Notitie. Menaam : 16 maart Aan : Het college van B&W. Van : A.J. Buma. Onderwerp : Toekomstvisie basisscholen Menameradiel

Transcriptie

1 Notitie Menaam : 16 maart 2011 Aan : Het college van B&W Van : A.J. Buma Onderwerp : Toekomstvisie basisscholen Menameradiel Aanleiding Het aantal basisschoolleerlingen in gemeente Menameradiel zal de komende jaren flink dalen. De terugloop van het aantal leerlingen heeft grote gevolgen voor de organisatie van het basisonderwijs in onze gemeente. Het onderwijsveld en de gemeente staan hierdoor de komende periode voor een grote uitdaging. Situatie Nederland In heel Nederland zal het leerlingaantal in het primair onderwijs de komende jaren dalen, gevolgd door het voortgezet onderwijs. De ontwikkeling van het aantal leerlingen loopt landelijk sterk uiteen. In de plattelandsgebieden is het leerlingenaantal de afgelopen jaren al gedaald, terwijl het leerlingaantal in de grote steden nog gestegen is. Ook regionaal zijn er grote verschillen te zien (bron: SBO; Krimp als kans). Deze trend zal zich de komende periode voortzetten in de noordelijke provincies, Gelderland en Limburg. In de overige provincies zal de leerling-daling relatief kleiner zijn. De grote steden zullen ook de komende jaren nog te maken krijgen met een groei van het leerlingaantal, terwijl in de rest van het land het aantal leerlingen sterk daalt. Door de daling van het aantal geboortes zal de komende jaren het aantal kinderen in de verschillende leeftijdsgroepen dalen. Op dit moment is het aantal kinderen van 0-4 jaar al aan het dalen, wat gevolgen zal hebben voor o.a. kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en scholen. Situatie provincie Fryslân In Fryslân zal het aantal basisschoolleerlingen tot 2020 dalen met rond de 10% en daarna ongeveer stabiel blijven (bron: Demografyske feroaring yn de provinsje Fryslân). De daling van het leerlingaantal is niet in alle gemeenten gelijk. In gemeenten met stedelijk centra blijft het aantal kinderen redelijk gelijk, terwijl in plattelandsgemeenten de krimp kan oplopen tot enkele tientallen procenten al in Scholen in Fryslân zijn gemiddeld kleiner dan in de rest van Nederland door een groot aantal kleine kernen en de spreiding van leerlingen over basisscholen van uiteenlopende denominaties. De gemiddelde schoolgrootte in Fryslân is 134 tegenover 225 in Nederland. Groningen en Drenthe hebben respectievelijk een gemiddelde schoolgrootte van 146 en 159. Scholen onder de 135 leerlingen maken relatief meer kosten dan grotere scholen per leerling. Dit kan gevolgen hebben voor de kwaliteit van het onderwijs. De scholen in Fryslân zitten nagenoeg op dit aantal. Mochten de leerlingaantallen inderdaad dermate dalen als gesteld dan bestaat het risico dat schoolbesturen en gemeenten met veel kleine scholen hierdoor in financiële problemen kunnen komen. Situatie Menameradiel In Menameradiel zijn 13 scholen met 4 denominaties met een gemiddelde schoolgrootte van afgerond 108 leerlingen ( ) en zit daarmee ruim onder het provinciale gemiddelde. De opheffingsnorm voor onze gemeente bedraagt 65 leerlingen. Per gemeente verschilt het 1

2 wat de opheffingsnorm voor een school is. Hoe klein een kleine school mag zijn hangt af van het aantal inwoners per vierkante kilometer in een gemeente. Deze norm kan variëren van 23 tot 200 leerlingen. Op die manier wordt voorzien in voldoende scholen in alle regio s. In een dunbevolkte gemeente kan een school dus blijven bestaan terwijl een school met hetzelfde leerlingaantal in een dichter bevolkte gemeente opgeheven wordt. Naast de gemeentelijke opheffingsnorm bestaat er de landelijke opheffingsnorm. De grens waarna een school geen rijksfinanciering meer ontvangt is 23 leerlingen. Een school wordt gesloten als deze drie jaar lang onder die norm zit. In het najaar van 2010 is bij wet vastgelegd dat het ministerie basisscholen die onder het minimum aantal van 23 leerlingen zakken toch kan laten voortbestaan. Voorwaarde is dat de school toekomstperspectief en kwaliteit heeft. Ook wordt gekeken naar de aanwezigheid van andere scholen in de omgeving. Als die er niet zijn, vergroot dat de kans dat een kleine school open mag blijven. Een schoolbestuur wordt daarnaast in staat gesteld om scholen onder de opheffingsnorm in stand te houden door een school in stand te