere informatieOpvolgrapport Aanbeveling voor goede medische praktijkvoering actieve opsporing van chlamydia trachomatis-infecties in de huisartspraktijk
Opvolgrapport Aanbeveling voor goede medische praktijkvoering actieve opsporing van chlamydia trachomatis-infecties in de huisartspraktijk Auteur: Veronique Verhoeven Augustus 2009 Conclusie van deze opvolging
Nadere informatieEVIDENCE-BASED ALLIED HEALTH CARE. Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp
EVIDENCE-BASED ALLIED HEALTH CARE Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Nederlands Paramedisch Instituut UMC St Radboud Hogeschool van Arnhem en Nijmegen NVLF 1 ORIËNTATIE op LOGOPEDIE NVLF Visie 2000-2005 NVLF
Nadere informatieParamedisch OnderzoekCentrum
IMPLEMENTATIE: welke weg? Prof.dr. Rob Oostendorp Dr. Michel Wensing Prof.dr. Richard Grol Implementatie Kenmerken implementatie (ZON, 1997; Gezondheidsraad, 2000). Procesmatige en planmatige invoering.
Nadere informatieEvidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN
Evidence-Based Nursing Bart Geurden, RN, MScN Trends in Verpleegkunde Jaren 1980: Systematisch werken Focus op proces Jaren 1990: Verpleegkundige diagnostiek Focus op taal Aandacht verschuift van proces
Nadere informatieRichtlijn Vroeg en/of small voor gestational age (SGA) geboren kinderen (2013)
Richtlijn Vroeg en/of small voor gestational age (SGA) geboren kinderen (2013) Verantwoording Zoekstrategie Methode Bij het uitwerken van de inhoud van de richtlijn en het beantwoorden van de uitgangsvragen
Nadere informatieEvidence Based Practice. Marije de Lange. MANP, MSc verpleegkundig specialist CTC - klinisch epidemioloog
Evidence Based Practice Marije de Lange. MANP, MSc verpleegkundig specialist CTC - klinisch epidemioloog Inhoud presentatie - Inleiding - Ervaringen EBP - Herhaling theorie en de 5 EBP-stappen met praktijkvoorbeeld
Nadere informatieRichtlijnen: Minimaal vereiste - of optimale zorg? Stollen of uitdagen
Richtlijnen: Minimaal vereiste - of optimale zorg? Stollen of uitdagen Teus van Barneveld Directeur, Kennisinstituut van Medisch Specialisten Regieraad: '51 ziekenhuizen is voldoende' Kwaliteitsinstituut
Nadere informatieVerzekeringsgeneeskunde en Wetenschap
Verzekeringsgeneeskunde en Wetenschap hoop voor de toekomst! Em. Prof. Dr. Haije Wind, verzekeringsarts Amsterdam, 14 maart 2019 Amsterdam UMC locatie AMC, Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid,
Nadere informatieReumatologie Congres Workshop EBP. wat wil je leren tijdens deze workshop? inhoud. evidence based practice
Disclosure belangen spreker Reumatologie Congres 6-11-2018 Workshop EBP Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst relevante relaties met bedrijven Ziekenhuis Gelderse Vallei, Ede Harm van Noort, RN
Nadere informatieCochrane Netherlands. Cursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals
Cochrane Netherlands Cursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals Utrecht, 6 en 7 oktober 2016 Achtergrond Iedere zorgprofessional neemt gedurende een werkdag continu beslissingen, bijvoorbeeld
Nadere informatieLUSTRUMPROGRAMMA OPLEIDING MONDZORGKUNDE UTRECHT:
Op weg naar een Kamer Mondzorg Josef Bruers LUSTRUMPROGRAMMA OPLEIDING MONDZORGKUNDE UTRECHT: Quality for the future 4 oktober 2013 Kamer Mondzorg Werktitel voor een initiatief om in Nederland te komen
Nadere informatieImplementatie van richtlijnen. Dr. Hester Vermeulen Afdeling Chirurgie, Academisch Medisch Centrum Amsterdam Amsterdam School of Health Professions
Implementatie van richtlijnen Dr. Hester Vermeulen Afdeling Chirurgie, Academisch Medisch Centrum Amsterdam Amsterdam School of Health Professions Even voorstellen Dr. Hester Vermeulen Verpleegkundige
Nadere informatieEvidence-based werken en de rol van de vraagzijde. Prof. dr. Roland Bal Tranzo congres 30 september 2010