houden als nevenvestiging van een nabijgelegen school of door compensatie van scholen onder hetzelfde schoolbestuur met meer leerlingen dan de opheffingsnorm door gebruik te maken van het instrument gemiddelde schoolgrootte. De aansluiting van de Otto Clantskoalle te Boksum bij onderwijsgroep Fier is hiervan een voorbeeld. De Otto Clantskoalle zit onder de gemeentelijke opheffingsnorm, maar kan in stand worden gehouden doordat men een samenwerkingsbestuur vormt met onderwijsgroep Fier. Volgens het rapport van de provincie zal het aantal 4-12 jarigen van in onze gemeente met % afnemen. Volgens de prognoses, die de gemeente zelf heeft laten opstellen (Planning Verband Groningen, PVG) zal deze categorie in deze periode met 22% afnemen. Daarnaast is in de periode het leerlingaantal al met 8,8 procent gedaald. In totaal zal het leerlingaantal met 30% dalen. In de praktijk blijkt dat leerlingprognoses vaak te positief worden opgesteld. De laatste prognoses voor alle basisscholen in Menameradiel zijn opgesteld in november Hieruit kwam naar voren dat het leerlingaantal in Menameradiel 2010 met 1,45% zou dalen; de daadwerkelijke cijfers lieten een daling van 3,38% zien. Gevolgen daling leerlingaantallen scholen - Leslokalen komen leeg te staan. - Exploitatiekosten worden steeds hoger. Scholen zitten in te grote gebouwen met exploitatielasten die zij op de lange termijn niet kunnen dragen. - Minder inkomsten van het rijk; lumpsumbekostiging: scholen worden per leerling bekostigd. - Vaste lasten, onderhoudskosten en salariskosten voor de schoolbesturen dalen niet mee en kunnen op korte termijn ook niet worden verlaagd. - Kleine scholen met minder dan 50 leerlingen hebben het organisatorisch moeilijk. - Het personeelsbestand vergrijst doordat er geen nieuw personeel (meer) kan worden aangesteld. - De kwaliteit van onderwijs en de interne organisatie van scholen komt onder druk te staan. De onderwijsinspectie legt ook een verband tussen leerprestaties en kleine scholen. - Schoolbesturen worden gedwongen om (meer) combinatiegroepen te vormen en/of te snijden in het aantal uren remedial teaching. - De kleine scholentoeslag (scholen met minder dan 145 leerlingen) is een knelpunt; bij samenvoeging van twee kleine scholen dalen de inkomsten per leerling. Dit leidt ertoe dat het voor schoolbesturen in krimpregio s aantrekkelijk is hun scholen zo lang mogelijk open houden terwijl dit niet altijd in het belang van de kwaliteit van het onderwijs is (bron: provincies Limburg, Groningen en Zeeland en Min OCW; knelpunten wet- en regelgeving onderwijs en krimp). 2

3 - Er ontstaat meer concurrentie tussen scholen; hierbij kan gedacht worden aan uitgebreide pr en promotie en het versterken van identiteit. Maar uiteindelijk vist men allen uit dezelfde vijver en zal de stijging van het leerlingaantal van de ene school ten koste gaan van een andere school. - De demografische krimp zal volgens de voorspellingen nog minstens dertig jaar aanhouden. De verhoogde kosten waar schoolbesturen voor komen te staan zijn dus niet incidenteel te noemen (bron: Taskforce Onderwijs en demografische Omslag). Gevolgen daling leerlingaantallen gemeenten - Er wordt relatief per leerling meer aan onderhoudskosten uitgegeven. Er zijn evenveel schoolgebouwen maar minder leerlingen. Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor klein onderhoud en de inrichting, terwijl de gemeente verantwoordelijk is voor groot onderhoud, verbouwingen en nieuwbouw. - De rijksbijdrage in het gemeentefonds voor onderwijs is o.a. gebaseerd op het aantal 0-18 jarigen. Dit aantal zal de komende jaren in Menameradiel fors dalen, waardoor de financiering vanuit het rijk voor onderwijs ook fors zal dalen. - Gedeeltelijk leegstaande schoolgebouwen moeten wel geheel worden onderhouden. - Schoolbesturen zullen op een gegeven moment de broek niet meer kunnen ophouden voor de kleinste scholen en zullen zich tot de gemeente wenden. Kansen / mogelijkheden dalingen leerlingaantallen Leegstaande lokalen - Leegkomende lokalen kunnen worden ingezet voor kinderopvang, bso, peuterspeelzalen en Lytse biebs en overige initiatieven. Er worden brede scholen gecreëerd. Dit gebeurt dit jaar en afgelopen jaar al op bijna alle scholen. Op termijn zullen echter de initiatieven uitgeput zijn en komen er echt lokalen leeg te