Evidence-based werken en de rol van de vraagzijde Prof. dr. Roland Bal Tranzo congres 30 september 2010 Malariapreventie rond het Victoriameer WHO Roll Back Malaria (RBM) Beweging 1998 Met insecticide
Nadere informatieEvidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Margriet Moret - Hartman, methodoloog
Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten Margriet Moret - Hartman, methodoloog Inhoud 1. Evidence Based Richtlijnontwikkeling 2. Voorbeeld van een wetenschappelijk onderzoek
Nadere informatieOntwikkelen van een Cochrane Systematic Review over interventies
Ontwikkelen van een Cochrane Systematic Review over interventies 22 en 23 Maart 2016 Bestemd voor personen die in het kader van de Cochrane Collaboration een systematische review over interventies gaan
Nadere informatieThuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde
Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar
Nadere informatieProf. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn
Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,
Nadere informatiePeer review EBM. Ontwikkeld door WVVK in opdracht van Pro-Q-Kine
Peer review EBM Inleiding Doelstellingen? Attitude: bereid zijn om evidence based te handelen, om expertise te delen, om evidentie te bespreken Kennis: wat is EBM, wat is evidentie, wat is een richtlijn,
Nadere informatieRichtlijnen in de fysiotherapie: een internationaal perspectief
Richtlijnen in de fysiotherapie: een internationaal perspectief Philip van der Wees Nijkerk, 9 april 2015 Wat is een richtlijn? Een richtlijn is een document met aanbevelingen, gericht op het verbeteren
Nadere informatieMultidisciplinaire Richtlijn ALS ergotherapie, fysiotherapie en logopedie: een update
www.als-centrum.nl Multidisciplinaire Richtlijn ALS ergotherapie, fysiotherapie en logopedie: een update Anita Beelen Senioronderzoeker Revalidatie AMC Projectleider Richtlijnproject Update bestaande richtlijn
Nadere informatieChapter 10. Samenvatting
1 Chapter 10 Samenvatting 2 INLEIDING Adequate pijnbehandeling voor traumapatiënten is een complex probleem in de (prehospitale) spoedzorg. Met dit proefschrift willen we inzicht geven in de vroegtijdige,
Nadere informatieVerschillendedesigns beantwoorden verschillende vragen
Verschillendedesigns beantwoorden verschillende vragen Zelf echo s uitvoeren bij IVF Hoe betrouwbaar zijn de beelden? Hoe vaak worden vrouwen zwanger? Hoe voelende koppelszicherbij? Watkosthet? 1 Hoe betrouwbaar
Nadere informatie5. LITERATUURONDERZOEK
5. LITERATUURONDERZOEK In dit hoofdstuk wordt niet alleen het zoeken naar literatuur besproken. Ook het selecteren, beoordelen en samenvatten van de literatuur in evidence tabellen komt aan de orde. 5.1
Nadere informatieCursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals. Utrecht, 14 en 15 oktober 2015. Cochrane
Cursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals Utrecht, 14 en 15 oktober 2015 Cochrane Achtergrond Iedere zorgprofessional neemt gedurende een werkdag continu beslissingen, bijvoorbeeld over welke
Nadere informatieCochrane Netherlands. Cursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals
Cochrane Netherlands Cursus Evidence-Based Practice voor zorgprofessionals Utrecht, 7 en 9 november 2018 Achtergrond Iedere zorgprofessional neemt gedurende een werkdag continu beslissingen, bijvoorbeeld
Nadere informatieLeeswijzer evidence summaries logopedische behandeling
Leeswijzer evidence summaries logopedische behandeling Inge Zoutenbier, Lotte Versteegde, Jenta Sluijmers, Ingrid Singer en Ellen Gerrits (2016) 1 In opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Logopedie
Nadere informatieWELKOM! Belangrijke vraag bij EBP. Definitie EBP Wat is nu Evidence-Based Practice? Waarom is evidence-based mondzorg nodig? O.a.