staan. Voor de huidige schoolbesturen - Binnen meerdere scholen werken met een lerarenpool waardoor leraren op verschillende scholen inzetbaar en werkzaam zijn. - Een directeur meerdere scholen laten managen. Toekomstige samenwerking schoolbesturen - A. Samenwerkingsbestuur Openbaar en bijzonder onderwijs kunnen samenwerken in de vorm van bijvoorbeeld een samenwerkingsbestuur (Onderwijsgroep Fier & de Otto Clantskoalle zijn hier een voorbeeld van). Dit betekent een fusie over de grenzen van de eigen denominatie (levensbeschouwelijke visie zoals: openbaar, algemeen bijzonder, katholiek, protestants-christelijk en overig) heen. Een samenwerkingsbestuur is een stichting die zowel openbare als bijzondere scholen in stand houdt. De afzonderlijke scholen worden in één, nieuwe, organisatie samengebracht terwijl elk haar formele richting (bijv.katholiek, protestants-christelijk of algemeen-bijzonder) dan wel het openbaar karakter behoudt. Het samenwerkingsbestuur komt tot stand door een fusie tussen de betrokken schoolbesturen. Deze fusie kan geschieden door oprichting van een nieuwe stichting of de overdracht naar een bestaande stichting. Om de stichting een samenwerkingsbestuur te laten zijn, moet er in elk geval één openbare school bij zijn betrokken. Verder kan zij naar eigen bevinden organisatorisch worden vormgegeven. Het samenwerkingsbestuur moet wettelijk ten minste vijf jaar blijven bestaan. Met het samenwerkingsbestuur komt een nieuw, onafhankelijk en zelfstandig schoolbestuur tot stand. De fusiepartners hebben daarin geen enkele bestuurlijke zeggenschap. Het bestuur en het management van de nieuwe stichting zijn verantwoordelijk. Zij bepalen het beleid. Het samenwerkingsbestuur is, met andere woorden, een volledig zelfstandige rechtspersoon. 3

4 - B. Samenwerkingsschool variant A Scholen kunnen ook fuseren in een samenwerkingsschool. Een samenwerkingsbestuur is iets anders dan de samenwerkingsschool waarvan er in Nederland reeds tientallen bestaan. Bij de samenwerkingsschool is sprake van één school waar zich onder de paraplu van één formele richting in feite meerdere denominaties bevinden. Terwijl bij een samenwerkingsschool scholen fuseren, is er bij het samenwerkingsbestuur alleen sprake van een besturenfusie. - C. Samenwerkingsschool variant B De in de praktijk bestaande samenwerkingsschool (variant A) moet op haar beurt weer onderscheiden worden van de samenwerkingsschool (variant B) waarbij de onderscheiden denominaties formeel wel in stand blijven. Op 1 februari 2011 heeft de Tweede Kamer het wetsvoorstel samenwerkingsscholen aangenomen. Dit wetsvoorstel maakt het mogelijk dat openbare en bijzondere scholen een samenwerkingsschool vormen waarbinnen openbaar en bijzonder onderwijs wordt gegeven, waarbij het openbaar respectievelijk bijzonder karakter van dat onderwijs door een aantal wettelijke waarborgen is gegarandeerd. Een samenwerkingsschool blijft nadrukkelijk binnen het duale karakter van het Nederlandse onderwijsstelsel en is daarom alleen in uitzonderlijke situaties mogelijk, namelijk als één van de samenwerkende partners binnen een termijn van 6 jaar onder de wettelijke opheffingsnorm raakt. De samenwerkingsschool kan op deze wijze een belangrijke rol spelen bij het in stand houden van goed en bereikbaar onderwijs in krimpregio s. Het wetsvoorstel ligt nu voor behandeling in de Eerste Kamer. Op basis van de huidige leerlingprognoses zal geen enkele basisschool in Menameradiel op korte of lange termijn onder de landelijke opheffingsnorm komen. Dit betekent dat vooreerst geen gebruik kan/hoeft worden gemaakt van deze optie. Overwegingen Bij de hiervoor genoemde mogelijkheden zal moeten worden meegenomen: - Menameradiel beschikt over een relatief hoog aantal basisscholen. Is dit op termijn nog te bekostigen? - Is het wenselijk scholen te hebben onder bijvoorbeeld de 40 leerlingen waarbij er minimaal 3 groepen in 1 klas zitten? Zou dit er bijvoorbeeld niet toe kunnen leiden dat ouders ervoor kiezen hun kinderen op een school in bijvoorbeeld Leeuwarden onder te brengen omdat men daar ook werkt, omdat er grote scholen zijn en men daar een breed pakket aanbiedt? - Een kleine school hoeft niet per definitie een zwakke school te zijn; maar uit de notitie van de inspectie van onderwijs zeer zwakke scholen in het basisonderwijs