WELKOM! Waarom is evidence-based mondzorg nodig? O.a. Veel informatie mondzorg/verzorging in media en internet Nieuwe ontwikkelingen in behandelingen, producten en materialen Bijhouden vakkennis & Levenlang
Nadere informatiePosition Paper #Not4Sissies
huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde Position Paper #Not4Sissies Lizette Wattel Coördinator UNO-VUmc Coördinator Onderzoekslijn Geriatrische Revalidatie Ewout Smit AIOTO Ouderengeneeskunde Programma
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 9. Samenstelling van de werkgroep 11
Inhoud Voorwoord 9 Samenstelling van de werkgroep 11 Samenvatting 13 Samenvatting van de aanbevelingen 13 Symptomen van het PD 13 Criteria voor PD 14 Risicofactoren 14 Meetinstrumenten 14 Patiëntenperspectief
Nadere informatieEBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts
EBM Wetenschappelijke uitkomsten uit klinisch relevant prognostisch, diagnostisch en therapeutisch onderzoek. Kennis, ervaring, persoonlijke waarden en verwachtingen van de dokter zelf. De individuele
Nadere informatieBij gebrek aan bewijs
Bij gebrek aan bewijs kennis is macht! internet in de spreekkamer P.A. Flach Bedrijfsarts Arbo- en milieudienst RuG 09-10-2006 1 3 onderdelen 1. Wat is EBM 2. Zoeken in PubMed 3. Beoordelen van de resultaten
Nadere informatieRichtlijnontwikkeling Een praktische handleiding voor patiëntenvertegenwoordigers
Richtlijnontwikkeling Een praktische handleiding voor patiëntenvertegenwoordigers Ontwikkeld door: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF) Versie
Nadere informatierichtlijnen basis voor kwaliteit
richtlijnen basis voor kwaliteit het IKNL alles-in-één concept Alle kankerpatiënten in Nederland hebben recht op de best mogelijke zorg tijdens en na hun behandeling. U, als zorgprofessional, zet zich
Nadere informatieEvidence Based Practice
Evidence Based Practice V&VN VAR Netwerkdag 25 november 2016 'Leiderschap met lef' Dr. Getty Huisman de Waal, RN Basis voor alledaagse beslissingen Traditie Ervaring Intuïtie Anekdote Eén artikel Financieel
Nadere informatieEvidence Based Practise versus Practice Based Evidence
Evidence Based Practise versus Practice Based Evidence Dr. John Verhoef (Lector) Lectoraat Eigen Regie Hogeschool Leiden, Cluster Zorg verhoef.j@hsleiden.nl Waar hebben we het over? Evidence Based Practice
Nadere informatieWereldstemdag, Uden Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? 16 april 2015. (c) Hanneke Kalf 1. Evidence-based handelen: richtlijnen of niet?
Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? Handout: downloadbaar via http://www.hannekekalf.nl/ebp @hannekekalf dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf Afdeling Revalidatie:
Nadere informatieWereldstemdag, Uden Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? 16 april 2015. (c) Hanneke Kalf 1. Evidence-based handelen: richtlijnen of niet?
Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? Handout: downloadbaar via http://www.hannekekalf.nl/ebp @hannekekalf dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf Afdeling Revalidatie:
Nadere informatieVoorwoord 1 0. Inleiding 1 1
Inhoud Voorwoord 1 0 Inleiding 1 1 1 Evidence-based diëtetiek: principes en werkwijze 1 3 Inleiding 1 3 1.1 Evidence-based diëtetiek 1 3 1.2 Het ontstaan van evidence-based handelen 1 5 1.3 Evidence-based
Nadere informatieObservationeel onderzoek Patiënt-controleonderzoek Cohortonderzoek Cross-sectioneel Systematisch review
Zoekstrategie JGZ-richtlijn Taalontwikkeling Om de uitgangsvragen op een gestructureerde manier uit te werken zijn deze eerst omgevormd tot PICO uitgangsvragen. Hierbij wordt achtereenvolgens het volgende
Nadere informatieComorbiditeit & richtlijnen: gaat dat samen?