blijkt wel dat zeer zwakke scholen met name worden aangetroffen buiten de grote steden op het platteland vooral in het noorden. Het gaan dan vrijwel altijd om kleine scholen. Daarentegen zegt de taskforce Onderwijs en Demografische omslag dat het feit of een school onder of boven de opheffingsnorm ligt, niets zegt over de capaciteiten van de school om goed onderwijs te bieden. - Het sluiten van een basisschool creëert weer overlevingskansen voor de overige scho(ol)len in het dorp of de nabijgelegen dorpen. - In de toekomst zou het best wel eens zo kunnen zijn dat scholen verplicht zullen worden kinderen van 0-12 op te vangen waarbij kinderen terecht moeten kunnen voor onderwijs, opvang en andere buitenschoolse activiteiten. En mocht dit niet verplicht worden dan is in ieder geval nu al de tendens dat ouders hier nu al de voorkeur aan geven. 4

5 - De rijksoverheid heeft de opheffingsnorm op 23 gesteld. Hiermee geeft het rijk aan dat een school met een omvang van 23 leerlingen goed genoeg is. In de praktijk is zo n school echter zeer moeilijk te bekostigen voor schoolbesturen. Wanneer een gemeente en schoolbesturen worden geconfronteerd met dalende leerlingaantallen en er voor pleit dat kleine scholen moeten fuseren leidt dat vaak tot verwarring en conflicten in het bijzonder met ouders van leerlingen. - De meningen over de gevolgen van het verdwijnen van basisscholen op het platteland zijn verdeeld. Sommigen menen dat zoiets nadelig uitpakt voor de leefbaarheid van het platteland. Anderen denken dat het wel meevalt en dat leefbaarheid in een dorp niet samenhangt met een basisschool. Duidelijk mag zijn dat door het verdwijnen van basisscholen in onze gemeente ook de werkgelegenheid (lagere formatie leerkrachten) zal dalen. Hoe nu verder Beslissingen over de toekomst van de basisscholen in Menameradiel zullen per definitie gevoelig liggen. Het bieden van een duidelijke toekomstvisie kan helpen bij het invoeren van noodzakelijke veranderingen. De gemeente en schoolbesturen zullen zich gezamenlijk moeten inspannen voor een geplande geleidelijke en gestructureerde vermindering van uitgaven aan onderwijsvoorzieningen waarbij kwaliteit, bereikbaarheid en betaalbaarheid gewaarborgd moeten zijn. Gemeentelijke visie De gemeente wil goed basisonderwijs in de gemeente behouden met als uitgangspunten; 1. Goede spreiding van onderwijs over de dorpen. 2. Betaalbaar onderwijs. 3. Op de basisscholen een aantrekkelijk leerarrangement aanbieden van 0-12 jaar. 4. Kwaliteit van onderwijs staat boven identiteit* van onderwijs. * Hiermee wordt niet bedoeld dat de gemeente geen waarde hecht aan bijzonder onderwijs. Het dient echter niet leidend te zijn. Er zijn diverse mogelijkheden om kwaliteit van onderwijs voorop te stellen zonder de identiteit van een school te verliezen. De gemeente wil naar aanleiding van de hiervoor genoemde standpunten samen met de schoolbesturen een aantal vraagstukken beantwoorden: - Hoe blijft het basisonderwijs in Menameradiel goed betaalbaar voor zowel de schoolbesturen als de gemeente? - Wanneer kunnen we nog een goede kwaliteit van onderwijs bieden? - Wat betekent dit voor de basisscholen in Menameradiel? Als er antwoord en overeenstemming op eerdergenoemde vragen komt dan kan dit betekenen dat wij niet alle dertien scholen in onze gemeente kunnen behouden. Als aan eerder genoemde uitgangspunten kan worden voldaan kan hiermee worden ingestemd. Overigens kunnen wij dit als gemeente niet zelf bepalen, dat zijn de schoolbesturen. Extern advies Om bovenstaande vraagstukken gezamenlijk op te lossen adviseer ik u een extern bureau in te schakelen. De noodzaak hiervoor ligt in het feit dat er wellicht lastige beslissingen zullen moeten worden genomen welke niet alleen gevoelig zullen liggen bij de schoolbesturen, maar ook bij de inwoners van Menameradiel. Een externe organisatie die geen eigen of financiële belangen heeft, welke de gemeente en de overige partijen wel hebben, kan deze vraagstukken op een neutrale wijze benaderen. In de op te stellen toekomstvisie kan tevens een integraal huisvestingsplan meegenomen worden, inclusief financiële onderbouwing. Daarnaast kunnen de kinderopvang en het peuterspeelzaalwerk bij de visie worden betrokken aangezien de link tussen deze organisaties en het onderwijs steeds groter wordt. 5