Comorbiditeit & richtlijnen: gaat dat samen? TRANZO ZORGSALON 14 oktober 2010 Marjolein Lugtenberg TRANZO, UvT/ PZO, RIVM Richtlijnen o Ter verbetering van kwaliteit van zorg o Bron van evidence-based
Nadere informatieAGREE INSTRUMENT - The AGREE Collaboration EEN BEOORDELINGSINSTRUMENT VOOR ONDERZOEK EN EVALUATIE VAN RICHTLIJNEN. September 2001
AGREE INSTRUMENT - EEN BEOORDELINGSINSTRUMENT VOOR ONDERZOEK EN EVALUATIE VAN RICHTLIJNEN The AGREE Collaboration September 2001 www.agreecollaboration.org www.agreecollaboration.org COPYRIGHT EN REPRODUCTIE
Nadere informatieEvidence Based Practice
Hoe lees je als verpleegkundige een artikel? Anne-Margreet van Dishoeck en Marjolein Snaterse Namens de Werkgroep Wetenschappelijk onderzoek; Mattie Lenzen Ingrid Schiks Henri van de Wetering Ellen van
Nadere informatieBlauwdruk patiëntenparticipatie in richtlijnontwikkeling Leidraad voor richtlijnmakers
Blauwdruk patiëntenparticipatie in richtlijnontwikkeling Leidraad voor richtlijnmakers Ontwikkeld door: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF)
Nadere informatieInhoud. Voorwoord prof. dr. P.H. Dejonckere bij de eerste druk 10. Woord vooraf bij de tweede, geheel herziene druk 12
Inhoud Voorwoord prof. dr. P.H. Dejonckere bij de eerste druk 10 Woord vooraf bij de tweede, geheel herziene druk 12 1 Inleiding 14 1.1 Wat is evidence-based handelen? 14 1.2 Evidentie in de logopedie
Nadere informatieKlinische richtlijnen of hoe men PK/PD kan implementeren. Eerste deel: Doel en nut Hoe ontwikkelt men richtlijnen? Beperkingen
Klinische richtlijnen of hoe men PK/PD kan implementeren Eerste deel: Doel en nut Hoe ontwikkelt men richtlijnen? Beperkingen 5A-1 Wat is het doel van de richtlijnen? kwaliteit van de zorg verbeteren kosten-effectiviteit
Nadere informatieCritical Appraisal of a Topic De 7 stappen van de CAT Bachelor geneeskunde 3de jaar AWV
Critical Appraisal of a Topic De 7 stappen van de CAT Bachelor geneeskunde 3de jaar AWV Arno Roest en Saskia Le Cessie CAT-project@lumc.nl Evidence based medicine (EBM) (Patho)fysiologie: Klachten, ziekte,
Nadere informatieOnderzoeksresultaten transparantie en openbaarheid
Onderzoeksresultaten transparantie en openbaarheid Peter W de Leeuw Afd. Interne Geneeskunde, azm, Maastricht en Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde Uitgangspunten Rapportage van resultaten van (biomedisch)
Nadere informatieWELKOM! Definitie EBP. Belangrijke vraag bij EBP. 3 Perspectieven EBP Wat is nu Evidence-Based Practice?
WELKOM! Wat is nu Evidence-Based Practice? Cursus ICO-groep Goes 03 juni 2016 Definitie EBP Belangrijke vraag bij EBP Het nemen van een beslissing op basis van het beschikbare bewijs in combinatie met
Nadere informatieHanneke Kalf Radboudumc Nijmegen 1
Evidence-based logopedie - wat is er in 10 jaar veranderd? GEFELICITEERD! Dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf Van: afdeling logopedie Radboudumc @hannekekalf Patiëntenzorg,
Nadere informatieEvidence Based Care coaching Ann Van den Bruel Academic Clinical Lecturer, University of Oxford
Evidence Based Care coaching Ann Van den Bruel Academic Clinical Lecturer, University of Oxford Evidence Based Medicine 1 Evidence Based Medicine Levels of Evidence for Eminence-based medicine Level I:
Nadere informatieInhoud presentatie. 1. Positionering CAT Maastricht 2. Wat is CAT? 3. Structuur CAT 4. Organisatie CAT onderwijs jaar 3 UM
Critical Appraisal of a Topic (CAT) Christel van Gool, Monique Mommers (& Carin de Brouwer) Capaciteitsgroep Epidemiologie, Universiteit Maastricht, FHML Faculty name Inhoud presentatie 1. Positionering
Nadere informatieDe 7 stappen van een CAT
De 7 stappen van een CAT Patiënt (praktijk) Vertaalslag (expert) Wetenschap (literatuur) 1 klinisch scenario trefwoorden 2 klinische vraag 3 literatuur search 4 kritisch beoordelen artikel 7 bottom line
Nadere informatieSYSTEMATISCHE REVIEW VAN OBSERVATIONEEL ONDERZOEK
FORMULIER Vc voor het beoordelen van een SYSTEMATISCHE REVIEW VAN OBSERVATIONEEL ONDERZOEK Evidence-Based RichtlijnOntwikkeling Formulier Vc: beoordeling systematische review van observationeel onderzoek
Nadere informatieVerstandelijke Beperking en Psychiatrie; praktijk richtlijnen
Verstandelijke Beperking en Psychiatrie; praktijk richtlijnen Congres Focus op Onderzoek, 22 juni 2015 Gerda de Kuijper, AVG/senior senior onderzoeker CVBP/UMCG Dederieke Festen AVG/senior onderzoeker
Nadere informatieSamenvatting. Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken
Samenvatting Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken Ergotherapie is een paramedisch beroep dat gericht is op het verbeteren van het zelfstandig functioneren door het individu in de voor die persoon
Nadere informatieSWAB en Nederlandse Antibiotica-richtlijnen. Dr. J.M. Prins
SWAB en Nederlandse Antibiotica-richtlijnen Dr. J.M. Prins Activiteiten SWAB Surveillance Resistentie Antibioticagebruik Richtlijnen Educatie SWAB symposium SWAB geaffilieerd onderzoek Ned Tijdschr Geneeskd
Nadere informatieImplementatie in de jeugdzorg
Implementatie in de jeugdzorg Lezing Academische Werkplaats Inside-Out dr. Karlijn Stals Nijmegen, 1 februari 2013 Implementatie? 2 1 NIET!!! 3 Weten en doen Verbetering in de zorg voor jeugd meer (en
Nadere informatieComparison: Kinderen zonder deze risicofactor.
Zoekstrategieën JGZ-richtlijn Taalontwikkeling oekstrategie Om de uitgangsvragen op een gestructureerde manier uit te werken tot beantwoordbare vragen zijn deze eerst omgewerkt tot PICO uitgangsvragen.
Nadere informatieEen systeem om niveau van bewijskracht en graad van aanbeveling aan te geven P. VAN ROYEN
H U I S A R T S & N A V O R M I N G G R A D E Een systeem om niveau van bewijskracht en graad van aanbeveling aan te geven P. VAN ROYEN In de aanbeveling Gebruik van medicatie bij urgenties (zie blz. 472)
Nadere informatieClient & zorgverlener: Samen beter beslissen? Dilemma s tussen verantwoordelijkheid en risico
Client & zorgverlener: Samen beter beslissen? Dilemma s tussen verantwoordelijkheid en risico Prof. Trudy van der Weijden Implementatie van richtlijnen Huisartsgeneeskunde School CAPHRI Maastricht University
Nadere informatieImplementatie Projectleidersbijeenkomst Vroege Opsporing. Fleur Boulogne / Adviseur implementatie ZonMw
Implementatie Projectleidersbijeenkomst Vroege Opsporing Fleur Boulogne / Adviseur implementatie ZonMw Definitie van implementatie Implementatie verwijst naar een reeks geplande, bewuste activiteiten die
Nadere informatieThemamiddag ter gelegenheid van de instelling van het lectoraat van dr. Frits Oosterveld 21 maart 2002 Saxion Hogeschool Enschede
Themamiddag ter gelegenheid van de instelling van het lectoraat van dr. Frits Oosterveld 21 maart 2002 Saxion Hogeschool Enschede 20-3-2013 Lectoraat Frits Oosterveld 1 Frits, van harte proficiat! 20-3-2013
Nadere informatieDebby Gerritsen. Kaf van Koren weten wat werkt
Debby Gerritsen Kaf van Koren weten wat werkt Doelen UKON 1) Kennis ontwikkelen (=onderzoek) 2) Deze kennis delen en vertalen in praktische producten voor deskundigheidsbevordering (=onderwijs en opleiding)
Nadere informatieEvidence-based Richtlijnontwikkeling. Handleiding voor werkgroepleden
Evidence-based Richtlijnontwikkeling Handleiding voor werkgroepleden Oorspronkelijke publicatie: April 2005 Update: November 2007 INHOUDSOPGAVE 1. Introductie 1.1. Doel van deze handleiding 1.2. Evidence-based
Nadere informatieFormulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument.
Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 3. Toelichting bij de criteria voor
Nadere informatieDe Bouw van een Zorgcircuit: Hoe gaan we te werk?
De Bouw van een Zorgcircuit: Hoe gaan we te werk? Dr. Jef Willems UZ Gent 12 Mei 2015 De bouw van een zorgcircuit Situering Zorgprogramma pediatrie Over netwerken en zorgcircuits Definities relaties Stap
Nadere informatieZO DOEN WE DAT. KNOV-Standaarden THEMA. externe bewijsmateriaal, beschikbaar vanuit systematisch onderzoek
ZO DOEN WE DAT KNOV-standaarden hebben in min of meerdere mate gevolgen voor verloskundigen én voor cliënten. De bedoeling is dat verloskundigen zich de inhoud van elke nieuwe standaard eigen maken en
Nadere informatieZorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking?
Zorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking? Jeroen van Oostrum Hoofd Business Intelligence Center 24 november 2009 Stellingen Stelling 1: Patiëntuitkomstmaten, zoals heropnames, complicaties en patiënttevredenheid,
Nadere informatieOntwikkeling van richtlijnen in stappen
Ontwikkeling van richtlijnen in stappen April 2017 Inleiding Evidence-based richtlijnen zijn de standaard op het gebied van richtlijnen. Deze richtlijnen bestaan uit aanbevelingen gebaseerd op bewijs uit
Nadere informatieEvidence-based Medicine (EBM) in de verzekeringsgeneeskunde
Evidence-based Medicine (EBM) in de verzekeringsgeneeskunde Muntendam symposium, 13-12-2010 Rob Kok, Jan Hoving, Jos Verbeek, Paul Smits, Frederieke Schaafsma, Sarah Ketelaar en Frank van Dijk Evidence
Nadere informatieInhoud. Hoofdstuk 4 Screening en diagnostiek bij volwassenen 71 1 Inleiding 71 2 Screening bij volwassenen 72 3 Diagnostiek bij volwassenen 74
Inhoud Hoofdstuk 1 Algemene inleiding 11 1 Kenmerken en classificatiecriteria van bipolaire stoornissen 11 2 Epidemiologie 12 3 Differentiële diagnostiek 13 4 Comorbiditeit 13 5 Beloop 16 6 Diagnostiek
Nadere informatieMethodologie & onderzoek
JAAR 2 Methodologie & onderzoek Klinische les en Critical Appraised Topic deeltaak 11.3a en KET 11 in de leerlijn wetenschap. Wat is Een klinische les Een CAT Wat is een klinische les In een klinische
Nadere informatieIk zorg dus ik Phamous. Meten en verbeteren. Achtergronden: Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie 2012 (1)
Implementatie van shared decision making in het behandelproces door invoering van FUR (Follow Up Rom) gesprekken 31 januari 2013 Marga van Leersum Verpleegkundig Specialist (MANP) UMCG, UCP Ik zorg dus
Nadere informatieErgotherapie richtlijn voor patiënten met ALS/PSMA/PLS; knelpuntenanalyse en wetenschappelijk bewijs
www.als-centrum.nl Ergotherapie richtlijn voor patiënten met ALS/PSMA/PLS; knelpuntenanalyse en wetenschappelijk bewijs ALS congres 29 september 2017 Anita Beelen Huub Creemers Doelstellingen workshop
Nadere informatieMODULE Evidence Based Midwifery
VZW Vlaamse Organisatie van Vroedvrouwen vzw MODULE Evidence Based Midwifery Van Schoonbekestraat 143 Sint-Jacobsmarkt 84 2018 Antwerpen 2000 Antwerpen Programma Overzicht Dag 1: maandag 8 november 2010
Nadere informatieChapter 11. Nederlandse samenvatting
Chapter 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 Reumatoïde artritis (RA) is een chronische aandoening die wordt gekenmerkt door ontstekingen van de gewrichten. Symptomen die optreden zijn onder andere pijn,
Nadere informatieHET WERKEN met GEZONDHEIDSPROFIELEN in de MANUELE THERAPIE
HET WERKEN met GEZONDHEIDSPROFIELEN in de MANUELE THERAPIE Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Vrije Universiteit Brussel UMC St Radboud, Nijmegen NPi, Amersfoort 1 NVMT 4e LUSTRUM VAN HARTE PROFICIAT 2 WAAROM
Nadere informatieDe beantwoordbare vraag (PICO)
4. Interpretatie effect (relevantie) 5. Toepassen in de praktijk De beantwoordbare vraag (PICO) Welke patiënten? P Welke interventie? Welk alternatief (comparison)? Welke uitkomst (outcome)? I C O P I
Nadere informatie